Europejska Sieć Ekologiczna NATURA 2000 Tworzenie sieci Natura 2000 jest od 1992 roku podstawowym zadaniem w dziedzinie ochrony przyrody dla wszystkich krajów Unii Europejskiej. W skład sieci wchodzą specjalne obszary ochrony siedlisk (tzw. obszary siedliskowe) oraz specjalne obszary ochrony ptaków (tzw. obszary ptasie). Dla zachowania spójności sieci ważne jest także utrzymywanie korytarzy ekologicznych łączących te obszary. Obszary Natura 2000 stanowią nową formę ochrony przyrody w polskim prawodawstwie dopełniają dotychczasowy krajowy system obszarów chronionych i częściowo się z nim nakładają. Na terenie kraju wyznaczanie i ochrona obszarów sieci Natura 2000 nadzorowane są przez Ministerstwo Środowiska. Nad właściwym wyznaczeniem tych obszarów i skutecznością ich ochrony czuwa Komisja Europejska. Państwa członkowskie UE mają jednak dużą dowolność w organizacji systemu zarządzania obszarami i wyborze sposobów ich ochrony. Najważniejszy jest efekt działań ochronnych, czyli zachowanie siedlisk i gatunków, które są przedmiotem ochrony w obszarach Natura 2000. Każda inwestycja, która może w istotny sposób wpłynąć na to, co chcemy w obszarze chronić, powinna zostać poddana procedurze oceny oddziaływania na środowisko. Nie ma przeszkód dla realizacji działań i inwestycji w obszarach Natura 2000 lub poza nimi, jeśli nie mają znaczącego wpływu na podlegające ochronie siedliska przyrodnicze a także siedliska gatunków roślin i zwierząt oraz ich populacje. Ochrona siedlisk gatunków oznacza, że oprócz ochrony populacji danego gatunku przed bezpośrednim niszczeniem, chronimy tereny przez nie zamieszkiwane. Chcąc chronić np. nietoperze, nie wystarczy zabronić ich zabijania. Należy również zachować odpowiednie warunki w ich zimowiskach (jaskiniach, podziemnych schronach), letnich schronieniach (np. na strychach budynków, zwłaszcza starych kościołów), żerowiskach, a także utrzymywać liniowe elementy krajobrazu łączące letnie schronienia z żerowiskami. Z kolei, dla zachowania łąkowych gatunków roślin, niezbędne jest utrzymanie ich półnaturalnych siedlisk poprzez użytkowanie kośne lub pasterskie. Rozmawiajmy! Obszary Natura 2000 nie są typowymi obszarami chronionymi, takimi jak np. parki narodowe i rezerwaty przyrody, które obejmują najcenniejsze, najbardziej naturalne fragmenty naszej przyrody i powinny podlegać głównie ochronie ścisłej. W sieci Natura 2000 znalazły się tereny o charakterze półnaturalnym lub wręcz zurbanizowane. Zakłada się, że na większości obszarów sieci będzie się godzić ochronę siedlisk i gatunków z gospodarowaniem człowieka, zgodnie z zasadami rozwoju zrównoważonego. Wyznaczenie obszarów Natura 2000 i określanie celów ich ochrony opiera się wyłącznie na przesłankach przyrodniczych. Jednak sam sposób realizacji tej ochrony powinien być dostosowany do lokalnej specyfiki społecznej, gospodarczej i kulturowej. Bowiem skuteczność ochrony siedlisk i gatunków na wyznaczonych obszarach sieci zależy od akceptacji i zaangażowania gospodarzy tych terenów. Jednym z kluczowych działań jest włączenie lokalnych władz, mieszkańców i inwestorów w proces planowania zadań ochronnych dla obszarów Natura 2000. Ustalenia w tym zakresie powinny być poprzedzone dyskusjami o potrzebach w zakresie ochrony, o planowanych inwestycjach, o kierunkach rozwoju zainteresowanych gmin, słowem o przyszłości obszaru. Ale uwaga, włączenie w sieć Natura 2000 parków narodowych i rezerwatów przyrody nie oznacza osłabienia dotychczasowego reżimu ich ochrony czy zmian w sposobie zarządzania i planowania ich ochrony, lecz raczej stanowi dodatkową gwarancję zachowania ich walorów przyrodniczych. Strony internetowe: http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000 http://ec.europa.eu/environment/nature/natura2000
Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Panorama Beskidu Żywieckiego P. Koczur Ostoja siedliskowa
Obszar Natura 2000: PLH240006 Beskid Żywiecki Powierzchnia: 35 276,1 ha Istniejące formy ochrony: część obszaru leży w Żywieckim Parku Krajobrazowym (35 870 ha; 1986); Rezerwaty przyrody (9): Butorza (30,68 ha; 1961), Dziobaki (13,06 ha; 1995), Gawroniec (23,69 ha; 1995), Muńcoł (45,20 ha; 1998), Oszast (47,31 ha; 1971), Pilsko (105,21 ha; 1971), Pod Rysianką (27,54 ha; 1970), Romanka (98,45 ha; 1963), Śrubita (25,86 ha; 1957), Lipowska (63 ha, 2008); Użytkek ekologiczny: Stawek na Kosarach pod Hyśkowcem (0,5 ha). Pomniki przyrody: jaskinia w Sopotni Wielkiej Jaskinia Wickowa, jaskinia Przed Rozdrożem, wodospad na potoku Sopotnia Wielka. Powierzchnie leśne: w lasach z funkcji pozaprodukcyjnych największe znaczenie mają wodochronność (około 55% powierzchni) i glebochronność (5,3% powierzchni). Lasy rezerwatowe zajmują 0,4% powierzchni i ostoje głuszca 1,4% powierzchni. Wyłączone drzewostany nasienne stanowią 1,7% powierzchni. Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Obszar Natura 2000 obejmuje najciekawsze fragmenty Beskidu Żywieckiego, w tym jego wysoko położone partie, z najwyższymi szczytami we wschodniej części Pilskiem (1557 m n.p.m.) i szeregiem szczytów o wysokości powyżej 1000 1300 m położonych w paśmie granicznym oraz Romanką (1366 m n.p.m.), a na zachodzie, Wielką Raczą (1236 m n.p.m.). Teren jest silnie zróżnico- Panorama Beskidu Żywieckiego widoczna z Krawców Wierchu P. Koczur
