Czołg średni PzKpfw. IV

Czołgi Czołg średni PzKpfw. IV Pz.Kpfw IV Ausf H z 12. Dywizji Czołgów SS Hitlerjugend. Geneza czołgu PzKpfw. IV sięga 1934 r., kiedy to Heereswaffenamt sformułował wymagania takt.-techn. dla tzw. czołgu dla dowódców batalionów (Bataillonsführerwagen, BW). Miał on dysponować wieża z działem kal. 75 mm, 1 km w kadłubie i mieć masę ok. 24 t. Pod względem konstrukcji i osia gów pojazd był bardzo podobny do czołgu PzKpfw. III. Jako pierwsza prace projektowe nad czołgiem BW podjęła firma Rheinmetall-Borsig AG, która pod koniec 1934 r. przygotowała drewniana makietę pojazdu oznaczonego VK 2001 (Rh), a następnie zbudowała kilka prototypów. Poddano je wszechstronnym próbom na poligonie w Kummersdorfie. Konkurencyjne prototypy czołgów powstały nieco później w firmach Friedrich Krupp AG (VK 2001K) oraz Maschinenfabrik Augsburg-Nürnberg AG (VK 2002, MAN). Po trwaja cych do 1936 r. badaniach prototypów do produkcji seryjnej Urza d Uzbrojenia Armii wybrał konstrukcję firmy F. Krupp AG. Tak rozpoczęła się kariera czołgu PzKpfw. IV jedynego czołgu niemiec- Czołg średni PzKpfw. IV Ausf. F1 32

kiego produkowanego seryjnie przez cały okres II wojny światowej. W firmach Krupp, Vomag i Niebelungenwerke, które były głównymi producentami czołgu, ukończono ponad 8500 tych pojazdów. Jednak pocza tki czołgu PzKpfw. IV były bardzo trudne. Został on zaprojektowany w 1935 r. w firmie F. Krupp AG w Essen. Ponad cztery lata trwały prace projektowo-konstrukcyjne, badania prototypów, próbna eksploatacja w jednostkach Wehrmachtu, testy na poligonach i w warunkach bojowych we wrześniu 1939 r. w Polsce. W okresie październik 1937 r. marzec 1938 r. w zakładzie Krupp-Gruson AG w Magdeburgu wyprodukowano 35 czołgów PzKpfw. IV Ausf. A. Zastosowane podwozie i układ jezdny pozostały bez większych zmian we wszystkich następnych wersjach. Stosunkowo małe koła jezdne (po 8 z każdej strony kadłuba) zgrupowane były w dwukołowe zespoły tworza ce wózki amortyzowane półresorami piórowymi. Górna ga sienicę podtrzymywały 4 rolki napinaja ce. Z przodu kadłuba, po bokach, umieszczono parę kół napędowych, a z tyłu parę kół napinaja cych ga sienice. Napęd, podobnie jak w czołgu PzKpfw. III, stanowił 12-cylindrowy, gaźnikowy, chłodzony ciecza silnik rzędowy Maybach HL 108 TR o mocy 250 KM (184 kw). Umieszczono go nieco na prawo od osi wzdłużnej pojazdu, w tylnej części kadłuba. Po prawej stronie, nad silnikiem znajdowały się dwa wentylatory nawiewaja ce powietrze do przedziału silnikowego. Prędkość maks. po drogach sięgała 32 km/h. Główne uzbrojenie czołgu stanowiła umieszczona w obrotowej wieży armata 7,5 cm KwK 37 L/24 kal. 75 mm długości lufy 1766,5 mm (23,5 kalibra). Przewożony zapas amunicji kal. 75 mm wynosił 120 (122) naboje. W wieży znajdował się także km Rheinmetall-Borsig MG34 kal. 7,92 mm. Drugi km tego typu zabudowany był w przedniej, prawej części kadłuba Obsługa techniczna czołgu PzKpfw. IV Ausf. F1, front wschodni, 1941 r. i obsługiwał go radiotelegrafista. Zapas amunicji do obu km wynosił 3000 szt. (20 magazynków po 150 naboi). Wieża była obracana za pomoca silnika elektrycznego, do którego pra d dostarczał generator. Z kolei napęd generatora stanowił dwucylindrowy, dwusuwowy silnik spalinowy DKW P/6 o mocy 15 KM i pojemności 585 cm 3. Wieżyczka dowódcy typu basztowego miała sześć szczelin obserwacyjnych, osłoniętych szkłem pancernym. Opancerzenie wieży było zróżnicowane: przód 30 mm, boki 20 mm i tył 10 mm. Z kolei opancerzenie kadłuba było znacznie słabsze. Pancerz czołowy miał grubość zaledwie 20 mm, a boczny i tylny 15 mm. Masa czołgu wynosiła 17,3 t. Od kwietnia do października 1938 r. w produkcji znajdowała się wersja PzKpfw. IV Ausf. B (zbudowano 42 lub 45 egz.). Najważniejsza zmiana było zastosowanie mocniejszego silnika Maybach HL 120 TR o mocy 300 KM (221 kw). Współdziałała z nim nowa, 6-biegowa skrzynia przekładniowa ZF SSG 76. Wzmocnienie opancerzenia kadłuba (płyta 33

