I powstała Warszawa! Trzeba wiedzieć i zobaczyć

12 Tropiciel nr 3/2004 (51) Trzeba wiedzieć i zobaczyć Nowo otwierane Muzeum Powstania Warszawskiego, ul. Przyokopowa 28, ma być najnowocześniejszym muzeum w Polsce. Cała pierwsza ekspozycja będzie gotowa dopiero 1 października. Na dziedzińcu muzeum powstał Park Wolności, a w nim Mur Pamięci z wyrytymi nazwiskami poległych. Widowiska, inscenizacje W dniach 30 lipca 1 sierpnia można oglądać specjalnie podświetlony Pomnik Polski Walczącej na Kopcu Czerniakowskim przy ul. Bartyckiej. Replika powstańczej radiostacji Błyskawica zostanie uruchomiona 8 sierpnia, organizator: Związek Krótkofalowców, Hotel Warszawa, pl. Powstańców Warszawy 9. Widowisko Pałacyk Michla, Żytnia, Wola inscenizacja walk powstańczych na Woli, ul. Wolska między ul. Płocką i Młynarską, organizator: Towarzystwo Przyjaciół Woli, 6 sierpnia, godz. 20.45. Święto Starówki, m.in. upamiętnienie wybuchu czołgu-pułapki przy ul. Kilińskiego, 13 15 sierpnia. Imprezy sportowe Bieg Powstania Warszawskiego, organizator: Warszawskie Towarzystwo Sportu i Rekreacji, 1 sierpnia, godz.17.15 Wystawy fotografii Wystawa Skrawek wolnej Warszawy codzienność powstańczej Warszawy w fotografiach Jerzego Chojnackiego eksponowanych na fasadach kamienic na Rynku Starego Miasta, Krzywego Koła i ul. Nowomiejskiej, Muzeum Historyczne m. st. Warszawy, 13 sierpnia 3 października. Wystawa Medycyna w Powstaniu Warszawskim, organizator: Towarzystwo Lekarskie Warszawskie, Wspólnota Polska ul. Krakowskie Przedmieście 69, od 29 lipca. Wystawy Związku Polskich Artystów Fotografików Warszawa w czasie okupacji w przeddzień Powstania Warszawskiego i Udział w Powstaniu spadochroniarzy Armii Krajowej, tzw.»cichociemnych«pl. Zamkowy, od 29 lipca. Wystawa Kobiety w Powstaniu Warszawskim ratusz dzielnicy Targówek, od 30 lipca. Wystawa nieznanych zdjęć z walk o Uniwersytet Warszawski, gmach rektoratu, od sierpnia. Inne wystawy Kamyk na szańcu opowieść o Aleksandrze Kamińskim i jego bohaterach, harcerzach z Szarych Szeregów Pałac Kultury i Nauki, do końca sierpnia Wystawa Mieszkańcy Starego Miasta w Powstaniu Warszawskim 1.VIII. 2.X.1944, Archiwum Państwowe m.st. Warszawy, od 13 sierpnia Wystawa pt. Czterdziesty Czwarty, Muzeum Niepodległości, al. Solidarności, 1 sierpnia 3 października Seminarium Seminarium Świadomość historyczna młodego pokolenia. Dyskusja młodych Polaków i Niemców na temat II wojny światowej. Organizator: Stowarzyszenie Bratnia Pomoc Akademicka, 15-23 sierpnia. Imprezy harcerskie III Narodowy Zlot Harcerzy na Bulwarze Stanisława Augusta przy alei Waszyngtona i Parku Skaryszewskim, 28 lipca 2 sierpnia, organizatorzy: Związek Harcerstwa Rzeczypospolitej, Stowarzyszenie Harcerskie, Stowarzyszenie Harcerstwa Katolickiego Zawisza FSE. Miasteczko Zlotowe kształtem odtwarza Warszawę z 1944 r. z jej dzielnicami. Równolegle odbywa się zlot harcerek ZHR Bądź gotów (od konspiracyjnego kryptonimu, który przyjęła podczas wojny Organizacja Harcerek ZHP). Harcerki stworzą ok. 150-stronicową kronikę działań związanych z Akcją Burza i Powstaniem, którą przekażą do Muzeum Powstania. 31 lipca 2004, godz. 17.00 19.00 Sztafeta pokoleń symboliczny marsz 9 organizacji harcerskich z pochodniami z 9 części stolicy, w których wybuchło Powstanie na plac Bankowy. Zlot Chorągwi Stołecznej ZHP Mały Powstaniec, Cypel Czerniakowski, 29 lipca 2 sierpnia. W programie m.in. zdobywanie Warszawskiej Odznaki Krajoznawczej (trasa związana z Powstaniem), nocne zwiedzanie Muzeum Powstania, ogniska z udziałem członków Szarych Szeregów i zwiedzanie wystawy Muzeum Harcerstwa. Książki, wydawnictwa Norman Davies Powstanie 44. Spotkanie z Autorem, który będzie podpisywał książkę, ul. Przyokopowa 28, Park Wolności przy Muzeum Powstania Warszawskiego, 1 sierpnia, godz. 14.30. Kolejne spotkanie 21 września, tamże. Komiks o historii Powstania Warszawskiego Tytus wraz z Romkiem i A'Tomkiem wędrują do Muzeum Powstania Warszawskiego. Autor, Papcio Chmiel (pchor. Jupiter Henryk Chmielewski) naprawdę walczył w Powstaniu. Komiks można dostać w centrum informacyjnym obchodów rocznicy Powstania w hotelu Warszawa lub w Muzeum Powstania Warszawskiego. Internet www.1944.pl strona Muzeum Powstania Warszawskiego www.whatfor.prv.pl strona o Powstaniu Warszawskim, biogramy żołnierzy, opisy oddziałów, walk, broni, zdjęcia, kalendarz działań, mapy www.zhr.pl/powstanie serwis Narodowego Zlotu Harcerzy, w nim m.in. artykuły, opracowania, zdjęcia z Powstania, historyczne mapy Warszawy, mapy kanałów, plakaty www.bg2004.zhr.pl strona Zlotu Harcerek ZHR Bądź Gotów www.um.warszawa.pl - strona Urzędu m. st. Warszawy Tropiciel nr 3/2004 (51) 1 I powstała Warszawa! NR 3/2004 (51) * SIERPIEŃ 2004 03-719 Warszawa, ul. Jagiellońska 38 (VIII LO) 03-772 Warszawa, ul. Kawęczyńska 2 (SP 30) www.szczep17wdh.republika.pl www.17wdh.prv.pl www.17wdh.harc.pl www.17wdhigz.harc.pl Tym razem o Powstaniu mówi całe miasto. Msze święte, składanie kwiatów, przemarsze, apel poległych, wciągnięcie na gmach hotelu Warszawa (dawny Prudential ) biało-czerwonej flagi poszarpanej kulami i zapalenie Znicza Pamięci. Uroczystości na kilku cmentarzach i przejście harcerzy historycznym odcinkiem