Beskid Żywiecki J. Perzanowska
W Beskidzie Żywieckim wyróżniają się trzy zwarte grupy górskie: Wielkiej Raczy, Pilska i Lipowskiej-Romanki. Różnią się one od siebie charakterem i układem grzbietów. Grupa Wielkiej Raczy ma partie wierzchowinowe wykształcone jako ostre i wąskie grzbiety ułożone widlasto, oddzielone od siebie szeregiem dopływów górnej Soły. Grupę Pilska wyróżniają szerokie, zaokrąglone kopuły i łagodne stoki, porozcinane dużą ilością dolin. Cechuje się ona promienistym układem grzbietów odchodzących od jądra masywu dwuwierzchołkowej kopuły (1557 m. n.p.m.) mającej już cechy wysokogórskie. Natomiast cechą rejonu Pasma Lipowskiej-Romanki są wysokie, strome i zalesione pasma, z licznymi halami grzbietowymi. Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Monokultura świerkowa J. Perzanowska wany pod względem geomorfologii. Zbudowany jest z fliszowych utworów serii magurskiej (ok. 80% terenu). Dominującymi skałami są tutaj odporne na wietrzenie piaskowce magurskie, które poprzekładane łupkami ilastymi tworzą tzw. flisz karpacki. Piaskowce występują najczęściej w ławicach o miąższości od 0,5 5,0 m. Są koloru szarego z różnymi odcieniami i mają budowę średnio- lub gruboziarnistą. Teren Beskidu obfituje w takie formy geomorfologiczne, jak: rozgałęzione grzbiety, garby, żebra, mury skalne, gołoborza na stokach i osuwiska skalne, choć jest ich mniej niż w sąsiednich Beskidach: Śląskim i Małym. Najciekawsze zespoły form skalnych znajdują się w szczytowych partiach Pilska, w obrębie grzbietowej części pasma Lipowskiej, Romanki, Boraczej i Prusowa. Sieć hydrograficzna Beskidu Żywieckiego ma charakter typowo górski, z dużą liczbą potoków o gwałtownych spadkach i malowniczych wodospadach. Osobliwością są nieliczne, drobne jeziorka osuwiskowe. W Beskidzie Żywieckim, dzięki dużemu zróżnicowaniu wysokościowemu wyróżnia się 4 piętra roślinne. Do wysokości około 600 m n.p.m. sięga piętro pogórza, gdzie dominują uprawy i stopniowo zajmowane pod zabudowę. Dawniej porośnięte było przez lasy liściaste grądy z takimi gatunkami, jak: grab, dąb, lipa. Stoki gór od 600 1150 m n.p.m. zajmowała niegdyś buczyna karpacka z dużym udziałem jodły oraz domieszką świerka i jawora, tworząc tzw. regiel dolny. Znaczna część tych drzewostanów została w XIX w. wycięta, na potrzeby hut szkła i żelaza w Złatnej i Węgierskiej Górce. Na jego miejsce wprowadzono natomiast świerk. Najbardziej naturalny charakter ma piętro górnoreglowe, sięgające do 1400 1450 m n.p.m., porośnięte przez zachodniokarpacką świerczynę
górnoreglową. Obejmuje ono partie szczytowe najwyższych wzniesień Beskidu Żywieckiego: Pilsko, Romanka, Rysianka, Lipowska. Powyżej, ale jedynie na Pilsku jest piętro kosodrzewiny. Szatę roślinną tworzą naturalne zespoły lasów iglastych i liściastych (około 75% powierzchni ostoi) oraz zróżnicowane pod względem pochodzenia zbiorowiska nieleśne, wśród których największe powierzchnie zajmują zbiorowiska łąkowe na rozległych polanach grzbietowych. W skład ostoi wchodzi też interesujący ostaniec denudacyjny Góra Grojec (612 m n.p.m.) położona nad Sołą bezpośrednio koło Żywca, ze stanowiskiem roślinności kserotermicznej. Widok na Babią Górę od strony Wielkiej Raczy J. Korzeniak Beskid Żywiecki jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk SOOS Komisja Europejska nie ustosunkowała się jeszcze do propozycji utworzenia obszaru siedliskowego Beskid Żywiecki, zgłoszonej w styczniu 2008 r. Dopiero po oficjalnym jego zatwierdzeniu, Minister Środowiska będzie mógł ten obszar formalnie wyznaczyć, jako Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk. Do tego czasu jednak, zgodnie z Dyrektywą Siedliskową nie można dopuścić do pogorszenia się stanu zachowania siedlisk i gatunków, dla których ochrony został on zaproponowany. Dolnoreglowy bór świerkowy J. Fałat Beskid Żywiecki jest ważny dla ochrony 19 typów siedlisk przyrodniczych oraz jako siedlisko życia 17 gatunków zwierząt i roślin z załącznika II Dyrektywy Siedliskowej.
