kompendium wiedzy o zwierzetach, łownych piotr Gawin dorota durbas-nowak atlas, mysliwski

kompendium wiedzy o zwierzetach, łownych piotr Gawin dorota durbas-nowak atlas, mysliwski

Wydawnictwo SBM poleca Kompendium wiedzy opracowane przez zespół specjalistów zawiera: praktyczne informacje dla początkujących myśliwych przewodnik po prawie łowieckim opisy tradycji i zwyczajów zasady polowań podstawy kynologii informacje o broni myśliwskiej atlas zwierzyny łownej podstawy sokolnictwa.

Spis treści Wstęp....................................... 5 Zwierzyna................................. 7 Łoś........................................10 Jeleń szlachetny..................................20 Jeleń sika.....................................38 Daniel.......................................43 Sarna europejska.................................52 Dzik........................................64 Muflon europejski.................................72 Lis.........................................78 Jenot....................................... 85 Borsuk...................................... 89 Kuna leśna.................................... 93 Kuna domowa.................................. 96 Norka amerykańska................................99 Tchórz zwyczajny................................ 103 Szop pracz.................................... 106 Piżmak..................................... 109 Zając szarak.................................. 112 Dziki królik................................... 117 Jarząbek..................................... 120 Bażant..................................... 123 Kuropatwa................................... 126 Gęś gęgawa................................... 129 Gęś zbożowa.................................. 132 Gęś białoczelna................................. 134 Krzyżówka................................... 136 Cyraneczka................................... 140 Głowienka................................... 142 Czernica..................................... 144 Łyska...................................... 146 Gołąb grzywacz................................. 148 Słonka..................................... 150 Po polowaniu.............................. 153 Reakcja zwierzyny na strzał........................... 154 Poszukiwanie postrzałków........................... 164 Postępowanie z tuszą.............................. 168 Złomy...................................... 172 Kuchnia myśliwska............................... 177

Wstęp Łowiectwo dla jednych jest przygodą, a dla innych sportem, rekreacją, pasją umożliwiającą kontakt z naturą. W rzeczywistości żadne z tych określeń nie oddaje istoty sprawy i sensu łowiectwa w życiu myśliwych. A myśliwym w pewnym stopniu jest każdy z nas. W toku wielosetletniej ewolucji niemal całkiem przestawiliśmy się na konsumpcyjny tryb życia, dlatego często zapominamy, że jesteśmy cząstką przyrody. Łowiectwo to sztuka życia w zgodzie z naturą, przy zachowaniu możliwości korzystania z jej dóbr. Od zawsze głównym celem łowczych było zdobywanie pożywienia i to nie zmieniło się do dziś. Niedoceniana dziczyzna jest doskonałym źródłem białka, a oprócz pożywienia zwierzyna łowna dostarcza także skór, futer i trofeów. Poznanie i opanowanie sztuki łowiectwa (a nie tylko polowania) jest żmudne oraz wymaga wielu lat praktyki. Należy sobie uświadomić, że konieczne jest zatem korzystanie bezpośrednio z wiedzy nemrodów, ale i samodzielna nauka oraz ciągłe pogłębianie wiedzy w praktyce i w teorii. Atlas myśliwski dzięki wielu informacjom i bezcennym praktycznym poradom ma pomóc nowym pokoleniom łowców w opanowaniu sztuki łowiectwa. Oprócz polowania składa się na nie poznanie zwyczajów zwierzyny, umiejętność rozpoznawania jej płci i wieku oraz cech selekcyjnych. To także sztuka organizowania łowów, zasiadki, wabienia oraz podchodu. Łowczy musi mieć wiedzę, jak przechytrzyć zmysły zwierzyny i ostatecznie ją pozyskać oraz wykorzystać. W książce znajdują się niezbędne informacje o tym, kiedy i jak polować na poszczególne gatunki zwierzyny łownej, Czytelnik dowie się również jakiej używać broni i amunicji oraz pozna sposoby i metody łowów przy polowaniu na zwierzynę grubą, drobną i ptactwo. Polowania nie kończy jednak oddanie strzału, dlatego w poradniku znajdują się także informacje o tym, jak reaguje trafiona zwierzyna. Każdy myśliwy musi także znać potencjalne konsekwencje strzału i wiedzieć, jak należy wtedy postąpić. Celem gospodarki łowieckiej jest utrzymanie właściwej i stabilnej populacji gatunków łownych. Nie można jednak pominąć kwestii pozyskania mięsa, skór i futer, dlatego w książce znajdują się też informacje o poszukiwaniu postrzałków, postępowaniu z tuszą upolowanej zwierzyny oraz jej kulinarnym wykorzystaniu. Wstęp 5