kanałów burzowych pod Starym Miastem. Okolicznościowa uchwała Sejmu i ogłoszenie roku 2004 rokiem pamięci Powstania Warszawskiego, sesja Rady Warszawy, spotkania uczestników Powstania z Prezydentem RP i Prezydentem Warszawy. Kilka koncertów i inscenizacji, plenerowy pokaz filmów, wystawy fotografii, dokumentów i pamiątek w co najmniej trzech muzeach w tym w nowo otwieranym (po kilkudziesięciu latach oczekiwań!) Muzeum Powstania Warszawskiego w starej elektrowni tramwajowej. Okolicznościowy bieg sportowy, specjalnie uruchomiona replika powstańczej radiostacji i świąteczna trasa starego tramwaju. Premiera książki wybitnego historyka i wyjątkowy komiks Papcia Chmiela, podświetlany pomnik Polski Walczącej i dwa harcerskie zloty. Tym wszystkim przez wiele jeszcze dni będzie żyła Warszawa. ż się wierzyć nie chce, że całkiem jeszcze niedawno rocznicę tę próbowano na wiele Asposobów unieważnić, a pamięć o Powstaniu jak najbardziej zatrzeć. Jego dowódcom i uczestnikom przypisywano kolaborację z hitlerowskim okupantem, wytaczano im procesy i więziono za gromadzenie i ukrywanie pamiątek i materiałów o AK. Fałszowano historię, pomniejszając rolę Armii Krajowej, publikowano tendencyjne i kłamliwe książki. Prochy poległych przenoszono do bezimiennych mogił na mało znanym cmentarzu na Woli, o którego istnieniu nawet dziś większość warszawiaków nie ma pojęcia. Przez wiele lat władze komunistyczne blokowały budowę pomnika Powstania, przesuwały datę jego odsłonięcia choć pomysł wzniesienia monumentu powstał już w 1945 r., dopiero dziewiętnaście lat później, 20 lipca tak żeby nie kojarzono tego z dniem 1 sierpnia odsłonięto warszawską Nike. Aby pomnik ten jak najmniej wiązał się z Powstaniem, usunięto z niego proponowany w projekcie motyw barykady i nadano oficjalną nazwę pomnik Bohaterów Warszawy. Drugi pomnik, na placu Krasińskich, odsłonięty dopiero w 1989 r., również nosi inną nazwę niż chcieli tego ocalali powstańcy. amięć o Powstaniu trwa, ale jest to pamięć ułomna. Mimo że najwięcej poległych w sier- i wrześniu 1944 r. pochowano na Woli, Ppniu warszawiacy odwiedzają przede wszystkim Powązki. Mimo że Powstanie wybuchło i toczyło się przez kilka dni na praskim brzegu Wisły, w większości opracowań, książek i artykułów Pragę zupełnie się pomija. I także my, prascy harcerze, choć znamy legendy szaroszeregowych bohaterów z Kamieni na szaniec, nadal niewiele wiemy o tym, jak w Powstaniu walczyli druhowie i druhny z naszych drużyn, z naszych podwórek z Ząbkowskiej, Targowej, Wileńskiej... Smyrwa

2 Tropiciel nr 3/2004 (51) Naczelnik Związku Harcerstwa Polskiego Warszawa, 18 czerwca 2004 r. Rozkaz Specjalny L.2/2004 Druhny i Druhowie! Zbliża się lato, czas wakacji, obozów, wędrówek. Przeżyjecie wiele harcerskich przygód, ciekawych i niezapomnianych chwil, będziecie poznawali piękno otaczającego nas świata, spotkacie nowych przyjaciół, zaplanujecie działania na następny harcerski rok. Tego lata i na początku jesieni kilka rocznic przypomni nam ważne wydarzenia z czasów II wojny światowej. Jest to 60 rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego, 65 rocznica bohaterskiego września 1939 r., 65 rocznica powstania Polskiego Państwa Podziemnego i także 65 rocznica przejścia Związku Harcerstwa Polskiego do działalności konspiracyjnej. Wojna była dla naszego kraju i narodu wydarzeniem tragicznym w skutkach, a dla ówczesnego pokolenia harcerek i harcerzy okresem trudnej harcerskiej służby, wymagającej odwagi, poświęcenia, dzielności, wewnętrznego zdyscyplinowania. Był to okres, kiedy służba Polsce, pomoc bliźnim i braterstwo wymagało często najwyższej ofiary. Przywołuję tym rozkazem pamięć wszystkich harcerek i harcerzy, którzy w tych trudnych latach zdali egzamin przed historią: - harcerki i harcerzy, którzy w kampanii 1939 roku polegli, broniąc przed najeźdźcami polskich miast i wsi; - druhny z Pogotowia Harcerek, które służyły w łączności, pomagały rannym i chorym, opiekowały się sierotami i najbardziej potrzebującymi; - biorących udział w małym sabotażu, akcji N i innych formach walki propagandowej z okupantem; - członków Grup Szturmowych Kedywu, pełniących służbę w wielkiej dywersji, którzy wsławili się wykonaniem wielu brawurowych akcji zbrojnych; - kolporterki i łączniczki, przewożące z narażeniem życia po całym kraju rozkazy, meldunki, prasę podziemną i broń; - harcerzy-powstańców, w tym żołnierzy batalionów Zośka i Parasol, harcerki z Wojskowej Służby Kobiet, sanitariuszki i pielęgniarki szpitali powstańczych, a także zawiszaków z Harcerskiej Poczty Polowej; - harcerki i harcerzy więźniów obozów koncentracyjnych, a przede wszystkim harcerki drużyny Mury w Ravensbrück, które w nieludzkich warunkach prowadząc harcerską prace zwyciężyły w walce o godność ludzką; - organizatorów harcerskich drużyn i młodzież harcerską tułaczego szlaku Syberii, Kazachstanu, a potem w Palestynie, Iraku, Indiach i Afryce, gdzie harcerstwo zastępowało tysiącom dzieci dom i rodzinę; - instruktorów, wychowawców i organizatorów harcerskich działań lat wojny, a wśród nich Aleksandra Kamińskiego, Jadwigę Falkowską, Floriana Marciniaka, Stanisława Broniewskiego, Jana Rossmana, Leona Marszałka, Stefana