Czołg PzKpfw. IV Ausf. D z dodatkowymi płytami opancerzenia na przedniej i bocznych częściach kadłuba. czołowa 28 mm, boki 20 mm, tył i spód 15 mm) spowodowało wzrost masy czołgu do 17,7 t. Ponadto zmieniono konstrukcję przedniej części kadłuba, usuwaja c km. W jego miejscu była dodatkowa szczelina obserwacyjna radiotelegrafisty. Drobne zmiany wprowadzono w konstrukcji wieży, modyfikuja c szczeliny obserwacyjne w części przedniej i w bocznych drzwiach, dodaja c na stropie peryskop i instaluja c nowa, lepiej opancerzona wieżyczkę dowódcy. Zapas przewożonej amunicji został zmniejszony do 80 naboi do armaty i 2700 naboi do km. Kolejna wersja PzKpfw. IV Ausf. C (140 egz.), wytwarzana od września 1938 r. do sierpnia 1939 r., nieznacznie różniła się od poprzedniej. Wprowadzono opancerzenie lufy km, a pod armata umieszczono odbojnicę chronia ca antenę przed uszkodzeniem podczas obrotu wieży (antena była odginana). W części czołgów tej wersji montowano nowy silnik Maybach HK 120 TRM. Był to 12-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik gaźnikowy. Stanowił napęd wszystkich kolejnych wersji czołgu PzKpfw. IV. Według pogla dów dowództwa Wehrmachtu z połowy lat 30., podstawowym typem czołgu średniego miał być PzKpfw. III, a czołg PzKpfw. IV miał być czołgiem wsparcia. Nie przewidywano jego masowej produkcji. Gdy pod koniec 1938 r. zakończono główne dostawy dla batalionów i pułków pancernych, produkcję tego czołgu ograniczono. W efekcie w 1939 r. zbudowano tylko 45 czołgów PzKpfw. IV. Z drugiej strony, w 1939 r., wbrew potocznemu mniemaniu kształtowanemu przez propagandę, moce wytwórcze niemieckiego przemysłu stalowego i hutniczego były dosyć ograniczone i nie był on w stanie jednocześnie produkować czterech typów czołgów (PzKpfw. I, PzKpfw. II, PzKpfw. III i PzKpfw. IV) w większej liczbie. Dlatego m.in. od 1 września 1939 r. do 31 marca 1940 r. dostarczono do dywizji pancernych tylko 46 czołgów PzKpfw. III i 12 (!) czołgów PzKpfw. IV. Podkreślić trzeba ponadto, że w świetle doświadczeń kampanii 34

w Polsce we wrześniu 1939 r. Dowództwo Wojsk La dowych (OKH) nie naciskało zbytnio na przyspieszenie tempa wymiany sprzętu w jednostkach pancernych. Prawdopodobnie Niemcy zakładali, że zarówno w przypadku ataku w kierunku na zachód, jak i na wschód, masa czołgów PzKpfw. I i PzKpfw. II, wspieranych przez bombowce nurkuja ce Junkers Ju 87, poradzi sobie z każdym przeciwnikiem. Prace projektowo-badawcze nad udoskonaleniem czołgu PzKpfw. IV jednak kontynuowano. Pod koniec września 1939 r. w zakładach F. Krupp AG w Essen oraz w zakładach stalowych i hutniczych w Bochum rozpoczęto produkcję czołgów PzKpfw. IV Ausf. D. Do maja 1941 r. linie produkcyjne opuściło 229 czołgów, choć pierwotnie planowano wyprodukować w sześciu seriach 688 wozów. Czołgi tej wersji ponownie otrzymały przedni, zabudowany w kadłubie km. Kształt płyty czołowej był taki sam jak w wersji A, tzn. prawa