Zwierzyna

Atlas myśliwski Zwierzyna Zwierzyna łowna to gatunki podlegające gospodarowaniu i użytkowaniu łowieckiemu. W związku z tym określone zostały okresy ochronne i okresy polowań. Listę gatunków zwierząt łownych ustalił na mocy ustawowej delegacji Minister Środowiska w rozporządzeniu z dnia 11 marca 2005 r. w sprawie ustalenia listy gatunków zwierząt łownych (DzU z dnia 22 marca 2005 r.). Na tej liście znajduje się 31 gatunków zwierząt, w tym 18 gatunków ssaków i 13 gatunków ptaków. Poniżej przedstawiono listę tych zwierząt z podziałem na zwierzynę grubą i drobną: Do celów łowieckich wyodrębnia się dodatkowo zwierzynę płową, czarną i drapieżniki. ZWIERZYNA GRUBA: łoś jeleń szlachetny jeleń sika daniel sarna dzik muflon ZWIERZYNA DROBNA: lis jenot borsuk kuna leśna kuna domowa norka amerykańska tchórz zwyczajny szop pracz piżmak zając szarak dziki królik jarząbek bażant kuropatwa gęś gęgawa gęś zbożowa gęś białoczelna krzyżówka cyraneczka głowienka czernica gołąb grzywacz słonka łyska ZWIERZYNA PŁOWA: łoś jeleń szlachetny jeleń sika daniel sarna ZWIERZYNA CZARNA: dzik muflon DRAPIEŻNIKI: lis jenot borsuk kuna leśna kuna domowa norka amerykańska tchórz zwyczajny szop pracz 8

Zwierzyna Atlas myśliwski Opisy gatunków zwierząt łownych wymagają kilku słów wprowadzenia. Poszczególne osobniki danego gatunku mogą się różnić od siebie rozmiarem, ubarwieniem i zachowaniem w zależności od miejsca bytowania, warunków klimatycznych, stresu, presji człowieka na daną populację, urbanizacji terenów lub dostępu do bazy żerowej. Zwierzęta to organizmy żywe, wobec których trudno precyzyjnie określić zachowania godowe, okresy zmiany sierści czy preferencje siedliskowe. Okresy godowe mogą zatem nieznacznie odbiegać od podanych w opracowaniu, a wygląd poszczególnych osobników danego gatunku może nieco się różnić od przedstawionego w opisie. Najbardziej znane w ostatnich latach są odstępstwa od reguł w zachowaniach dzików i lisów, gdyż te typowo leśne zwierzęta coraz częściej przebywają na terenach zurbanizowanych. Innym przykładem jest pozostawanie na niezamarzających rzekach i kanałach w granicach czy w pobliżu miast ptaków wodnych, które w okresie zimowym powinny odlatywać na zimowiska. Problemem są tutaj dokarmiający je ludzie. Podobne zmiany zachowań gatunków czy populacji można obserwować wszędzie, np. w pobliżu nowych autostrad zakłócony zostaje cykl dobowy i sezonowy zachowań zwierząt. Opisy preferencji siedliskowych i zachowań zwierząt odnoszą się do naturalnych warunków, gdzie zwierzyna ma spokój i dostęp do żeru. W opisie zwierzyny grubej podane są wzory uzębienia. Uzębienie przeżuwaczy przedstawia się według schematu, w którym podane jest uzębienie szczęki górnej, a po ukośniku żuchwy. Kolejno podana jest liczba siekaczy, kłów, zębów przedtrzonowych i trzonowych (przy czym wzór podaje liczbę poszczególnych zębów tylko w połowie, ponieważ zęby wyrastają w szczękach symetrycznie, identycznie z prawej i lewej strony). Można więc powiedzieć, że poszczególne liczby we wzorach uzębienia podają pary, a nie pojedyncze zęby. Przykład: wzór zębowy łosia 0 0 3 3 / 3 1 3 3. U jeleniowatych mogą występować w górnej szczęce dodatkowe kły, tzw. grandle, czyli kły szczątkowe. W przypadku jelenia szlachetnego są one dosyć powszechne u byków. U pozostałych gatunków mogą się pojawić sporadycznie i wówczas wzór ich uzębienia przedstawia się następująco: 0 0(1) 3 3 / 3 1 3 3. 9