Typy siedlisk przyrodniczych Natura 2000 w Beskidzie Żywieckim Siedliska nieleśne 3220 Pionierska roślinność na kamieńcach i żwirowiskach górskich potoków 4060 Wysokogórskie borówczyska bażynowe Empetro-Vaccinietum *4070 Zarośla kosodrzewiny Pinetum mugo 4080 Subalpejskie zarośla wierzbowe wierzby lapońskiej lub śląskiej (Salicetum lapponum, Salicetum silesiacae) *6210 Murawy kserotermiczne Festuco-Brometea) *6230 Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe 6430 Ziołorośla górskie Adenostylion alliariae 6510 Niżowe świeże łąki ekstensywnie użytkowane Arrhenatherion elatioris 6520 Górskie łąki konietlicowe użytkowane ekstensywnie Polygono-Trisetion 7110 *Torfowiska wysokie z roślinnością torfotwórczą (żywe) 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio-Caricetea nigrae) 7230 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze młak, turzycowisk i mechowisk 8310 Jaskinie nieudostępniane do zwiedzania Kosodrzewina na Pilsku M. Węgrzyn Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Siedliska leśne 9110 Kwaśne buczyny Luzulo-Fagenion 9130 Żyzne buczyny (Dentario glandulosae-fagenion, Galio odorati-fagenion) 9140 Górskie jaworzyny ziołoroślowe *9180 Jaworzyny i lasy klonowo-lipowe na stromych stokach i zboczach *91D0 Bory i lasy bagienne *91E0 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe (Salicetum albae, Populetum albae, Alnenion glutinoso-incanae, olsy źródliskowe) 9410 Górskie bory świerkowe Piceion abietis * gwiazdką oznaczono priorytetowe typy siedlisk Hala na Małej Raczy zarastająca borówczyskiem J. Korzeniak
10
Rozległy obszar Beskidu Żywieckiego obejmuje całe, niedostępne miejscami, grupy górskie. Są tam reprezentowane wszystkie siedliska przyrodnicze charakterystyczne dla tego typu gór, a obszar ma dzięki temu ogromne znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej w tym rejonie. Zidentyfikowano tu aż 21 typów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG, choć niektóre z nich występują tu albo na granicy zasięgu wysokościowego albo zajmują bardzo niewielkie powierzchnie i dla ich ochrony w skali kraju, obszar nie ma większego znaczenia, choć lokalnie przyczyniają się do urozmaicenia szaty roślinnej. Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Dotychczas badania botaników pozwoliły na opisanie z tego terenu aż 56 zbiorowisk roślinnych. Spośród tych nieleśnych, czyli tzw. siedlisk otwartych, należy zwrócić uwagę na unikatową w polskich Karpatach postać niskoturzycowej młaki eutroficznej, zaliczanej do zespołu Valeriano-Caricetum flavae, z udziałem czosnku syberyjskiego i niebielistki trwałej oraz na obecność górskich torfowisk wysokich. Ciekawe są także, bogate gatunkowo ziołorośla górskie, związane z wilgotnymi, nadpotokowymi środowiskami lub żlebami i wysiękami wody w wyższych położeniach. Spośród siedlisk leśnych największe znaczenie mają duże połacie buczyn kwaśnej i żyznej, pokrywające stoki górskie w miejscach, gdzie nie wprowadzono jeszcze monokultur świerkowych. W reglach spotykamy także partie naturalnych, górskich borów jodłowo-świerkowych, identyfikowanych jako siedlisko 9410, a w wyższych położeniach świerkowego boru górnoreglowego. Z licznymi tu potokami zwłaszcza większymi, znaczącymi dopływami Soły, związane jest występowanie łęgów olszynek gór- Hala zarastająca szczawiem alpejskim J. Fałat 11
Buczyna karpacka J. Perzanowska skich, budowanych głównie przez olszę szarą. Ciekawostką jest obecność w najchłodniejszych jarach, o stromych, kamienistych zboczach, zwykle przy północnej ekspozycji lasów jaworowych, w tym także specyficznych jaworzyn z bogatym, ziołoroślowym runem, wykształcających się w wyższych partiach masywu, przy górnej granicy lasu. Przegląd siedlisk przyrodniczych, zagrożeń i sposobu ich użytkowania 12 Skrzyp leśny w dolnoreglowym borze świerkowym J. Korzeniak W dużej części drzewostany bukowe Beskidu Żywieckiego należą do młodszych klas wiekowych, choć zachowały się także, w wyższych i bardziej niedostępnych partiach masywów, bardziej natu-
Bór górnoreglowy P. Koczur Rdestowiec japoński inwazyjny gatunek J. Perzanowska ralne fragmenty żyznych buczyn, ze starymi bukami. Najpiękniejsze buczyny znajdują się na stokach Muńcuła, w grupie Wielkiej Raczy i Wielkiej Rycerzowej, a tzw. kwaśnej buczyny pod Rysianką. Jaworzyny (siedlisko priorytetowe o kodzie 9180) występują na niedużych powierzchniach, głównie w grupie Wielkiej Raczy i Pilska, na pograniczu regla dolnego i górnego. Porastają strome stoki i tereny źródliskowe. Drzewostan budują buk i jawor z domieszką świerka i jodły. W runie dominują gatunki ziołoroślowe. Natomiast górskie jaworzyny ziołoroślowe (siedlisko o kodzie 9140) występują w szczytowych partiach, na stromo nachylonych stokach. Spotykane są rzadko i na niedużych powierzchniach w rejonie Pilska, Złatnej, Oszastu, Wielkiej Rycerzowej i Wielkiej Raczy. Drzewostan Parzydło leśne P. Koczur 13