część, przed stanowiskiem radiotelegrafisty, była cofnięta, a w załamaniu, od strony siedziska kierowcy, umieszczono dodatkowy otwór strzelecki. Armata osadzona była w jarzmie zewnętrznym. W latach 1940 1941 do pancerza czołowego mocowano zaczepami dodatkowe płyty pancerne grubości 20 mm, podobnie jak w opisanych wcześniej czołgach PzKpfw. III. W 1941 r. produkowano wariant tropikalny (Tp), posiadaja cy dodatkowe otwory wentylacyjne w pancerzu nad przedziałem silnikowym. W latach 1942 1943 część remontowanych czołgów PzKpfw. IV Ausf. D otrzymała długolufowe działa 7,5 cm KwK 40 L/43 kal. 75 mm, bardziej skuteczne w pojedynkach ogniowych z czołgami sowieckimi. Kolejna wersja PzKpfw. IV Ausf. E (223 egz.) była produkowana od września 1940 r, do kwietnia 1941 r., a więc równo- Kolumna czołgów PzKpfw. IV Ausf. D holuja cych przyczepy z dwoma beczkami paliwa i wyposażeniem do pokonywania przeszkód wodnych po dnie. 35

legle z wersja D. Na podstawie doświadczeń frontowych z Polski postanowiono wzmocnić opancerzenie kadłuba. W przypadku płyty czołowej osia gnęło ono grubość 60 mm (30 mm kadłub + 30 mm dodatkowa płyta pancerna). Z kolei opancerzenie boków kadłuba zwiększono do 40 mm (20 mm kadłub + 20 mm dodatkowa płyta pancerna). Mechanizm armaty chroniony był pancerzem grubości 35 37 mm. Opancerzenie wieży, tyłu i spodu kadłuba pozostało bez zmian. Kadłubowy km MG34 montowany był w jarzmie kulistym Kugelblende 30. Wzmocnienie opancerzenia spowodowało wzrost masy czołgu do 21 t. Na wieży montowano nowy typ wieżyczki dowódcy o wzmocnionym pancerzu oraz zmieniono usytuowanie wentylatora. Na tylnej ścianie wieży można było założyć zasobnik na narzędzia, części zamienne i dodatkowe wyposażenie. Zmiany w podwoziu obejmowały uproszczenie konstrukcji koła napędowego i nowy typ kółek podtrzymuja cych ga sienice. Ostatnia produkowana seryjnie wersja z krótkolufowa armata kal. 75 mm był czołg PzKpfw. IV Ausf. F. Wytwarzano go od kwietnia 1941 r. do marca 1942 r. (ła cznie 462 egz.). Znacznie wzmocniono opancerzenie czołgu. Grubość pancerza czołowego wzrosła do 50 mm, a boków kadłuba i wieży do 30 mm. Również przednia część wieży i jarzmo działa miały pancerz grubości 50 mm. Przednia część kadłuba mogła być dodatkowo chroniona nakładanymi płytami pancernymi grubości 30 mm. Spowodowało to wzrost masy pojazdu do 22,3 t. Niezbędne stało się także wprowadzenie zmian w układzie jezdnym. Najistotniejsza z nich było zastosowanie nowego typu ga sienic o szerokości zwiększonej do 400 mm (w poprzednich wersjach ga sienice miały szerokość 380 mm). Dzięki temu poprawiły się możliwości poruszania się pojazdu w terenie, Załoga czołgu PzKpfw. IV Ausf. E z 11. DPanc. podczas krótkiej przerwy w działaniach bojowych, Bałkany, 1941 r. Uwagę zwraca dodatkowe opancerzenie przedniej części kadłuba oraz odbojnice anteny pod lufa działa. 36

Czołg PzKpfw. IV Ausf. E na dziedzińcu fabrycznym. ponieważ zmniejszył się nacisk jednostkowy na grunt. Zmiana ga sienic wymusiła modyfikację kół napędowych i napinaja cych. Ponownie, jak w wersjach B i C, wprowadzono prosta płytę czołowa pancerza, lecz umieszczono w niej, w jarzmie kulistym Kugelblende 50, standardowy km MG34. Na wieży montowano już na liniach produkcyjnych, a nie w warunkach polowych lub podczas remontów, jak było dotychczas, dodatkowy pojemnik na części zamienne i narzędzia. Wprowadzono dwuczęściowe drzwi boczne w wieży. Na płycie tylnej pancerza