Atlas myśliwski Zwierzyna Łoś łac. Alces alces, ang. moose, niem. Elch Rząd: parzystokopytne Rodzina: jeleniowate Rodzaj: Alces Gatunek: łoś Występowanie Łosie występują na całej półkuli północnej w Azji, Europie i Ameryce Północnej (w Europie głównie w krajach skandynawskich i nadbałtyckich). W Polsce spotykany jest we wschodniej części kraju, od Mazur aż po tereny podgórskie. Nielicznie występuje również w innych regionach. Łoś znany jest z tego, że pojedyncze osobniki lubią odbywać długie wędrówki, stąd można się na niego natknąć również tam, gdzie nie ma on swojej stałej ostoi. Opis Łoś jest największym przedstawicielem rodziny jeleniowatych. Masa ciała samca (byka) może dochodzić nawet do 450 kg. Samica, nazywana przez myśliwych łoszą lub klępą, jest zdecydowanie mniejsza, może osiągać do 350 kg. Długość ciała waha się od 200 do 270 cm. Wysokość byka w kłębie dochodzi do 200 cm, a łoszy do 180 cm. Zdarzają się jednak osobniki, które znacznie przekraczają te granice, np. łosie występujące na kontynencie północnoamerykańskim. Łoś ma charakterystyczną przygarbioną sylwetkę i wysoko umieszczoną klatkę piersiową. Jest masywny, krępej budowy. Ma charakterystyczne wysokie i cienkie w porównaniu z resztą ciała nogi (badyle) zakończone szerokimi racicami, pomiędzy którymi znajdują się fałdy skórne ułatwiające poruszanie się w terenie bagnistym, po lodzie i miękkim podłożu. Pomiędzy racicami usytuowane są gruczoły wydzielające substancje zapachowe, dzięki którym byki i klępy odnajdują się w okresie rui (bukowiska). Powyżej racic znajdują się szpile (mniejsze racice boczne), których odciski można zauważyć w tropie łosi pozostawionym na miękkim gruncie. Ciężka głowa osadzona jest na krótkiej szyi. Długość głowy to około ¼ długości całego ciała. Nad nozdrzami widoczny jest garb, a koniec pyska wyraźnie się rozszerza. Na podgardlu w okolicach krtani zwisa narośl skórna pokryta dłuższym włosem (broda). Uszy (łyżki) stosunkowo duże i ruchliwe. Oczy (świece) dość małe, brązowe, z poziomo ułożonymi źrenicami. Na grzbiecie dłuższe owłosienie tworzy widoczny garb. Im starszy byk, tym wyraźniejsze są broda i grzywa. Broda występuje zarówno u byków, jak i u klęp (jednak jest u nich mniej widoczna). Ogon (kwiat) dosyć krótki, ma około 10 Łoś