Mirowskiego; - wszystkich tych, którzy służąc Bogu i Polsce, niosąc pomoc bliźnim, oddali swoje życie, a także tych, którzy realizując szaroszeregowy program Dziś, jutro, pojutrze przygotowywali się nie tylko do walki o wyzwolenie, ale także do przyszłej służby dla niepodległej Ojczyzny. Druhny i Druhowie! Dziś my harcerki i harcerze XXI wieku żyjemy w wolnej Ojczyźnie. Budując przyszłość i własną, i naszego kraju, możemy jednocześnie realizować marzenia, dążenia i ideały harcerskich pokoleń tamtych czasów. Ich postawy są walorami ponadczasowymi. Powinny zawsze być wzorem i wyznacznikiem naszego postępowania. W przededniu tych ważnych dla nas rocznic zobowiązuję wszystkich członków Związku Harcerstwa Polskiego do: - uczczenia w dniu 1 sierpnia o godz. 17.00 minutą ciszy wszystkich poległych w Powstaniu Warszawskim, - otoczenia opieką grobów wojennych i miejsc upamiętniających harcerską walkę, cierpienie i śmierć; - instruktorów, starszyznę i seniorów do: - zorganizowania uroczystych zbiórek, ognisk lub spotkań dla przypomnienia i uczczenia 60 rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego zarówno na obozach, jak i w miejscach zamieszkania, - zaplanowania i zrealizowania przedsięwzięć programowych mających na celu upamiętnienie udziału harcerstwa w kampanii wrześniowej 1939 r. oraz rozpoczęcia 27 września 1939 r. konspiracyjnej działalności Związku Harcerstwa Polskiego Szarych Szeregów. Czuwaj! hm. Wiesław Maślanka Tropiciel nr 3/2004 (51) 11 Obchody 60. rocznicy Powstania 30 lipca, piątek Uroczystości pogrzebowe gen. Antoniego Chruściela Montera i Jego Małżonki godz. 10.00 Msza św. żałobna, katedra polowa Wojska Polskiego, ul. Długa 13/15, godz. 12.00 Ceremonia pogrzebu, Cmentarz Wojskowy na Powązkach godz. 12.00 Dzielnicowe uroczystości na Pradze pod centralą telefoniczną, z udziałem burmistrzów dzielnic prawobrzeżnej Warszawy, ul. Brzeska godz. 17.00 Spotkanie uczestników Powstania Warszawskiego z Prezydentem Warszawy Lechem Kaczyńskim. Uroczyste rozpoczęcie obchodów 60. rocznicy wybuchu Powstania, dziedziniec przed Ratuszem, pl. Bankowy 3/5 godz. 19.00 Przemarsz młodzieży i harcerzy z pl. Bankowego na pl. Powstańców Warszawy ulicami Senatorską, Wierzbową, pl. J. Piłsudskiego z oddaniem hołdu przed Grobem Nieznanego Żołnierza, ul. Mazowiecką, ul. Świętokrzyską godz. 20.00 Uroczystość zapalenia Znicza Pamięci pl. Powstańców Warszawy godz. 20.30 Koncert Czas pamięci. 1 sierpnia 2 października 1944. W hołdzie Bohaterom Powstania Warszawskiego pl. Powstańców Warszawy 31 lipca, sobota godz. 9.30 Otwarcie Muzeum Powstania Warszawskiego, ul. Przyokopowa 28, uroczysta msza św. koncelebrowana przez Prymasa Polski Józefa Kardynała Glempa godz. 12.00 Uroczysta sesja Rady m. st. Warszawy, Zamek Królewski, pl. Zamkowy 4 godz. 14.00 Spotkanie uczestników Powstania Warszawskiego z Prezydentem RP, nadanie odznaczeń państwowych, Pałac Prezydencki, ul. Krakowskie Przedmieście 48/50 godz. 19.00 Uroczysta msza św. Polowa koncelebrowana pod przewodnictwem Prymasa Polski Józefa Kardynała Glempa, katedra polowa Wojska Polskiego, ul. Długa 13/15 godz. 20.30 Uroczysty Apel Poległych, Pomnik Powstania Warszawskiego, pl. Krasińskich godz. 21.00 Koncert dla młodzieży połączony z widowiskiem światło-dźwięk, przed Muzeum Powstania Warszawskiego godz. 22.00 2.30 Powstańcze Kino Letnie pokaz filmów o tematyce powstańczej (filmy fabularne i dokumentalne, kroniki filmowe, m.in. Kanał Andrzeja Wajdy) pl. Krasińskich godz. 22.00 4.00 Akcja Wianek rozwożenie przez harcerzy ze Strażą Miejską wieńców do 500 miejsc pamięci 1 sierpnia, niedziela godz. 10.00 Uroczystości przy Pomniku Mokotów Walczy Park im. Orlicz-Dreszera, ul. Puławska; godz. 10.45 Inscenizacja Marsz Mokotowa, przemarsz z parku ul. Puławską do Parku Morskie Oko pod pomnik upamiętniający mord powstańców pułku Baszta na Mokotowie godz. 12.00 Uroczysta odprawa wart przed Grobem Nieznanego Żołnierza, pl. Piłsudskiego godz. 13.15 Harcerska msza polowa, pl. Powstańców Warszawy godz. 14.00 Uroczystość złożenia wieńców pod Pomnikiem Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, ul. Wiejska, róg Matejki godz. 14.30 Koncert Polegli Niepokonani, Pomnik Polskiego Państwa Podziemnego i Armii Krajowej, ul. Wiejska, róg Matejki godz. 17.00 Godzina W miasto uczci pamięć Powstania minutą ciszy, kierowcy samochodów i autobusów zatrzymują się i włączają na minutę sygnały dźwiękowe, zawiązanie kręgów harcerskich na 6 skrzyżowaniach, odegranie przez stacje radiowe piosenki powstańczej godz. 17.00 Uroczystość złożenia wieńców pod pomnikiem Gloria Victis, Cmentarz Wojskowy na Powązkach (zbiórka harcerzy hufca Warszawa Praga Północ przy bocznej bramie obok pętli autobusowej o godz. 15.25) godz. 17.00 19.00 Sztafeta pokoleń symboliczny marsz 9 organizacji harcerskich z pochodniami z 9 części stolicy, w których wybuchło Powstanie (Praga, Sadyba, Czerniaków, Wola, Ochota, Stare Miasto, Powiśle, Żoliborz) na plac Bankowy. godz. 19.00 Uroczystość złożenia wieńców pod pomnikiem Polegli Niepokonani, Cmentarz Wolski godz. 20.30 Zapalenie Znicza Pamięci przez 9 organizacji harcerskich oraz podpisanie przez nie Deklaracji Patriotycznej ; uroczysty koncert zamykający Obchody 60. rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego Dzieci Warszawy 1944-2004. O wolność i godność. W hołdzie bohaterom Powstania Warszawskiego, pl. Powstańców Warszawy