zainstalowano zmieniony tłumik oraz opancerzony zasobnik na świece dymne. W celu polepszenia cyrkulacji powietrza na górnej płycie pancernej umieszczono dodatkowe otwory wentylacyjne i ruchome osłony wlotów powietrza do przedziału silnikowego. Czołg posiadał także nowy tłumik dla dodatkowego silnika z układu obrotowego wieży, światła pozycyjne typu Notek i światła hamulcowe. Produkcję czołgów PzKpfw. IV Ausf. F prowadzono w zakładach firmy F. Krupp AG w Magdeburgu oraz w zakładach Vogtländische Maschinenfabrik AG (Vomag) w Plauen. Cena czołgu (bez uzbrojenia) wynosiła 103 462 RM (Reichsmark). Doświadczenia walk w 1941 r. na froncie wschodnim i w Afryce Płn. wymusiły podjęcie przez Urza d Uzbrojenia decyzji o konstrukcji nowej, długolufowej armaty kal. 75 mm, która miała stanowić główne uzbrojenie czołgu PzKpfw. IV. Działo krótkolufowe kal. 75 mm okazało się nieskuteczne nie tylko podczas pojedynków ogniowych z radzieckimi czołgami T-34 i KW-1, ale nawet z brytyjskimi A 12 Matilda Mk II. Wystrzelony z niego pocisk miał stosunkowo mała prędkość pocz. i nie był w stanie przebić pancerza czołgów przeciwnika z większej odległości. Urza d Uzbrojenia zamówił 18 listopada 1941 r. projekt nowego działa w firmie F. Krupp AG, która miała współpracować z zakładami Rheinmetall-Borsig AG. Nowa armata otrzymała oznaczenie 7,5 cm KwK 40 L/43 i miała lufę długości 3218 mm. Prędkość pocz. wystrzelonego z niej pocisku wzrosła, w porównaniu z działem krótkolufowym kal. 75 mm, 450 m/s do 990 m/s, a donośność zwiększyła się z 6500 m do 8100 m (oczywiście pojedynki czołgów zwykle nie toczyły się na dystansie większym niż 1000 1500 m). Pocisk przeciwpancerny podkalibrowy PzGr 40 wystrzelony z nowego działa przebijał ustawiona pod ka tem 90 o płytę pancerna 37

Czołg PzKpfw. IV Ausf. G z szerszymi ga sienicami tzw. zimowymi (Wintergleisketten) z dodatkowymi osłonami wieży, front wschodni, zima 1943/1944. grubości 87 mm z odległości 1000 m. Produkcję nowej broni rozpoczęto w marcu 1942 r. Czołgi uzbrojone w długolufowa armatę kal. 75 mm otrzymały oznaczenie PzKpfw. IV Ausf. F2, natomiast czołgi z armata krótkolufowa PzKpfw. IV Ausf. F1. Czołg Ausf. F2 otrzymał nowy typ celownika Turmzielfernrohr TZF 5f (w starszych wersjach stosowano celownik TZF 5b), a jego masa wzrosła do 23,6 t. Zapas przewożonej amunicji wynosił 87 naboi. Czołg PzKpfw. IV Ausf. F2 był konstrukcja przejściowa wyprodukowano go w okresie marzec lipiec 1942 r. w liczbie zaledwie 175 egz. Doświadczenia zebrane podczas jego projektowania, prób i eksploatacji zostały wykorzystane przy produkcji czołgu PzKpfw. IV Ausf. G. Był to pierwszy czołg niemiecki rzeczywiście produkowany masowo. Od maja 1942 r. do czerwca 1943 r. linie produkcyjne zakładów Krupp-Gruson, Vomag i Nibelungen (Steyr-Daimler-Puch) opuściło 1687 pojazdów. Wersja PzKpfw. IV Ausf. G różniła się od wersji PzKpfw. IV Ausf. F2 jedynie szczegółami. Zmieniono konstrukcję m.in. hamulca wylotowego armaty, włazów kierowcy i strzelca-radiotelegrafisty. Na części czołgów montowano dodatkowe ekrany pancerne (Schürzen) chronia ce boki kadłuba i dolna część wieży. W ostatnich seriach produkcyjnych lufa armaty miała długość 48 kalibrów, a na przedniej części kadłuba umieszczono dodatkowe płyty pancerne grubości 30 mm. Następna produkowana masowo wersja był PzKpfw. IV Ausf. H. Od maja 1943 r. do lutego 1944 r. linie montażowe w zakładach F. Krupp, Vomag i Nibelungenwerk opuściły 2322 wozy bojowe tego typu. Należy podkreślić, że była to wytwarzana w największej liczbie przez przemysł niemiecki podczas II wojny światowej wersja jakiegokolwiek czołgu. Czołg PzKpfw. IV Ausf. H był bardzo podobny do wersji G uzbrojony w działo 7,5 cm KwK 40 L/48 kal. 75 mm, o nieco dłuższej lufie niż wersja KwK 40 L/43, i 2 km MG34. Zrezygnowano z odbojnika pod lufa, chronia cego antenę przed uszkodzeniem podczas obrotu wieży, ponieważ 38