Zwierzyna Atlas myśliwski 7 9 cm długości, mało widoczny. Okrywa włosowa (suknia) latem przybiera barwę brunatną z wyraźnie jaśniejszymi badylami, szarobiałymi po wewnętrznej stronie i z jasnym podbrzuszem. Zimą może przybierać kolor szarobrunatny. Na grzbiecie zauważyć można ciemniejszą pręgę. Nie ma dużych różnic w ubarwieniu klęp i byków. Wzór zębowy łosia: 0 0 3 3 / 3 1 3 3. Dorosły łoś posiada łącznie 32 zęby: 6 siekaczy (albo inaczej 3 pary) w żuchwie, 2 kły, 12 zębów przedtrzonowych i 12 trzonowych. Siedlisko Łosie preferują duże kompleksy leśne liściaste i iglaste z wolno płynącymi rzekami, ciekami wodnymi, bagnami i torfowiskami, jednak dobrze czują się również na terenach suchych. Potrafią przystosować się do lokalnych warunków, a czasami migrują na znaczne odległości w poszukiwaniu nowych ostoi. Biologia i behawior Okres godowy łosi (bukowisko) przypada na wrzesień. W tym czasie byki zabiegają o względy łoszy. Tarzają się w ziemi zroszonej własnym moczem, w którym znajdują się feromony przywabiające i pobudzające łosze, po czym przyjmują pozę zwaną flemen i wciągają nozdrzami (pyzą) woń rujnej klępy. Najczęściej jeden byk towarzyszy przez cały czas jednej łoszy i kryje ją kilkukrotnie. Jeżeli dojdzie do spotkania dwóch byków, często kończy się to zaciętą walką. Ciąża trwa około 240 dni. Wycielenia przypadają na maj i początek czerwca. Klępy rodzą jednego lub rzadziej dwa łoszaki. Młode karmione są przez łoszę do czterech miesięcy, chociaż już od drugiego tygodnia zaczynają pobierać pokarm roślinny. Łoszaki pozostają przy klępach przez rok do czasu kiedy następuje kolejne wycielenie. Wówczas łosza wygania młode, które muszą rozpoczynać samodzielne życie. Dojrzałość płciową osiągają po dwóch latach, chociaż rzadko w tak młodym wieku biorą udział w rozrodzie. Byki nakładają corocznie rogi (rosochy), które początkowo przybierają formę guzów lub szpiców wyrastających z możdżeni (pni). W kolejnym roku łoś może być widłakiem lub szóstakiem, a od trzeciego roku jego rosochy przeważnie przybierają formę łopat, z których wyrastają palczaste wyrostki (pasynki) takie byki nazywamy łopataczami. Niektóre byki nie formują poroży w kształcie pełnych łopat, ale mogą przybierać formę półłopat albo badyli. Badyle, podobnie jak u jeleni, mają formę tyk z kilkoma odnogami. Rosochy występują jedynie u byków i wyrastają niemal poziomo, ponieważ możdżenie ułożone są na bokach czaszki, prawie w jednej płaszczyźnie z czołem. Poroże zrzucają co roku od jesieni do końca lutego, a nowe nakładają od marca do lipca, kiedy następuje wycieranie, czyli pozbywanie się scypułu (naskórka pokrywającego poroże). Im byk jest starszy, tym proces zrzucania poroża następuje szybciej. Z roku na rok rosochy byka są większe i masywniejsze, aż do około 10. roku życia, kiedy po kulminacji rozwoju danego osobnika, następuje uwstecznianie się i każde kolejne poroże jest już mniej okazałe. Głównym pożywieniem łosi są rośliny. Latem są to m.in. rośliny wodne, jesienią liście, igliwie, pędy, kora młodych drzew i krzewów. Preferują miękkie gatunki liściaste, jak wierzba, topola, osika, ale w okresie zimowym korzystają z każdego dostępnego żeru roślinnego. Ze względu na swoje rozmiary Łoś 11

Atlas myśliwski Zwierzyna łosie potrafią zgryzać młode pędy i korę na krzewach i drzewkach do wysokości dwóch metrów. Przez jednoczesne zgryzanie i spałowanie łosie mogą wyrządzać duże szkody w uprawach leśnych. Żerując na terenie upraw leśnych, wydeptują młode sadzonki. Łosie poruszają się dość niezgrabnie i ociężale, jednak w razie konieczności potrafią szybko biegać kłusem. Mogą długo wędrować, pokonując jednorazowo kilkadziesiąt kilometrów. Spłoszony łoś porusza się skroczem, przestawiając jednocześnie oba badyle raz z lewej, raz z prawej strony. Zwierzyna lubi zażywać kąpieli i nurzać się w błocie. Największą aktywność wykazuje rano i wieczorem. Żerowanie odbywa się głównie w nocy, jednak i za dnia można spotkać szukające pożywienia jednostki. Łosie nie znoszą upałów, dlatego w środku lata w upalne dni trudno je dostrzec, gdyż ukrywają się w zacienionych i wilgotnych terenach bagiennych. Żyją w małych stadach (chmarach) liczących od trzech do pięciu osobników. Stare byki najczęściej są samotnikami i trzymają się z dala od chmar. Naturalnymi wrogami łosi są niedźwiedzie i wilki. Polowanie Obecnie w Polsce łosie objęte są całoroczną ochroną, jednak w ostatnich latach można zauważyć wyraźny wzrost ich populacji, a także coraz większe szkody w lasach powstałe za ich przyczyną. W związku z tym pojawia się możliwość przywrócenia polowań na te zwierzęta. Warto zatem przybliżyć najważniejsze informacje o polowaniach na tę zwierzynę. Od 2001 r. w Polsce polowanie na łosie jest zabronione. Mimo że znajdują się na liście zwierząt łownych, to obowiązuje całoroczny okres ochronny na byki, klępy i łoszaki. Początkowo odroczenie na odstrzał łosi miało obowiązywać przez 10 lat, jednak do tej pory nie zostało ono zniesione. Zgodnie z nieaktualnym, wydanym 1 sierpnia 1980 roku Rozporządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, na łosie wolno było polować w okresach: byki od 1 września do 31 grudnia, klępy i łoszaki od 1 października do 31 grudnia. Jeżeli całoroczny okres ochronny zostanie zniesiony, to z dużym prawdopodobień Polowanie Okres polowań łosie byki, klępy (albo łosze) i łoszaki są obecnie pod całoroczną ochroną I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII broń Broń o lufach gwintowanych: sztucer, ekspres, kniejówka, dryling amunicja Myśliwska amunicja półpłaszczowa o energii pocisku nie mniejszej niż 2500 J w odległości 100 m od wylotu lufy uprawnienia Podstawowe przy polowaniu na klępy i łoszaki Selekcjonerskie przy polowaniu na byki Trofeum Rosochy lub łopaty, skóra i medalion 12 Łoś