10 Tropiciel nr 3/2004 (51) Ponieważ w tym czasie na kwaterze kompani Orląt odbywała się msza polowa, poprosił swoich żołnierzy, aby go jak najszybciej tam zanieśli, bo chce przyjąć Komunię świętą. Spowiedź Stach odbył jeszcze przed wypadem w czasie powstania obowiązywała cicha spowiedź i czterogodzinny post. Na szczęście ocalał leczył się z ran w mieszkaniu przyjaciół przy ul. Świętojerskiej 12 lub 14. W tym czasie jeden pluton Orląt pod dowództwem pchor. Cienia przeniesiono do 1 Kompanii Wypadowej dowodzonej przez kpt. Prusa (Tadeusza Dąbrowskiego). Po częściowym wyzdrowieniu, z opatrunkiem na głowie, Stach włączył się znowu do walki. Dowódca pododcinka powierzył mu stanowisko oficera operacyjnego, a dowódcą kompanii Orląt został ppor. Mars. 20 sierpnia podczas wykonywania powierzonego mu zadania zorganizowania obwodów dla obrony ratusza i więzienia przy ul. Daniłowiczowskiej por. Stanisław Srzednicki Stach ginie na miejscu od wybuchu pocisku. Po jego śmierci z pozostałych plutonów Orląt jeden został włączony do kompani kpt. Prusa, a drugi walczył na barykadzie Matki Boskiej w rejonie dzisiejszej Trasy W-Z i Muzeum Niepodległości. Pozostali żołnierze zostali ranni lub polegli. Porucznik Stach został odznaczony pośmiertnie Krzyżem Walecznych, Krzyżem Virtuti Militari i Warszawskim Krzyżem Powstańczym, a Szare Szeregi uhonorowały go, nadając mu stopień harcmistrza. Pochowano go w prostej, żołnierskiej mogile, pośród żołnierzy, na kwaterze zgrupowania Sosna wojskowego cmentarza w Warszawie. Rafał Kołłątaj-Srzednicki (c) Strony Szczepu Promień, 2001 Stanisławowi Srzednickiemu i jego orlętom poświęcona jest także jedna z tablic w kruchcie katedry polowej wojska polskiego przy ul. Długiej oraz tablica na jednym z domów na Starówce. Napis głosi: ORLĘTA OBROŃCY STAREGO MIASTA ŻOŁNIERZE KOMPANII ORLĄT AK BATALIONU GOZDAWA I ICH KOMENDANT STANISŁAW SRZEDNICKI STACH POLEGLI W SIERPNIU 1944. PRZECHODNIU IDŹ, POWIEDZ POLSCE TU LEGLI JEJ SYNY PRAWOM JEJ POSŁUSZNI DO OSTATNIEJ GODZINY Praskie miejsca pamięci o powstańcach ul. Brzeska tablica na budynku centrali telefonicznej, zdobytej przez powstańców ul. św. Cyryla i Metodego tablice pamiątkowe (nie mylić z tablicą ku pamięci więźniów politycznych) skwer Antoniego Żurowskiego (rejon ul. 11 Listopada, Inżynierskiej, Ratuszowej) głaz poświęcony Antoniemu Żurowskiemu ostatniemu komendantowi 6-XXVI Obwodu AK Praga i dowódcy Powstania na Pradze ul. Białostocka 9 głaz upamiętniający poległych w sierpniu 1944 r. żołnierzy z organizacji Orląt ul. Witkiewicza (Śliwice rejon między Rondem Starzyńskiego a FSO) tablica pamiątkowa ul. Wysockiego przy Bartniczej kamień pamiątkowy w rejonie dawnej barykady odsłonięty 10 lat temu ciąg ul. Wysockiego Marywilska, pod wiaduktem Trasy AK (Toruńskiej) tablica pamiątkowa Cmentarz Bródzieński kwatera 114 H4 oraz kwatera 33C (mogiła i nagrobki żołnierzy socjalistów) ul. Tykocińska (Targówek) tablica pamiątkowa dawny punkt sanitarny ul. Spytka z Melsztyna tablica pamiątkowa ul. św. Wincentego róg Oszmiańskiej mogiła powstańcza żołnierzy Armii Krajowej i dowódców Rokita i Kruk ul. św. Wincentego 44 miejsce rozstrzelania 17 Polaków. Tropiciel nr 3/2004 (51) 3 Powstanie było też na Pradze Wybuchło tu jak w całej Warszawie, 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 17.00. Miało jednak o wiele bardziej tragiczny przebieg niż po lewej stronie Wisły. Złożyło się na to kilka przyczyn: rozproszony charakter zabudowy, duże skupienie budynków i urządzeń wojskowych oraz większe niż na lewym brzegu nagromadzenie żołnierzy niemieckich. Ówczesna Praga była znacznie mniej rozległa niż dziś zwarta zabudowa ciągnęła się wzdłuż ulic Starej Pragi, częściowo także Nowej Pragi i Szmulowizny. Dalej, na Bródnie, Targówku czy Grochowie, były pojedyncze kamienice oraz małe, rozproszone domki z ogródkami. W takim terenie słabo uzbrojeni powstańcy mieliby niewielkie szanse wobec dużo lepiej wyposażonych Niemców. Walki rozpoczęły się więc na niewielkim obszarze. Na Pradze Niemcy ulokowali wiele urzędów i biur, tu także znajdowały się olbrzymie koszary, rozpościerające się wówczas od ul. Ratuszowej i 11 Listopada aż po Żerań. Na obydwa praskie dworce kolejowe przyjeżdżały i odjeżdżały z nich pociągi z żołnierzami Wehrmachtu. Nad dzielnicą dominował obsadzony przez Niemców gmach dyrekcji PKP przy ulicy Targowej, oraz arsenał dawna zbrojownia na Stalowej (teren jednostki wojskowej, gdzie dziś znajduje się m.in. magazyn hufca i izba pamięci). O godzinie 17.00 prawie trzy tysiące żołnierzy VI Obwodu Armii Krajowej ruszyło do boju. Natarcie na koszary niestety załamało się, nie powiódł się atak na mosty, dworce również pozostały niezdobyte. Powstańcy wyparli jednak Niemców z budynków dyrekcji PKP i zajęli centralę telefoniczną (praską filię PAST-y) na Brzeskiej. Dziś upamiętnia to wmurowana tablica pamiątkowa. Od kilku lat w uroczystościach rocznicowych zawsze w ostatnim roboczym dniu lipca uczestniczą tu, jeśli nie są w tym czasie na