antenę przeniesiono na lewa stronę z tyłu kadłuba. Opancerzenie było standardowo wzmocnione przez zawieszane na wysięgnikach płyty pancerne grubości 5 mm (później 8 mm). Po bokach kadłuba umieszczano pionowo 6 sekcji płyt pancernych, natomiast wieżę osłaniały z trzech stron blachy wyprofilowane. Zadaniem dodatkowego opancerzenia była ochrona przed pociskami z głowicami kumulacyjnymi. Podczas przewożenia czołgów koleja ekrany zdejmowano. Nowa skrzynia biegów typu ZF SSG 77, taka sama jak w czołgach PzKpfw. III, miała sześć przełożeń dla jazdy do przodu i jedno do tyłu. Wieżyczka dowódcy ponownie miała klapę jednoczęściowa, do której dodano skórzana wkładkę amortyzuja ca. Podstawę wieżyczki wzmocniono dodatkowym pierścieniem pancernym i montowano podstawę plot. dla km MG34. Pancerz stropu wieży pogrubiono z 15 mm do 18 mm. W podwoziu zmodyfikowano koła napędowe i napinaja ce oraz kółka podtrzymuja ce ga sienice. Kadłub z boków i od dołu oraz boczne powierzchnie wieży pokrywano specjalna powłoka ochronna (Zimmerit). Masa czołgu wzrosła do 25 t. Ostatnia wersja PzKpfw. IV Ausf. J była produkowana seryjnie od lutego 1944 r. do kwietnia 1945 r. w zakładach Nibelungen w St. Valentin. Ukończono ła cznie 3150 wozów. W stosunku do poprzedniej uproszczono konstrukcję i technologię produkcji. Najważniejsza zmiana była rezygnacja z montażu dodatkowego silnika spalinowego i układu napędu elektrycznego wieży. Zamiast tych urza dzeń instalowano dodatkowy zbiornik paliwa o pojemności 189 dm 3. W ten sposób czołg mógł przewozić w czterech zbiornikach 659 dm 3 paliwa (ze względów bezpieczeństwa nie zalecano napełniania ich do maksimum). Dzięki temu zasięg czołgu w terenie zwiększył się ze 139 km do 210 km (na drogach do 320 km). Wieża musiała być obracana przez załogę ręcznie. Widoczna zmiana zewnętrzna było Czołg PzKpfw. IV Ausf. H z doskonale widocznymi osłonami dodatkowymi kadłuba (Schürzen) i wieży. Widać tłumik z końcówka rury wydechowej i osłonę wentylatora przed wieżyczka dowódcy. Kadłub czołgu pokryty jest pasta antymagnetyczna (Zimmerit). 39

Czołg PzKpfw. IV Ausf. H w malowaniu maskuja cym z dodatkowymi osłonami pancernymi kadłuba i wieży. Pojazd wyprodukowano w Nibelungenwerk w styczniu 1944 r. zasta pienie ekranów z płyt pancernych osłonami z siatki metalowej (tzw. Thoma- -Schürzen). Wpłynęło to na zmniejszenie masy czołgu do 25 t. Uproszczono konstrukcję włazów w wieży i zrezygnowano z bocznych kadłubowych szczelin obserwacyjnych kierowcy. W 1945 r. planowano dalszy rozwój czołgu PzKpfw. IV, przewiduja c instalowanie wieży czołgu PzKpfw. V Panther z armata 7,5 cm KwK 42 L/70 lub tzw. Schmallturm z dziełem 7,5 cm KwK 44/1 kal. 75 mm. W 1942 r. pewna liczbę czołgów PzKpfw. IV przygotowano do prowadzenia działań bojowych w Afryce Płn. W tym celu zwiększono sprawnośćsystemu wentylacji i chłodzenia. Dla ochrony przed piaskiem oraz pyłem montowano dodatkowe, filcowe wkładki filtruja ce na wlotach powietrza do przedziału silnikowego. Czołg