Zwierzyna Atlas myśliwski stwem okresy polowań będą się pokrywały z tymi z końca ubiegłego wieku. Łosie łowiono podczas polowań indywidualnych lub zbiorowych. Najczęściej polowano z zasiadki na ambonie lub na stanowisku naziemnym. Możliwe było również polowanie z podchodu po tropach zwierzyny, gdyż łosie jako zwierzyna charakteryzująca się wyjątkowo dużą masą, pozostawia wyraźne tropy prawie w każdym podłożu. W okresie bukowiska możliwe było również polowanie z podchodu. Kierowano się wówczas odgłosami wydawanymi przez byki, postękiwaniem i rżeniem, które można było usłyszeć z odległości nawet 1,5 km. W tym czasie byki stale przebywały w swoich rewirach w pobliżu miejsc bukowania. Doświadczony myśliwy potrafił w trudnych warunkach terenowych podchodzić łosie w okresie bukowiska. Polowanie z podchodu nie należy do łatwych, gdyż łosie preferują duże kompleksy leśne liściaste i iglaste z wolno płynącymi rzekami, ciekami wodnymi, bagnami i torfowiskami. Dlatego też w takim często bagnistym terenie podchód jest dosyć trudny i wymaga doskonałej kondycji fizycznej, ale jest zdecydowanie bardziej emocjonujący od innych sposobów polowań. Polując w okresie jesiennym, myśliwy musi się liczyć z bardzo zmienną pogodą i dokuczliwymi owadami. Wymagana jest więc odpowiednia odzież i środki ochronne. W czasie polowań można się spodziewać zarówno przymrozków, jak i kilkunastu stopni powyżej zera, warto więc założyć lekką i przewiewną odzież ułatwiającą podchód, a do plecaka zabrać dodatkowe ciepłe rzeczy (czas oczekiwania na zwierzynę może się wydłużyć). W terenie podmokłym konieczne są też nieprzemakalne buty. Wśród niezbęnych akcesoriów myśliwego powinny znaleźć się nóż, lornetka, pastorał i latarka. Poza okresem bukowiska na łosie można się natknąć niemal wszędzie, gdyż są niestrudzonymi wędrowcami i często pokonują znaczne odległości w poszukiwaniu nowych ostoi. W czasie polowania trzeba więc być gotowym na spotkanie z łosiem w miejscach nietypowych. Na łosie można również polować zbiorowo metodą pędzeń dosyć dużych kompleksów, kiedy nagankę najczęściej stanowi podkładacz z psem, a myśliwi zajmują stałe stanowiska na ziemi lub na otwartych ambonach i oczekują zwierzyny (tak poluje się w Skandynawii). Dobre wyniki daje również polowanie na zasiadce kiedy oczekuje się na zwierzęta rano lub wieczorem podczas przejść z miejsc żerowania do ostoi. Łosie przemieszczają się dosyć wolno, co daje myśliwemu dużo Łoś 13