14 Czosnek syberyjski W. Mikler
Młaka z owocującą wełnianką M. Węgrzyn jest niski i tworzą go głównie: jarząb pospolity, jawor i buk. Bujne i zwarte runo złożone jest z gatunków ziołoroślowych, m.in.: parzydła leśnego, miłosny górskiej, wietlicy alpejskiej i in. Występowanie borów górnoreglowych limitowane jest wysokością nad poziomem morza i dlatego spotykane są one tylko w wyższych partiach Beskidu przede wszystkim w masywie Pilska, ale też Lipowskiej, Romanki, Rysianki i rzadziej, nieco niżej. Małopowierzchniowe zbiorowiska leśne, takie jak wymienione powyżej jaworzyny, bory na torfie, jak również wyłączone z użytkowania przez objęcie ochroną rezerwatową partie buczyn czy borów jodłowo-świerkowych, powinny podlegać ochronie biernej, zapewniającej niezakłócony przebieg naturalnych procesów przy- Niebielistka trwała M. Węgrzyn 15
Torfowisko w masywie Lipowskiej A. Stebel Żurawina błotna J. Perzanowska 16 rodniczych. W użytkowanych gospodarczo partiach lasów, może być dalej prowadzona dotychczasowa działalność, ale w taki sposób by nie pogorszyć ich stanu zachowania, a więc struktury wiekowej i składu gatunkowego. Wymaga to stosowania w praktyce tzw. ekologicznych zasad gospodarki leśnej. Wymagają one pozostawienia pewnej ilości suchego drewna w lesie, starych dziuplastych drzew, respektowania ściśle określonego, dostosowanego do lokalnych uwarunkowań etatu rębnego, podniesionego wieku rębności dla poszczególnych gatunków itp. W monokulturach świerkowych natomiast, powinna być prowadzona przebudowa drzewostanu na zgodny z siedliskiem, czyli wprowadzane gatunki liściaste, bardziej odpowiednie w niższych piętrach reglowych i gwarantujące wyższą odporność drzewostanów na inwazję kornika lub innych tzw. szkodników w przyszłości. Łęgi, głównie olszowe i wierzbowe, związane są przede wszystkim z brzegami rzek i potoków, wzdłuż których układają się pasmowo, jak w całych Karpatach. Największe płaty tych siedlisk znajdują się nad Sopotnią, Koszarawą oraz nad samą Sołą, mniejsze nad Żabnicą, Czerną, Rycerką. Mając duże wymagania co do zasobności siedliska, powinny być zasilane corocznie w substancje odżywcze w wyniku wylewów rzeki. W drzewostanie dominuje olsza szara i wierzba krucha z domieszką jesionu, jaworu, świerka i jodły. Zagrożeniem dla łęgów jest odcięcie ich od zalewów rzeki lub osuszenie, i co oczywiste odlesienie terenu. Natomiast stosowanie tradycyjnego sposobu pozyskiwania drewna z łęgów nie zagraża ich istnieniu. W łęgach rozprzestrzeniają się niestety łanowo obce gatunki inwazyjne (rdestowiec japoński, niecierpek gruczołowaty), które zagłuszają rodzimą roślinność i powodują
Modrzewnica zwyczajna J. Perzanowska spadek różnorodności biologicznej. Powinny one być eliminowane mechanicznie w miarę pojawiania się. Z roślinności nieleśnej, w Beskidzie Żywieckim wyróżniają się torfowiska wysokie położone w grzbietowych partiach masywu, na stokach w okolicy Hali Rysianki i Lipowskiej. Tworzą one kilkudziesieciohektarowy kompleks, na który składają się zbiorowiska torfowiskowe, oczka wodne i bór świerkowy. Siedliska takie stwierdzono także na spłaszczeniach stokowych, wierzchowinach grzbietowych i w zagłębieniach osuwiskowych na halach: Cebulowej, Kornienieckiej i Miziowej. Torfowiska wysokie rzadko spotykane są w górach, mimo sprzyjających warunków klimatycznych. Zasilane są jedynie wodami opadowymi, a grupują specyficzną roślinność, o małych wymaganiach co do zasobności siedliska Stok po wycięciu zaatakowanych przez kornika świerków J. Falat 17
18 Uregulowany potok Żabnica J. Perzanowska
i znoszącą znaczne zakwaszenie podłoża. Należą do nich np. żurawina błotna, modrzewnica zwyczajna, borówka bagienna, wełnianka pochwowata. Szczytowe partie Pilska porastają zarośla kosodrzewiny. Jest to obok Babiej Góry, jedyne miejsce ich występowania w Beskidach. Przebiegają tędy szlaki turystyczne, a teren w części znajduje się w granicach rezerwatu przyrody. Taki sam reżim ochronny zastosowano też na kilkukrotnie większym obszarze po słowackiej stronie granicy. Warunki środowiskowe związane z wysokością powyżej 1500 m n.p.m. pozwoliły na pojawienie się innych wysokogórskich siedlisk, takich jak borówczyska bażynowe i subalpejskie zarośla wierzby śląskiej. Podobnie jak kosówka, są one wyłączone z użytkowania, a dla ich zachowania wystarczy ochrona bierna. Ciekawe są także, rozproszone w wyższych położeniach, siedliska wilgociolubne: młaki i ziołorośla górskie, z chronionymi gatunkami roślin. W Beskidzie Żywieckim odkryto też znaczną liczbę (około 50) jaskiń i schronisk skalnych (siedlisko o kodzie 8310). Najdłuższa z nich to Jaskinia w Sopotni Wielkiej (101 m długości i 7 m głębokości), umiejscowiona w masywie Romanki. Znacznie mniej spektakularne są murawy kserotermiczne, które były obserwowane na górze Grojec, a dla których jest to stanowisko o dość nietypowych warunkach środowiskowych, położone na krańcu zasięgu wysokościowego i termicznego. Niestety, z tych powodów jest także mało stabilne i przy braku użytkowania, zarasta krzewami i drzewami, co powoduje wycofywanie się roślinności ciepłolubnej. Na Grojcu odnaleziono natomiast, stanowisko żółtokwitnącego tojadu lisiego, znanego tylko jeszcze z 2 stanowisk w Polsce po jednym w Beskidzie Śląskim i Małym. Siedliska przyrodnicze związane z kamieńcami nadrzecznymi, to w Beskidzie Żywieckim słabo wykształcona roślinność inicjalna kamieńców. Siedlisko to jest coraz rzadsze, gdyż odnawia się w wyniku corocznych wylewów rzeki, natomiast zanika w przypadku uregulowania rzeki. Niestety, wiele cieków zostało na tym terenie ujętych w opaski betonowe i poprzedzielanych progami. Taka stabilizacja siedlisk nadrzecznych sprzyja kolonizowaniu ich przez gatunki inwazyjne rdestowca japońskiego, niecierpka gruczołowatego a także barszczu Sosnowskiego, wypierających rodzimą roślinność. Brak już natomiast kolejnych stadiów sukcesyjnych roślinności kamieńców, a więc zarośli wrześniowych i wierzby siwej, mimo, że gatunki te były podawane niegdyś z rejonu tego Beskidu. Zagrożenia siedlisk nadrzecznych mogą wynikać z: regulacji koryta (wszelkie prace prowadzone w celu uregulowania koryta rzeki, w tym budowa progów, prowadzą do zaburzenia naturalnej dynamiki cieku i zahamowania transportu materiału skalnego, a umocnienia brzegów likwidują możliwość meandrowania rzeki i tworzenia świeżych odsypów kamiennych); poboru żwiru i kamienia z koryta i jego bezpośredniego sąsiedztwa (mechanicznie niszczy siedlisko, zaburza proces transportu materiału skalnego, zmienia parametry zdeponowanego materiału); zaśmiecania, zanieczyszczenia wód. Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI 19
Dzwonek piłkowany M. Węgrzyn 20 Łąka górska na Przegibku z dzwonkiem piłkowanym J. Korzeniak W Beskidzie Żywieckim, występują dwa rodzaje łąk kośnych konietlicowe, obecne na polanach reglowych, na wysokości powyżej 550 600 m n.p.m. z dużym udziałem konietlicy łąkowej, ale bez rajgrasu wyniosłego i rajgrasowe, które wzięły swoją nazwę od dominującego w nich gatunku trawy, a spotykane są w piętrze pogórza, głównie w dolinach rzek. Są to tzw. siedliska półnaturalne, istniejące wyłącznie dzięki prowadzonej tu ekstensywnej gospodarce rolnej, tj. regularnemu koszeniu w zależności od typu łąki, raz lub dwa razy w ciągu roku i wypasaniu zwierząt. Siedliska te są miejscem występowania wielu gatunków roślin i zarazem stanowią siedlisko życia dla niezliczonej grupy bezkręgowców. Dlatego należy je chronić, utrzymując taki, tradycyjny sposób gospodarowania. Zagrożeniem siedlisk łąkowych może być zarówno zaniechanie ich użytkowania prowadzące do zmiany składu
Lilia złotogłów J. Korzeniak gatunkowego łąk, a następnie zarastania przez krzewy i drzewa, jak i intensyfikacja produkcji podsiewanie mieszankami traw, czy intensywne nawożenie. Dodatkowo, sposób ich ochrony sprzyja zachowaniu naturowego gatunku dzwonka piłkowanego, typowego składnika łąk górskich. Użytkowane w podobny sposób jak łąki, tj. spasane, powinny też być murawy bliźniczkowe i kserotermiczne, gdyż brak użytkowania w warunkach beskidzkich, szybko prowadzi do zaniku tych siedlisk. Stąd też istnieje niebezpieczeństwo utraty części bliźniczysk w wyższych, przygrzbietowych partiach Beskidu, na rozległych polanach gdzie dotychczas utrzymywały się w wyniku wypasu owiec, a po jego ograniczeniu lub całkowitym zarzuceniu zarastają, zmieniając się w borówczyska i młodniki świerkowe. Mieczyk dachówkowaty na łące mieczykowo-mietlicowej A. Kalemba 21
Czerwończyk nieparek (para) A. Kalemba 22 Ostrożeń głowacz na Hali Krawcula J. Korzeniak Młaki i ziołorośla to małopowierzchniowe siedliska, występujące w rozproszeniu na całym obszarze Beskidu Żywieckiego, tam gdzie tylko pozwalają na to warunki środowiskowe. Są one przede wszystkim uzależnione od właściwego uwilgocenia podłoża, nie mogą być więc osuszane, odwadniane, czy też zalewane w wyniku lokalnego spiętrzenia wody. Są też wrażliwe na mechaniczne niszczenie: młaki szczególnie na uszkodzenia warstwy mszystej, a ziołorośla wydeptywanie i łamanie kruchych łodyg, budujących je bylin. Dlatego działaniem sprzyjającym ich ochronie będzie prowadzenie szlaków turystycznych i in. np. tras narciarskich, końskich, dróg dla quadów tak, aby omijały miejsca ich występowania. W wyjątkowych przypadkach może być konieczne odkrzaczanie fragmentów młak czy ziołorośli, ze względu na stosunkowo duże wymagania świetlne budujących je gatunków.