obozie, harcerze Szczepu 17 WDH. Dowództwo VI Obwodu AK pomimo klęski liczyło, że wkrótce na Pragę przybędą sowieckie oddziały. Walkę kontynuowano więc jeszcze przez kilka następnych dni. Sowietom zależało jednak raczej na tym, żeby Powstanie upadło, zawrócili więc swoje wojska spod granic miasta. Prascy powstańcy nie doczekali się pomocy. Atakowani ciągle przez Niemców, zaprzestali walki i rozproszyli się po dzielnicy, starając się wrócić do domów. Niektórzy zostali schwytani i straceni przez Niemców, część rozproszyła się, inni znaleźli schronienie w rzeźni nad Wisłą. W tych dniach grupa lekarzy pod kierownictwem dra Mieczysława Pyrzakowskiego zorganizowała w gmachu szkolnym przy ulicy Kowelskiej powstańczy szpital dla ludności Pragi. Szpital podlegał dowództwu VI Obwodu AK. Jego organizatorem, który swoim życiem zaręczył przed Niemcami, że szpital nie będzie pomagał powstańcom, był folksdojcz Leo Nowak. Przez pierwszy miesiąc, zanim Pragi nie zajęli Sowieci, placówka działała dzięki hojności okolicznych mieszkańców. W szpitalu utworzono trzy oddziały: internistyczny, ginekologiczno-położniczy oraz zakaźny. Na tym ostatnim, za drzwiami z napisem Uwaga! Chorzy na cholerę! leczono rannych żołnierzy AK. Niemcy bardzo bali się chorób zakaźnych i nie kontrolowali tych pomieszczeń. Szpital funkcjonował do wiosny 1945 roku. Gdy do miasta wkroczyła Armia Czerwona, a wraz z nią stalinowska policja polityczna NKWD, rozpoczęły się aresztowania, morderstwa i zsyłki. Zamordowano wtedy Leo Nowaka za to, że był folksdojczem, a więc według Sowietów zdrajcą. W budynku przy ulicy Kowelskiej, w którym dziś znajduje się Liceum Ogólnokształcące im. Józefa Piłsudskiego w 2002 r. odsłonięto tablicę pa- Tablica pamiątkowa na budynku Centrali Telefonicznej przy ul. Brzeskiej 24, który 1 sierpnia 1944 r. szturmem zdobyli żołnierze 6- XXVI Obwodu AK Praga miątkową, oddającą cześć lekarzom, sanitariuszom, pielęgniarkom, salowym i wszystkim pracownikom szpitala. Tablica znajduje się wewnątrz szkoły.

4 Tropiciel nr 3/2004 (51) Tropiciel nr 3/2004 (51) 9 KONSPIRACYJNE KRYPTONIMY DRUŻYN PRASKICH Od 1 października 1941 roku, kiedy komendantem chorągwi został Stanisław Broniewski Orsza, wprowadzono w niej ścisłą ewidencję harcerzy opartą o system dziesiętny. W Okręgu Praga, oznaczonym PR, znalazły się praskie hufce: Centrum Pragi CP, Bródno BR i Grochów GR. Kryptonimy tworzono według systemu: hufcowy hufca Centrum Pragi CP-000 drużynowy pierwszej drużyny z tego hufca CP-100 (ten sam kryptonim oznaczał samą drużynę) zastępowy 1. zastępu z tej drużyny CP-110 trzeci harcerz z tego zastępu CP-113. W Okręgu Szarych Szeregów Praga działały (w nawiasie miejsce działania drużyny w okresie przed wybuchem wojny): w Hufcu Bródno: drużyna BR-100 (51 WDH Szkoła nr 65, ul. Białołęcka 36, obecnie ul. Bartnicza 2) drużyna BR-200 (młodsza 51 WDH) w Hufcu Centrum Pragi: drużyna CP-100 (78 WDH Szkoła nr 30, ul. Kawęczyńska 2) drużyna CP-200 (67 WDH Szkoła nr 127, ul. Wileńska) drużyna CP-300 (17 WDH Gimnazjum im. Władysława IV, ul. Jagiellońska 38) w Hufcu Grochów: drużyna GR-100 (22 WDH) drużyna GR-200 (młodsza 22 WDH). Harcerze prascy w Powstaniu W drugiej połowie lipca komendant Bloku Bazylika Szarych Szeregów (skupiającego hufce GS, BS i Zawiszy z terenu Pragi) phm. Bryza (Jerzy Jaczewski) postawił wszystkich harcerzy w stan pogotowia. Otrzymali oni zadanie przygotowania osobistego ekwipunku, mieli dokonać przeglądu broni w drużynach i hufcach. Hufcowym i drużynowym zakazano wyjazdów z miejsca zamieszkania bez powiadomienia przełożonych. Zarządzono codzienne odprawy wodzów rojów Bojowych Szkół. 27 lipca zarządzono alarm harcerze Bloku Bazylika weszli w strukturę oddziałów i służb Armii Krajowej. Kończył się okres pracy konspiracyjnej praskiego harcerstwa, nadchodził Przełom sprawdzian z prawie 5 lat przygotowań do walki Jutro. Każdy z hufców Bloku Bazylika otrzymywał przydział zadań i służb w różnych częściach Pragi, zgodnie z wcześniejszym przygotowaniem i przeszkoleniem poszczególnych jednostek. Blok Bazylika wystawił pluton Grup Szturmowych oraz dwa plutony Bojowych Szkół, prawdopodobnie najliczniejsze spośród wszystkich plutonów wystawionych przez poszczególne warszawskie bloki. Praskim plutonem GS był pluton Jurand, noszący nazwę od pseudonimu hm. kpr. pchor. Juranda (Mieczysława Słonia), drużynowego CP-100, późniejszego hufcowego BS na Pradze, zastępcy komendanta Okręgu Wawra Praga, rozstrzelanego 9 listopada 1943 r. przy ul. Wawelskiej. Pluton Grup Szturmowych Jurand miał wejść w skład nowo tworzonej 3 Kompanii Batalionu Zośka, której dowódcą i organizatorem mianowano ppor. Giewonta (Miłosława Cieplaka). Pluton liczył ponad 40 harcerzy w trzech drużynach, w tym 10 podchorążych i kilka dziewcząt. GRUPY WIEKOWE W SZARYCH SZEREGACH Od jesieni 1942 roku obowiązywał podział dotychczasowych jednostek terytorialnych na grupy wiekowe: Grupy Szturmowe (GS) obejmujące harcerzy powyżej 18 lat, Bojowe Szkoły (BS) grupujące chłopców 15-17-letnich i Harcerstwo Juniorów (HJ) znane bardziej pod nazwą Zawisza (nazwę zmieniono aby uniknąć skojarzeń z niemiecką organizacją Hitlerjugend używającą tego samego skrótu), skupiało młodszych