Atlas myśliwski Zwierzyna czasu na obserwację i strzał. Decydując się na strzał, trzeba brać pod uwagę konieczność przeniesienia tuszy z miejsca pozyskania do drogi, a to w przypadku ciężkiej zwierzyny może się okazać bardzo kłopotliwe. Warto zatem przemyśleć kwestię wyciągnięcia zwierzyny i transportu, zanim podejmie się decyzję o strzale. Do polowań na łosie można wykorzystywać wyłącznie broń myśliwską o lufach gwintowanych oraz amunicję myśliwską półpłaszczową charakteryzujacą się energią pocisku nie mniejszą niż 2500 J w odległości 100 m od wylotu lufy. Dotyczy to zarówno byków, klęp, jak i łoszaków. Na polowaniu na łosie można więc korzystać ze sztucerów, ekspresów, kniejówek lub drylingów (w przypadku dwóch ostatnich wykorzystuje się wyłącznie lufy gwintowane). Ponieważ łosie należą do największych zwierząt łownych, odpowiednio wysoko określony został dolny próg minimalnej energii pocisku, co z kolei wiąże się z koniecznością stosowania większych kalibrów. Chociaż minimalną energię 2500 J wykazują już niektóre naboje kalibrów 6,5 x 57, to jednak wskazane jest stosowanie kalibrów 7 mm i większych. Łosie należą do zwierząt wyjątkowo odpornych na strzał. Przez swoją masę i odporność nie wykazują takich zachowań po strzale, jak inne jeleniowate. Prawidłowo trafiony łoś najczęściej pada w miejscu. Zdarza się jednak, że nie zaznacza przyjęcia kuli i pozostaje w miejscu lub przemieszcza się spokojnie dalej (mimo celnego trafienia), po czym pada po kilkunastu lub kilkudziesięciu metrach. Szczególnie byki o dużej masie są trudne do powalenia. Nawet minimalne odchylenie kuli od miejsca celowania i ominięcie najważniejszych organów życiowych może skutkować tym, że dany osobnik oddali się na znaczną odległość, zanim zalegnie i padnie. W terenie, w jakim bytują łosie, może się okazać, że dojście postrzałka jest niemożliwe, dlatego w niektórych krajach ogromną wagę przykłada się do umiejętności strzelca, stanu technicznego i przystrzelania broni oraz każdorazowo przed polowaniem przeprowadza się egzamin strzelecki. Dopiero celne trafienie w makietę daje myśliwemu szansę na udział w łowach. Zasady selekcji Odstrzał ma na celu zachowanie stabilnej populacji danego gatunku na określonym terenie. Przyrost zrealizowany nie może przekraczać 20% wiosennego stanu populacji i powinien kształtować się na poziomie średniego przyrostu zrealizowanego. Zagęszczenie populacji powinno wynosić około pięć osobników na 1000 ha powierzchni leśnej i bagiennej rejonu hodowlanego. 14 Łoś

Zwierzyna Atlas myśliwski Należy brać pod uwagę m.in. strukturę płci, która u łosi ma wynosić 1:1 do 1:1,5 na korzyść klęp, oraz strukturę wiekową danej populacji, która powinna się kształtować następująco: byki około 40%, klępy około 40%, łoszaki do 20%. Polowania na byki mogą wykonywać wyłącznie myśliwi z uprawnieniami selekcjonerskimi, ponieważ każdy odstrzał byka wymaga wcześniejszej oceny prawidłowości odstrzału przez myśliwego na polowaniu. Łosie są jedynym gatunkiem łownym, u którego nie ma podziału na klasy wieku, a myśliwy selekcjoner bierze pod uwagę jedynie cechy zewnętrzne poroża. Przed odstrzałem nie jest więc wymagane od myśliwego określenie wieku zwierzyny na podstawie jego wyglądu, jak to ma miejsce u pozostałych gatunków zwierzyny płowej. Polowania na klępy i łoszaki mogą wykonywać również myśliwi z uprawnieniami podstawowymi. W odniesieniu do każdego gatunku stosujemy odstrzały selekcyjne i odstrzały łowne. W przypadku byków łosi odstrzał łowny może stanowić maksymalnie 5% wszystkich byków zaplanowanych do odstrzału, ale to w perspektywie całego rejonu hodowlanego, a nie tylko obwodu. Ponadto odstrzał łowny wolno wykonywać jedynie w obwodach, gdzie łosie występują stale. Jako łowne powinno się pozyskiwać byki stare w szczytowej formie rozwoju poroża. Polując na byki selekcyjne, myśliwy musi się kierować zasadami selekcji, które zezwalają na odstrzał byków o porożu w formie szpicaka, widłaka i szóstaka nieregularnego. Odstrzał byków o takim porożu uznaje się za prawidłowy. Pozyskanie regularnego szóstaka w typie badylarza oraz silniejszego badylarza z porożem szóstaka na jednej tyce jest uznawane za odstrzał nieprawidłowy, a odstrzał każdego byka badylarza o porożu powyżej regularnego szóstaka, półłopatacza lub łopatacza jest uznawany za naganny. Przewiduje się wyciągnięcie Kryteria oceny prawidłowości odstrzału byków Byki selekcyjne ocena ocena opis i forma poroża szpicaki, szydlarze, widłaki i szóstaki nieregularne wszystkie regularne szóstaki w typie badylarza oraz silniejsze badylarze z porożem szóstaka na jednej tyce półłopatacze i łopatacze oraz badylarze o porożu regularnym powyżej szóstaka opis i forma poroża Byki łowne silne badylarze powyżej regularnego szóstaka oraz byki o pworożu typu łopatacza odstrzał prawidłowy, odstrzał nieprawidłowy, odstrzał naganny Łoś 15