Tradycyjny, ekstensywny wypas krów po zebraniu siana J. Perzanowska Z ziołoroślami związane jest występowanie dwóch gatunków roślin z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej tojadu morawskiego i tocji karpackiej, więc ochrona tych siedlisk będzie służyła zarazem ochronie gatunków naturowych. Jaskinie, to w Beskidzie Żywieckim zwykle jaskinie rozpadlinowe, niewielkie, o głębokości kilku do kilkunastu metrów. Nie są przystosowane do zwiedzania przez turystów. Wymagają one wyłącznie ochrony biernej ich wzmożona dzika penetracja, palenie ognisk, przebijanie nowych otworów, przekopywanie osadów lub rumowisk to ingerencja w naturalny, bardzo wrażliwy układ. Może szybko doprowadzić do nieodwracalnych zmian przede wszystkim mikroklimatu jaskini i przerwania przebiegających w niej procesów geologicznych, a także do przekształcenia siedliska życia silnie wyspecjalizowanych, a przez to podatnych na wszelkie zmiany siedliskowe, organizmów jaskiniowych. 23
Darniówka tatrzańska J. Cichocki Gatunki Natura 2000 w Beskidzie Żywieckim 24 Ryś C. Ćwikowski Obszar Beskidu Żywieckiego odznacza się także bogatą fauną, typową dla polskich Karpat. Stwierdzono tu występowanie aż 19 gatunków z Załącznika II Dyrektywy Rady 92/43/EWG. Kompleksy leśne stanowią ostoje dużych drapieżników (niedźwiedzia, wilka i rysia). W masywie Pilska znajduje się jedno z 3 znanych z Polski (obok Tatr i Babiej Góry) stanowisk niewielkiego gryzonia darniówki tatrzańskiej (endemit karpacki). Jeziorka i in. zbiorniki wodne to miejsca rozrodu płazów, w tym traszek: górskiej i karpackiej. W rozproszeniu, wykorzystując zalane wodą koleiny na leśnych drogach, występuje tu także kumak górski i spotykany jest jeden z chrząszczy naturowych biegacz urozmaicony. Ob-
Tradycyjne gospodarstwa na Przełęczy Przegibek (990 m n.p.m.) J. Korzeniak szar, mimo że nie jest sygnowany w sieci Natura 2000 dla ochrony ptaków jest również istotny dla zachowania gatunków tej grupy zwierząt, m.in. kuraków leśnych: głuszca i jarząbka, ptaków drapieżnych czy kilku gatunków dzięciołów. Flora Beskidu Żywieckiego liczy około 1000 gatunków, w tym 150 gatunków górskich (18 alpejskich i 27 subalpejskich). Znajdują się tu m. in. stanowiska tojadu morawskiego i tocji karpackiej, dla których Beskid Żywiecki obok Beskidu Śląskiego i Babiej Góry stanowi bardzo ważny rejon występowania. Na halach górskich spotkać można niepozorne, delikatne kwiatostany dzwonka piłkowanego. Najbliższe, choć niezbyt liczne jego stanowiska znajdują się w Tatrach, a częstym gatunkiem staje się on dopiero blisko 400 km dalej na wschód w Bieszczadach. W Beskidzie Żywieckim znajduje się także jedno z nielicznych, potwierdzonych w ostatnich latach, stanowisk jednego z mchów naturowych widłozębu zielonego. 25
Gatunki podlegające ochronie w obszarze Natura 2000 Rośliny naczyniowe tojad morawski Aconitum firmum ssp. moravicum tocja karpacka Tozzia carpatica dzwonek piłkowany Campanula serrata widłoząb zielony Dicranum viride Bezkręgowce Chrząszcze biegacz urozmaicony Carabus variolosus Tojad morawski J. Mitka Kręgowce Ryby i minogi głowacz białopłetwy Cottus gobio minóg strumieniowy Lampetra planeri Płazy traszka grzebieniasta Triturus cristatus traszka karpacka Triturus montandoni kumak górski Bombina variegata 26 Tocja karpacka J. Korzeniak Ssaki wilk Canis lupus ryś Lynx lynx niedźwiedź Ursus arctos wydra Lutra lutra nocek duży Myotis myotis
Widłoząb zielony w rezerwacie Gawroniec Z. Wilczek Ochrona siedlisk przyrodniczych i gatunków Natura 2000 w Beskidzie Żywieckim Zagrożenia Największym, aktualnym zagrożeniem siedlisk leśnych w Beskidzie Żywieckim jest gradacja szkodników leśnych głównie kornika i zasnui. Prowadzą one do zamierania całych partii lasów iglastych (zmniejszenie struktury i areału siedlisk borowych) oraz do odsłaniania stoków i ekspansji roślinności zrębowej. Wyraźny, negatywny wpływ na przyrodę Beskidu ma zbyt intensywny rozwój turystyki i infrastruktury rekreacyjnej, w tym budownictwo indywidualne występujące w rozproszeniu. Jego Fitocenoza zespołu Hypno-Polypodietum, w której stwierdzono występowanie widłozębu zielonego Z. Wilczek 27
28 Zamieranie świerków P. Koczur