harcerzy 12 15-letnich. W skład Hufca GS Praga weszły wtedy: GS-PR-100 (starsza 22 WDH), GS-PR-200 (starsza 51 WDH), GS-PR-300 (starsza 17 WDH), GS-PR-400 (starsza 67 WDH). W skład Hufca BS Praga: BS-PR-100 (78 WDH), BS-PR-200 (51 WDH), BS-PR-300 (17 WDH), BS-PR-400 (22 WDH), BS-PR-500 (żeńska drużyna łączniczek), później ten numer przejęła drużyna powstała z podziału BS-PR-200, BS-PR-600 (z podziału 100, 200 i 400), BS-PR-700 (z podziału BS-PR-100). Harcerze Zawiszy byli zorganizowani w rojach (szczepach), liczących po kilka drużyn: rój Orły Podolskie OP (Grochów), rój Podhale PH (Bródno), rój Szczep Sikorszczaków Sępy Skalne SS (Kamionek, Grochów i Praga). We wrześniu 1939 r. większość instruktorów orlęcych brała udział w walkach obronnych. Orlacy służyli jako łącznicy przy oddziałach wojskowych OPL (Obrony Przeciwlotniczej), gasili pożary i przenosili rannych. Stach wstąpił do wojska jako ochotnik i brał udział w obronie miasta Włodzimierz Wołyński (dziś na Ukrainie), które poddało się 20 września wojskom radzieckim. Dowódca radziecki obiecał honorową kapitulację i pozwolił oficerom i podchorążym zachować broń boczną. Po oddzieleniu żołnierzy od oficerów i podchorążych wyprowadzono tych ostatnich za miasto, gdzie zostali otoczeni i rozbrojeni. Stach po paru dniach zdołał uciec z niewoli i powrócił do Warszawy. Wraz z kolegami z harcerstwa ukrył przedwojenny (drugi) sztandar 17 WDH. Niestety tajemnicę miejsca schowania sztandaru zabrał do grobu. Jeszcze w latach 60. siedemnastacy poszukiwali tego sztandaru, korzystając nawet z pośrednictwa prasy i radia. Niestety, bezskutecznie. W Warszawie Stach włączył się od razy do pracy podziemnej, wciągając do niej swoich orlaków. Dbał, by w warunkach okupacyjnych orlacy utrzymywali swój wysoki poziom moralny. Organizował dla nich szkolenia wojskowe (wyszkolenie strzeleckie, kursy podoficerskie i podchorążych) i komplety gimnazjalne oraz w ramach RGO kolonie letnie, na których również prowadzone było szkolenie patriotyczne, wojskowe i sportowe. W organizowaniu kolonii pomagał mu jego ojciec, który pracował w RGO. Organizację Orląt podporządkowano Związkowi Walki Zbrojnej, a później Armii Krajowej. Operacyjnie podlegała ona dowódcy regionu AK na Pradze. Organizacja rozbudowywała się, przyjmując do swych szeregów nowych chłopców. Wiele osób miało pretensje, że do konspiracji są wciągani nawet uczniowie szkół powszechnych. Stach tłumaczył wtedy, że w ten sposób chroni ich przed samorzutnymi, nieprzemyślanymi akcjami i demoralizacją, o którą łatwo był w warunkach okupacyjnych. Wiele osób zwracało też uwagę Stachowi, że konspirując z ludźmi, którzy w większości znali jego i jego adres naraża się na niebezpieczeństwo. Stach cały czas twierdził, że zna swoich chłopców, jest ich pewny i nie zawiódł się na nich. Stach dążył do zorganizowania oddziału motorowego. W tym celu Orlacy przechodzili szkolenie motoryzacyjne w prywatnych zakładach naprawczych motocykli i samochodów, warsztatach pocztowych i kursach samochodowych. Chłopcy oprócz przeszkolenia zawodowego uczyli się tam zawodu. Szczególną rolę spełniał warsztat inż. Antoniego Krasuckiego mieszczący się przy ul. Korsaka. Na początku okupacji właściciel zwrócił się przez Stacha do władz podziemnych o zezwolenie na prowadzenie warsztatu. Uzyskał zgodę pod warunkiem, że będzie przyjmował do pracy przysłanych mu ludzi i prowadził naukę jazdy na motocyklach po godzinach pracy, z czego się wywiązywał. Na czas Powstania Stach otrzymał przydział do sztabu gen. Chruściela Montera dowódcy Powstania. Ponieważ nie chciał opuścić swoich chłopców w okresie najcięższej próby, zdołał otrzymać zgodę na objęcie dowództwa kompanii motorowej Orląt, która miała punkt koncentracji na ul. Franciszkańskiej. Tam, w domu nr 9 mieszkali państwo Elgasowie, których wszyscy trzej synowie byli w orlętach. Najstarszy z braci Zygmunt Odsłonięty przed paroma laty głaz przy ul. Białostockiej 9 (przy skrzyżowaniu z Tarchomińską) z granitową tablicą, upamiętniającą śmierć w walce 6 sierpnia 1944 r. żołnierzy 1681 plutonu 6-XXVI obwodu AK Praga z grupy Orląt. podchorąży Cień został następcą dowództwa kompanii. Na punkt zborny zgłosiło się około 160 żołnierzy. Podstawowym celem kompanii po pierwszych walkach były zorganizowanie sił motorowych. Kompania motorowa Orląt na Starym Mieście podporządkowana była kpt. Gondawie dowódcy batalionu im. Czarneckiego, a później pododcinka Gondawa w zgrupowaniu Sosna. Pozostałe oddziały Orląt walczyły na Pradze, Woli i Żoliborzu. Po stłumieniu powstania na Pradze 14 orlaków wychowanków por. Stacha z hufca Grochów przeprawiło się przez Wisłę i walczyło na Mokotowie w pułku Jeleń. Od pierwszych dni powstania por. Stach organizował najróżniejsze akcje bojowe: wypad na Pawiak, Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych i wiele innych. Nie zapomniał o organizowaniu kominków, które bardzo jednoczyły żołnierzy i podnosiły ich na duchu. W dniu 4 sierpnia został ranny, gdy prowadził oddział do walki. Seria z pistoletu maszynowego trafiła w lornetkę, przez którą oglądał pozycję nieprzyjaciela. Odłamki lornetki wbiły się w czoło i okolice oczu, na szczęście nie uszkadzając gałek.