Atlas myśliwski Zwierzyna konsekwencji wobec myśliwego, który dopuścił się tego czynu. Przed strzałem należy więc prawidłowo określić formy poroża. Selekcja w przypadku klęp polega na zdefiniowaniu kondycji danego osobnika. Wbrew pozorom może się to okazać znacznie trudniejsze od oceny na podstawie formy poroża. Aby podjąć decyzję, czy klępa kwalifikuje się do odstrzału, myśliwy powinien doskonale znać kondycję całej populacji na danym terenie. Do odstrzału przeznacza się w pierwszej kolejności sztuki chore i cherlawe, o masie tuszy mniejszej niż przeciętna oraz klępy stare i prowadzące słabe potomstwo. Decydując się na odstrzał, myśliwy musi określić więc, czy dana sztuka jest zdrowa czy chora. Do odstrzału przeznacza się również stare klępy, a to z kolei wymaga określenia wieku zwierzyny na podstawie wyglądu zewnętrznego i zachowania. Sylwetka starej klępy jest krępa i masywna, a broda szeroka i krótka. Jednym z kryteriów selekcji klęp jest liczba prowadzonych łoszaków (klępy z jednym młodym kwalifikuje się do odstrzału przed tymi prowadzącymi dwa młode) oraz ich kondycja. Przy odstrzale łoszaków należy oszczędzić bliźnięta. Można stwierdzić, że zdecydowanie trudniej jest podjąć właściwą decyzję o odstrzale klęp i łoszaków niż byków. W przypadku samców konieczna jest właściwa ocena formy poroża, a u samic i młodych bierze się pod uwagę kilka czynników, co wymaga dłuższej obserwacji i przede wszystkim znajomości całej populacji łosi na danym terenie. Każdorazowy odstrzał byka łosia podlega ocenie prawidłowości według poniższych kryteriów. Określanie płci i wieku Najłatwiej określić wiek łoszaków, gdyż ich rozmiary i masa ciała zdecydowanie odstają od wymiarów klęp i byków. Ponadto łoszaki pozostają przy klępie nawet do drugiego 16 Łoś