rozprzestrzenianie się prowadzi do rozwijania sieci dróg, ich utwardzania, rozwoju infrastruktury, a to zwiększa dostępność do dotychczasowych ostoi dzikiej przyrody. Coraz popularniejsze quady, motory crossowe i in. pozwalają na szybkie pokonywanie znacznych dystansów i dojazd w dowolne miejsca Beskidu. Niestety, pogarszają jakość i zmniejszają areał siedlisk, mechanicznie oddziaływując na podłoże. Największe spustoszenie powodują na młakach, torfowiskach i brzegach potoków porośniętych ziołoroślami, gdzie przejazd takich maszyn niszczy roślinność kolonizującą te siedliska powoli, przez wiele lat. Stanowią też zagrożenie dla gatunków, poprzez bezpośrednią ingerencję w ich siedliska oraz płoszenie zwierząt. Silna presja ludzka jest przyczyną zmniejszania ostoi zwierząt i fragmentację ich siedlisk, co utrudnia funkcjonowanie populacji w dłuższej perspektywie czasowej. Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI Powszechna na tym terenie obudowa potoków górskich eliminuje gatunki związane z siedliskami wodnymi likwidując ich kryjówki i zmniejszając dostępność pokarmu, nie pozwala na ich swobodną migrację, np. rybom na tarliska, za to sprzyja rozprzestrzenianiu się gatunków obcych, inwazyjnych. Obecne są także zanieczyszczenie powietrza (w tym transgraniczne z terenów sąsiednich państw). Warunki utrzymania właściwego stanu ochrony Utrzymanie struktury siedlisk leśnych poprzez zastosowanie się do wskazań zawartych w planie ochrony rezerwatów przyrody; Przebudowa drzewostanów na zgodny z siedliskiem; Użytkowanie turystyczne szlaki turystyczne, nartostrady, Kapliczka przydrożna na Długim Groniu J. Korzeniak 29
wyciągi narciarskie, punkty widokowe i związana z nimi infrastruktura (parkingi, restauracje, pensjonaty) powinny podlegać ocenie skumulowanego oddziaływania na środowisko, a budowa nowych obiektów limitowana zgodnie z jej wynikami; Likwidacja gatunków inwazyjnych, obficie występujących zwłaszcza wzdłuż górskich potoków; Udrożnienie potoków dla organizmów migrujących; Utrzymanie najcenniejszych partii terenu wraz ze stanowiskami gatunków poza wpływem turystyki ochrona bierna. Celem ochrony na obszarze Natura 2000 Beskid Żywiecki jest utrzymanie przynajmniej w dotychczasowym stanie zachowania wymienionych powyżej siedlisk przyrodniczych oraz gatunków co oznacza, że powierzchnia i charakter tych siedlisk przyrodniczych, jak i siedliska i liczebność tych gatunków nie powinny ulec pogorszeniu. Kolejnym krokiem powinno być podjęcie działań na rzecz poprawy stanu ich ochrony. Warunki utrzymania i odtwarzania właściwego stanu siedlisk i gatunków zostaną dokładnie określone w zadaniach ochronnych (planie ochrony) dla obszaru Natura 2000. Dokument taki będzie obejmował przede wszystkim opis i ocenę istniejących i potencjalnych zagrożeń, opis sposobów ich eliminacji lub ograniczania, a także zalecenia, określające inne niezbędne działania. Bardzo ważnym zadaniem w przyszłości, będzie też monitoring siedlisk i gatunków Natura 2000. 30 Stary buk przy szlaku J. Fałat Tylko fragmenty obszaru tereny 10 rezerwatów przyrody (łącznie zajmujących blisko 480 ha), objętych jest już reżimem ochron-
Mgły na Hali Krawcula J. Korzeniak 31
Skałki przy szlaku pomiędzy Halą Boraczą a Lipowską J. Fałat nym bardziej restrykcyjnym, gdzie przyroda jest chroniona jako całość i gdzie obowiązuje szereg surowych zakazów. Reżim ten sprzyja utrzymaniu aktualnego stanu zachowania większości typów siedlisk, które są przedmiotem ochrony na obszarze Natura 2000. Z kolei park krajobrazowy to forma ochrony, jak sama nazwa wskazuje, skupiająca się przede wszystkim na ochronie krajobrazu. 32 Za obszary Natura 2000 odpowiedzialna jest Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Zakres obowiązków zarządzającego obejmuje m.in.: zamówienie opracowania zadań ochronnych lub planu ochrony i nadzorowanie ich wykonania, a ponadto inicjowanie działań edukacyjnych i propagatorskich oraz ścisłą współpracę z samorządami lokalnymi i władającymi terenem. Żniwa w Glince J. Korzeniak
33
34 Obszary NATURA 2000 w Karpatach Obszary ptasie PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLB120011 Babia Góra PLB180002 Beskid Niski PLB120001 Gorce PLB180003 Góry Słonne PLB120006 Pasmo Policy PLB120008 Pieniny PLB120007 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie Obszary siedliskowe PLC180001 Bieszczady PLC120001 Tatry PLH120001 Babia Góra PLH120033 Bednarka PLH240023 Beskid Mały PLH240005 Beskid Śląski PLH240006 Beskid Żywiecki PLH120021 Cerkiew w Łosiu koło Ropy PLH120002 Czarna Orawa PLH120024 Dolina Białki PLH180013 Góry Słonne PLH120022 Grota Zbójnicka na Łopieniu PLH180011 Jasiołka PLH120009 Kostrza PLH240008 Kościół w Górkach Wielkich PLH240007 Kościół w Radziechowach PLH120039 Krynica PLH120027 Luboń Wielki PLH120036 Łabowa PLH180015 Łysa Góra PLH120025 Małe Pieniny PLH120012 Na Policy PLH120035 Nawojowa PLH120023 Opactwo Cystersów w Szczyrzycu PLH120018 Ostoja Gorczańska PLH180014 Ostoja Jaśliska PLH180001 Ostoja Magurska PLH120019 Ostoja Popradzka PLH120020 Ostoje Nietoperzy okolic Bukowca PLH120013 Pieniny PLH120037 Podkowce w Szczawnicy PLH120026 Polana Biały Potok PLH120016 Torfowiska Orawsko-Nowotarskie PLH180018 Trzciana