PzKpfw. IV Tp (Tropen tropikalny) wyposażono ponadto w zaczepy do przewożenia dodatkowych kanistrów z woda i paliwem. W 1940 r., w ramach przygotowań do inwazji na Anglię, kilkadziesia t czołgów PzKpfw. IV przygotowano do pokonywania przeszkód wodnych po dnie. Zostały one użyte bojowo podczas ataku na ZSRR 22 czerwca 1941 r., kiedy to pokonały po dnie graniczna rzekę Bug. Podwozie czołgów PzKpfw. IV wykorzystano do budowy wielu pojazdów wyspecjalizowanych, m.in. dział samobieżnych, niszczycieli czołgów, samobieżnych dział przeciwlotniczych, czołgów remontowo- -ewakuacyjnych, czołgów mostowych, czołgów dowodzenia, wozów obserwacyjnych artylerii i innych. Czołgi PzKpfw. IV w barwach Wehrmachtu uczestniczyły we wszystkich operacjach wojskowych III Rzeszy od zajęcia czechosłowackiego regionu Sudetów w 1938 r. po bitwę o Berlin w 1945 r. 40

Uczestniczyły w zajęciu Czechosłowacji 15 marca 1939 r. W dniu ataku na Polskę, 1 września 1939 r., Wehrmacht dysponował 211 czołgami PzKpfw. IV Ausf. A, B i C. Były one przydzielone do różnych jednostek i uczestniczyły w walkach na najważniejszych odcinkach frontu. Ogółem we wrześniu 1939 r. Niemcy stracili w Polsce 19 czołgów PzKpfw. IV, a kilkanaście zostało uszkodzonych podczas walk ze znacznie słabiej opancerzonymi i uzbrojonymi polskimi czołgami 7TP i Vickers. W dniu rozpoczęcia ataku na Belgię, Holandię i Francję Wehrmacht posiadał 290 czołgów PzKpfw. IV oraz 20 czołgów mostowych zbudowanych na podwoziu PzKpfw. IV. Większość z nich zgrupowano w dywizjach pancernych wykonuja cych główne uderzenia. Armia francuska, wspomagana przez Brytyjski Korpus Ekspedycyjny i dysponuja ca duża liczba stosunkowo nowoczesnych czołgów, została zaskoczona rozmachem niemieckiej ofensywy i nie była w stanie stawić skutecznego oporu. Dlatego też Niemcy stracili w walkach zaledwie 30 czołgów PzKpfw. IV, a kilkadziesia t zostało uszkodzonych. W ramach przygotowań do inwazji na Anglię (operacja Lew morski ) latem 1940 r. pewna liczbę czołgów PzKpfw. IV przydzielono do 18. BPanc., przemianowanej później na 18. DPanc. Potwierdzone informacje o ich użyciu bojowym pochodza z 22 czerwca 1941 r., pierwszego dnia operacji Barbarossa. W dniu ataku na ZSRR armia niemiecka dysponowała 439 czołgami PzKpfw. IV różnych wersji, lecz pod koniec roku, na skutek strat w walkach, ich liczba zmniejszyła się do 348. Okazało się, że nowe czołgi sowieckie T-34/76, KW-1 i KW-2 zdecydowanie góruja nad każdym typem czołgu niemieckiego i nie daja im żadnych szans w bezpośrednich pojedynkach ogniowych. Całkowicie przestarzała była zwłaszcza krótkolufowa armata kal. 75 mm, stanowia ca gł. uzbrojenie czołgów PzKpfw. IV. Wystrzelone z niej pociski, o niewielkiej prędkości pocz., charakteryzowały się mała przebijalnościa pancerza i stosunkowo niewielka donośnościa, co uniemożliwiało prowadzenie celnego i skutecznego ognia. Sytuacja poprawiła się dopiero po przybyciu na front wiosna 1942 r. czołgów PzKpfw. IV Ausf. F2 Czołg PzKpfw. IV Ausf. J z nowymi lżejszymi osłonami bocznymi kadłuba w postaci metalowej siatki na stalowej ramie (Drahtgeflecht-Schürzen). 41

42 Przekrój czołgu średniego PzKpfw. IV Ausf. H. 1 lufa działa, 2 działo, 3 osłona włazu, 4 fotel działonowego, 5 wentylatory silnika, 6 blok silnika, 7 tłumik spalin, 8 koło napinaja ce, 9 koło jezdne wózka jezdnego, 10 przekładnia główna, 11 fotel mechanika-kierowcy, 12 pulpit kontrolny mechanika-kierowcy, 13 koło napędowe.