Zwierzyna Atlas myśliwski roku po urodzeniu, łatwo więc odróżnić je od samicy w takiej skali porównawczej. Płeć łoszaków z kolei rozróżnia się w okresie nakładania poroża, ponieważ młode płci męskiej najczęściej w czwartym miesiącu życia nakładają pierwsze poroże w formie guzików. Orientacyjny wiek klęp i byków określa się również po wymiarach i masie ciała. Osobniki w 2. 3. roku życia ważą około 200 kg, a w szczytowym okresie rozwoju (8 10 lat) około 350 kg, w sprzyjających warunkach okazałe byki mogą osiągać masę ciała nawet do 450 kg. Klępy zawsze są mniejsze i lżejsze niż byki, jednak im zwierzę jest starsze, tym bardziej uwidaczniają się różnice. U łosi w szczytowym okresie rozwoju różnica ta dochodzi nawet do 130 kg, a u młodych masa ciała klępy jest mniejsza od masy ciała byka o 30 70 kg. Sylwetka również pomaga określić wiek łosi. Młodsza zwierzyna ma smukłą budowę ciała, głowę uniesioną powyżej linii grzbietowej. Im łoś jest straszy, tym jego sylwetka staje się bardziej krępa, a głowa noszona jest niżej. Na wiek byków wskazuje również czas wycierania i zrzucania poroża. Z wiekiem procesy te zachodzą szybciej. U młodych łoszaków wykształcanie pierwszego poroża i jego wycieranie kończy się we wrześniu, a już w styczniu lub w lutym jest zrzucane. Od marca zwierzę nakłada drugie poroże, które wyciera w sierpniu, a zrzuca w grudniu lub w styczniu. Byki w pełni rozwoju wycierają poroże w drugiej połowie lipca, a zrzucają pod koniec października lub w listopadzie. Cechą wyglądu łosi określającą ich wiek jest również broda, czyli fałd skóry na szyi porośnięty dłuższym włosem. U młodszych osobników broda jest węższa i dłuższa około 20 25 cm, z wiekiem poszerza się i skraca. Mniej więcej od piątego roku życia zaczyna się kurczyć i w stosunku do coraz większych rozmiarów i masy ciała łosia staje się wyraźnie krótksza i mniejsza. Rozróżnienie płci u osobników starszych jest stosunkowo łatwe, gdyż poroże nakładają wyłącznie byki. Kiedy są już po jego zrzuceniu, płeć dorosłych łosi można odróżnić po tropach. Odciski racic u byków są większe, szersze i bardziej zaokrąglone z przodu, a klęp mniejsze i bardziej szpiczaste. Inną wskazówką, dobrze widoczną szczególnie na białej stopie, są ślady moczu. Byki zostawiają je przed odciskami tylnych racic, a łosze za tymi tropami. Kształt i forma poroża również mogą być przybliżoną wskazówką określającą wiek byków, jednak zarówno poroże, jak i zewnętrzne cechy morfologiczne nie są wiarygodnym wskaźnikiem wieku łosia, dlatego też zaniechano selekcji oraz nie określa się struktury pozyskania łosi, opierając się na klasi wieku, jak ma to miejsce u pozostałych jeleniowatych. Określanie wieku zwierząt upolowanych z dużą dokładnością odbywa się na podstawie uzębienia. Do 20. miesiąca życia wiek danego osobnika można określić z dokładnością do 1 2 miesięcy, gdyż właśnie wtedy kończy się wymiana zębów mlecznych na stałe. Po tym okresie następuje stopniowe ścieranie zębów stałych i na tej podstawie ocenia się wiek danego osobnika. 0 po narodzinach w uzębieniu młodych łosi widoczne są wszystkie mleczne siekacze i kły, a mleczne zęby przedtrzonowe dopiero zaczynają się wyrzynać. 1 pod koniec pierwszego miesiąca życia łoszaki mają już wszystkie mleczne Łoś 17

Atlas myśliwski Zwierzyna Wymiana zębów mlecznych na stałe w żuchwie miesiąc życia siekacze i kły przedtrzonowe trzonowe S1 S2 S3 K1 P1 P2 P3 T1 T2 T3 0 1 3 4 6 8 9 10 11 12 14 16 17 18 S siekacze, K kły, P przedtrzonowe, T trzonowe zęby mleczne, wyrzynanie się zębów stałych lub wymiany zębów mlecznych na stałe, zęby stałe. siekacze, kły i zęby przedtrzonowe. Charakterystycznym zębem jest trzeci ząb przedtrzonowy, który jest trójdzielny. 3 w trzecim miesiącu zaczyna się wyrzynać pierwszy stały ząb trzonowy. 6 8 od 6. do 8. miesiąca życia pierwszy siekacz mleczny wypada, a w jego miejsce zaczyna wyrastać ząb stały. W tym czasie pojawia się również drugi stały ząb trzonowy. 14 16 po roku zaczyna wyrzynać się ostatni trzeci stały ząb trzonowy. Po 18 miesiącach w zasadzie funkcjonują już wszystkie zęby stałe, które wykazują znikome starcie. Zęby przedtrzonowe są delikatnie zabarwione, a trzeci ząb trzonowy jest niemal biały. Powyższy schemat dotyczy wymiany i kształtowania się uzębienia w żuchwie. W szczęce proces ten zachodzi wolniej. Proces wyrzynania się i wymiany zębów mlecznych na stałe może u poszczególnych osobników nieznacznie odbiegać od przedstawionego schematu. Od 19. miesiąca życia ocena wieku na podstawie uzębienia dokonywana jest głównie na podstawie stopnia starcia poszczególnych zębów, ich zabarwienia, rejestrów i widocznej linii dziąsła. W wieku 4 5 lat wszystkie rejestry zębów trzonowych są dobrze widoczne. Od szóstego roku życia wyraźnie widać starcie zębów przedtrzonowych. Od siódmego roku zanikają rejestry na pierwszym zębie przedtrzonowym. Powyżej ósmego roku życia można zauważyć mocne starcie wszystkich zębów. Od 10. roku życia wszystkie rejestry na zębach trzonowych zaczynają się zamykać. Po 15 latach wszystkie zęby przedtrzonowe i trzonowe są mocno starte, gładkie i nie widać na nich rejestrów. 18 Łoś