O PROJEKCIE Projekt Cele projektu: Zaangażowanie lokalnych społeczności i instytucji oraz środowiska naukowego do współtworzenia sieci Natura 2000 na rzecz racjonalnej ochrony przyrody w Karpatach. Wypracowanie strategii zarządzania obszarami Natura 2000 oraz pilotażowe wdrożenie działań na rzecz aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Stworzenie systemu przepływu i udostępniania informacji o obszarach Natura 2000. Upowszechnienie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat (programy edukacyjne, konkursy). Określenie istniejących i potencjalnych konfliktów między rozwojem gospodarczym i ochroną przyrody oraz wskazanie sposobów ich rozwiązania. Strategie zarządzania Europejski program Natura 2000 ma na celu utworzenie spójnej sieci obszarów ochrony siedlisk przyrodniczych i gatunków szczególnie zagrożonych w skali Europy. Na terenie polskich Karpat zaprojektowano ponad 30 Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk i Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków. Tworzenie sieci Natura 2000 spotyka się z licznymi problemami organizacyjnymi, dezinformacją i oporem społecznym. Stąd pomysł, aby wspólnie z instytucjami zarządzającymi, ekspertami i stronami zainteresowanymi zebrać informacje istotne dla planowania przestrzennego na obszarach sieci. Na ich podstawie dla każdego z obszarów zostanie uzgodniona strategia zarządzania, która zawierać będzie między innymi: dane o zasobach przyrodniczych i kulturowych oraz uwarunkowaniach socjo-ekonomicznych; wskazania do niezbędnych działań ochronnych; opis konfliktów i propozycje ich rozwiązania. System informacji Materiały te zostaną wykorzystane w planach zadań ochronnych lub w planach ochrony obszarów Natura 2000, a także pomogą w podejmowaniu decyzji dotyczących zagospodarowania przestrzennego. Istotny jest również powszechny dostęp do informacji o siedliskach przyrodniczych i gatunkach, które chronimy w sieci Natura 2000. Dlatego w ramach projektu powstanie system informacyjny udostępniony na stronie internetowej. Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach (PL1080) realizowany jest na terenie polskich Karpat, położonych w trzech województwach: małopolskim, podkarpackim i śląskim. Wdrażany będzie w latach 2007 2011. Aktywna ochrona Skuteczna ochrona przyrody to nie tylko obejmowanie ochroną prawną kolejnych obszarów, ale przede wszystkim przemyślane i właściwie zaplanowane działania ochronne, m.in. zabiegi aktywnej ochrony siedlisk przyrodniczych. Dla efektywnej ochrony kluczowe są również akceptacja i zaangażowanie lokalnych społeczności, a także wiedza na temat wartości chronionych zasobów przyrodniczych. Projekt Natura 2000 w Karpatach obejmuje wprowadzenie pilotażowych działań na rzecz czynnej ochrony szczególnie cennych siedlisk przyrodniczych, m.in. górskich polan, torfowisk, młak oraz terenów leśnych. Podjęte zostaną także prace, których celem jest zapobieganie szkodom wywoływanym przez chronione gatunki drapieżników. Edukacja W ramach projektu Natura 2000 w Karpatach zaplanowano szereg działań edukacyjnych. Przygotowane zostaną programy edukacyjne, skierowane m.in. do uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych, których celem będzie upowszechnianie wiedzy o zasobach przyrodniczych i kulturowych Karpat, a także konkursy, wystawy i wydawnictwa. Projekt Optymalizacja wykorzystania zasobów sieci Natura 2000 dla zrównoważonego rozwoju w Karpatach realizowany jest w Instytucie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego (Islandia, Liechtenstein, Norwegia). Projekt współfinansowany przez Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Krakowie i Regionalną Dyrekcję Ochrony Środowiska w Rzeszowie. Wydano z pomocą finansową: Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach Tekst: Joanna Perzanowska Redakcja: Monika Grzegorczyk Projekt serii, skład i łamanie: Larus Studio Witold Ziaja Projekt okładki: Edward Bobeł Wydrukowano na papierze ekologicznym. Kraków 2009 Strona projektu: www.iop.krakow.pl/karpaty Obszary NATURA 2000 w Karpatach Natura 2000 w Karpatach BESKID ŻYWIECKI 35