8 Tropiciel nr 3/2004 (51) Nieznane dzieje siedemnastaków por. Stanisław Srzednicki Stach Dla siedemnastaków był przede wszystkim jednym z drużynowych, według różnych relacji ostatnim lub przedostatnim przed wybuchem wojny. Jemu to przypisuje się ukrycie we wrześniu 1939 r. akt drużyny i jej sztandaru (drugiego z trzech sztandarów w historii 17 WDH). Sztandaru tego poszukiwali siedemnastacy jeszcze wiele lat później. W 1967 r. na łamach Życia Warszawy ukazał się artykuł o 17 WDH z apelem do byłych harcerzy i instruktorów o informacje na temat przedwojennej działalności drużyny i zaginionego sztandaru. Również za pośrednictwem prasy harcerze próbowali nawiązać kontakt z rodziną i kolegami Stanisława Srzednickiego. Nie przyniosło to jednak rezultatów. W styczniu 1972 roku odbył się zjazd wychowanków Gimnazjum i Liceum im. Króla Władysława IV, na którym wobec bezskuteczności poszukiwań szczep otrzymał nowy sztandar, ufundowany przez Komitet Rodzicielski liceum. Nazwiska fundatorów uwiecznione są na gwoździach (tabliczkach) na drzewcu. Sztandar Szczepu 17 WDH odbiega swym wyglądem od wymagań obowiązującego regulaminu. Wzorowany na zaginionym sztandarze przedwojennym, zachowuje charakterystyczny zestaw barw (jedna strona biało-zielona, druga czerwona). Drzewce sztandaru jest najwyższe w hufcu. O Srzednickim więcej dowiedziałem się przez przypadek trafiając w 2001 r. na stronę internetową łódzkiego Szczepu Promień, który nosi imię Stacha. A skąd w Łodzi wiedzą o Srzednickim? To zasługa innego harcerza, jego przyjaciela, który współtworzył Orlęta, a po wojnie trafił właśnie do Łodzi. Ale to już inna historia... Smyrwa Stanisław Srzednicki urodził się 29 kwietnia 1915 r. w Krzemieńcu na Wołyniu. Rodzicami jego byli Stefania i Józef Srzedniccy. Wychowywał się w duchu patriotycznym płynącym z tradycji rodzinnych. Jego dziadków: Wojciecha i Ewelinę z d. Kołłątaj (wnuczkę płk. Jana Kołłątaja, brata Hugona) Srzednickich zesłano za udział w powstaniu styczniowym 1863 r. w głąb Rosji, gdzie po odbyciu kary zostali przymusowo osiedleni w Penzie bez prawa przyjazdu do Polski. Ojciec i stryjowie Stanisława w czasie studiów w Petersburgu i Moskwie działali w ruchach niepodległościowych, współdziałając z frakcją rewolucyjną PPS kierowaną przez Józefa Piłsudzkiego. Za karę byli za to zawieszeni na rok w studiach. Po odzyskaniu niepodległości brali udział w kształtowaniu państwowości odrodzonej Polski (stryj Stanisława, późniejszy generał WP w latach 1914-1916 służył w Legionach Polskich). Do Polski Stanisław Srzednicki powrócił wraz z rodzicami w 1921 r. i zamieszkał w Warszawie. Do harcerstwa wstąpił jako dziewięcioletni chłopiec. W czasie nauki w gimnazjum im. Władysława IV należał do 17 WDH, w której doszedł do stopnia harcerza orlego i funkcji drużynowego. W 1935 r. rozpoczął studia na Wydziale Mechanicznym. Jednocześnie, nie zrywając kontaktu z harcerstwem (należał do kręgu starszoharcerskiego) przeszedł do młodzieżowej organizacji Orlęta utworzonej na wniosek Państwowego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego przez Związek Strzelecki. Orlętami w Rzeczpospolitej nazywano bohaterską młodzież Lwowa, która wsławiła się w obronie swego miasta w latach 1918-1919 i tę nazwę nadano również nowo powstałej organizacji młodzieżowej. Za jej hasło przyjęto: Dobro Rzeczypospolitej najwyższym prawem. Organizacja Orlęta obejmowała teoretycznie całą młodzież, ale praktycznie należeli do niej chłopcy i dziewczęta z uboższych rodzin. Bardzo często należeli do niej chłopcy, których rodziców nie stać było na opłacenie kosztów związanych z przynależnością do ZHP (umundurowanie, opłaty za obozy i wycieczki). Drużyny harcerskie działały przy szkołach powszechnych i średnich. Hufce Orląt organizowano przy Rejonowych Oddziałach Związku Strzeleckiego oraz zakładach pracy, w których były komórki Strzelca, dzięki czemu orlacy otrzymywali mundury bezpłatnie. Stanisław Srzednicki był współorganizatorem hufca Orląt działającego na terenie praskiego oddziału Związku Strzeleckiego. W swoim hufcu zebrał chłopców z najbiedniejszych zakątków Pragi: Grochowa, Targówka, Kamionka, Szmulek, Pelcowizny i Annopola, o których krążyły po Warszawie knajackie legendy. Jako komendant hufca wykazał się dużymi zdolnościami organizatorskimi i pedagogicznymi. Uczył swoich chłopców piosenek i wierszy, a przede wszystkim patriotyzmu, koleżeństwa i przyjaźni. Prócz tego prowadził szkolenia wojskowe z zakresu musztry, regulaminów, służby wartowniczej, topografii i strzelania. Obywatel Stach bo tak go nazywano, przypominał zawsze orlakom o naczelnym haśle Orląt. Tropiciel nr 3/2004 (51) 5 Trzópek), Paweł (Paweł Danowski) i nieznany z nazwiska Mauzer, z drużyny Otrzymali oni rozkaz mobilizacji i zakwaterowania na lewym brzegu Wisły na Starym Mieście, Powiślu i w Śródmieściu. 