uzbrojonych w nowa długolufowa armatę KwK 40 kal. 75 mm. Dużo czołgów PzKpfw. IV Wehrmacht stracił w bitwie stalingradzkiej, niemniej w połowie 1943 r. czołgi tego typu stanowiły podstawowe uzbrojenie niemieckich wojsk pancernych. Podczas operacji Zitadelle (bitwa na Łuku Kurskim) w lipcu 1943 r. ponad 40% niemieckich czołgów w niej uczestnicza cych stanowiły PzKpfw. IV. Swoje walory bojowe czołgi PzKpfw. IV wykazały w latach 1941 1943 w Afryce Płn., walcza c w ramach Deutsches Afrika Korps z czołgami brytyjskimi, a później amerykańskimi. Podkreślić należy fakt, że wozy PzKpfw. IV doskonale spisywały się nie tylko w operacjach zaczepnych, ale zwłaszcza w walkach obronnych, gdy przewaga liczebna wojsk anglo-amerykańskich od przełomu 1942/1943 stała się bardzo wyraźna. W 1944 r. czołgi PzKpfw. IV dywizji pancernych Wehrmachtu i Waffen SS uczestniczyły w ciężkich walkach obronnych na froncie wschodnim, we Włoszech, w Normandii, brały udział w tłumieniu powstania w Warszawie, w walkach na Węgrzech. W 1945 r. wykorzystywano je m.in. podczas obrony Wiednia i Berlina. 10 kwietnia 1945 r. w jednostkach pierwszego rzutu znajdowało się jeszcze 505 czołgów PzKpfw. IV Ausf. H i J oraz kolejne 150 w Armii Rezerwowej. Pewna liczbę czołgów PzKpfw. IV Niemcy sprzedali państwom sojuszniczym: Węgrom (52 egz.), Rumunii (ok. 100 egz.), Bułgarii (46 egz.), Finlandii (15 egz.). Nieznana dokładnie (kilkanaście sztuk) liczbę czołgów PzKpfw. IV Niemcy dostarczyli armii tzw. Niezależnego Państwa Chorwackiego i Hiszpanii. Ten drugi kraj w latach 60. sprzedał posiadane czołgi PzKpfw. IV Syrii, która była ostatnim ich użytkownikiem. Syryjczycy użyli swoich czołgów w walkach z armia izraelska podczas wojny sześciodniowej (5 10 czerwca 1967 r.). Czołg PzKpfw. IV Ausf. F2 późnej serii produkcyjnej z dodatkowym wyposażeniem wysłany do Afryki Północnej, do Deutsche Afrika Korps gen. Erwina Rommla. Wóz w maskuja cym malowaniu pustynnym. W charakterze dodatkowego opancerzenia przedniej części kadłuba wykorzystano duże fragmenty ga sienic oraz ułożono worki z piaskiem. Na środkowej części błotnika widać kanistry z woda, oznaczone białymi krzyżami. Na wieży umieszczono siatkę maskuja ca, która podczas postoju była układana jako namiot dla ochrony przed pala cym słońcem pustyni. Dane takt.-techn. PzKpfw. IV Ausf. H Załoga: 5 Masa: 25 t Grubość pancerza: do 60 mm Wymiary: długość (ła cznie z lufa armaty) 7,02 m, długość kadłuba 5,89 m, szerokość 2,39 m, wysokość 2,68 m Napęd: 2-cylindrowy, chłodzony ciecza silnik benzynowy Maybach HL 120 TRM o mocy 300 KM (221 kw) Osia gi: maks. prędkość po drogach 38 km/h, maks. zasięg po drogach 200 km, pokonywane przeszkody: brody 1,0 m, wzniesienia 60 o, pionowe ściany 0,6 m, rowy 2,20 m Uzbrojenie: armata kal. 75 mm, 2 km kal. 7,92 mm 43