1 sierpnia pluton nie został skoncentrowany na Woli wraz z 3 kompanią batalionu Zośka, ale prawie połowa plutonu, wraz z jego nominalnym dowódcą kpr. pchor. Andrzejem Polem (Wiktorem Krauze), dołączyła później do Zośki na Starym Mieście. W walkach polegli wszyscy którzy dołączyli, poza Andrzejem Polem. Inni harcerze plutonu Jurand, czekając na rozkazy, dołączali do innych oddziałów powstańczych walczących w rejonach oczekiwania. Faktyczny dowódca Juranda drużynowy konspiracyjnej 17 WDH kpr. pchor. Rawicz (Zbigniew Klimas) wraz z zastępcą i jedną z łączniczek dołączyli do zgrupowania Zaremba Piorun. Największa część tego plutonu trzy i pół spośród sześciu sekcji, zebrana przez trzech drużynowych, dołączyła do Baonu Dzik na Starym Mieście. Kilku harcerzy 17 WDH m.in. kpr. pchor. Dąb (Jerzy Dybczak) i jego brat George (Bogusław), poległo w obronie szkoły i czerwonego domu na ul. Rybaki, poniżej Starego Miasta. Pozostali zginęli 30 sierpnia podczas bombardowania przy ul. Zakroczymskiej 7. Na tablicy poległych w kwaterze Zośki wymienieni są m.in. harcerze konspiracyjnych drużyn praskich GS- PR-100 (78 WDH): Baca (Stanisław GS-PR-200: Czarny (Stefan Woliński); a z drużyny GS- PR-300 (17 WDH): plut. pchor. Krak (Wojciech Lewandowski), kpr. pchor. Boruta (Lech Skrzyński), Kubuś (Jerzy Jakubiak), Lew (Józef Ziętek) oraz nieznani z nazwiska Fis, Pluta i inni. W innych oddziałach powstańczych poległo 10 innych harcerzy plutonu Jurand. Pluton Jurand nie wszedł więc do walki jako zwarta jednostka. Mimo olbrzymiej ofiary krwi pluton Jurand nie przeszedł do legendy pod swym imieniem, niektórzy kwestionują nawet (niesłusznie) jego przydział do Baonu Zośka. Na wybuch Powstania w kwaterach alarmowych na Nowym Bródnie, Ugorach, Pelcowiźnie i przy ul. Jagiellońskiej oczekiwało 40 nieco młodszych harcerzy należących do hufca Bojowych Szkół Praga/Bródno. Stanowili oni pluton nr 618 poczet dowódcy VI Obwodu AK. Dowódca plutonu kpr. pchor. Leon (Leon Skórzewski) z jedną tylko sekcją dotarł przed godziną W do dowództwa VI Obwodu przy ul. Wrzesińskiej 2. Z drugą grupą i całą bronią plutonu ruszył tam nieco później jego zastępca kpr. Mirek (Mirosław Kuryłowicz). Kwadrans przed godziną W zostali zatrzymani przez silny ogień z niemieckich karabinów maszynowych przy wiadukcie nad ul. 11 Listopada, więc wycofali się na Bródno i zgłosili do dyspozycji dowództwa I Rejonu przy ul. Bartniczej. W pierwszych dniach sierpnia brali udział w zajęciu warsztatów kolejowych i parowozowni, w budowie barykad na ul. Białołęckiej i Wysockiego oraz bronili barykady przy ul. Białołęckiej 36. Rejon powstańczej barykady, przy ul. Wysockiego róg Bartniczej (dawniej przechodziła tędy ul. Białołęcka). Kamień pamiątkowy w hołdzie walczącym w Powstaniu. Tymczasem kpr. pchor. Leon z blisko dwudziestooosobową drużyną hufca BS Grochów obsługującą Główną Składnicę Meldunkową Obwodu w jednym ze stanowisk dowódcy VI Obwodu AK Praga płk. Andrzeja Bobera (Antoniego Żurowskiego) na Wrzesińskiej 4, zorganizował osłonę budynku, wystawił posterunki wartownicze i obserwacyjne. Po demobilizacji Leon przedarł się na Bródno i objął dowództwo ponownie zakonspirowanego plutonu. W dalszych dniach Powstania wznowił szkolenie sklepowe harcerzy, przygotowywał trasy przerzutów obu praskich plutonów do lasów Choszczówki oraz kwatery dla hufca BS Grochów na Bródnie i Białołęce.

6 Tropiciel nr 3/2004 (51) Jeszcze w przededniu wkroczenia Armii Czerwonej na Pragę pluton 618 ostrzeliwał wycofujących się z dzielnicy Niemców. Jednym z ostatnich jego działań przed 13 września 1944 roku było zabezpieczenie i zakopanie broni. Kolejny oddział pluton łączności nr 605 A liczył ponad 70 harcerzy hufca BS Grochów. Przed wybuchem Powstania zebrany w dwóch kwaterach alarmowych: przy ul. Wiatracznej 10a na Grochowie i przy Stalowej róg Środkowej. Harcerze od 1 sierpnia mieli obsługiwać Główną Składnicę Meldunkową VI Obwodu oraz składnice w pięciu rejonach: w dawnym liceum przy ul. Odrowąża, na Targówku, w szkole na ul. Kowieńskiej, w rzeźni na Pradze oraz na Grochowie. Poszczególne drużyny i sekcje tworzyły patrole łączności w rejonach oraz między GSM a rejonami. Wobec opanowania głównych linii komunikacyjnych przez oddziały niemieckie i wielu linii kolejowych przebiegających przez dzielnicę było to niezwykle trudne. Po zaprzestaniu walk na Pradze pluton przeszedł do konspiracji. Kołłątaj (Ryszard Goliszek) i Kruk (Jarosław Stodulski) rozpoznali możliwość przeprawy przez Wisłę między Gocławkiem a Siekierkami. Obaj 14 sierpnia przeprawili się na Mokotów, dotarli do dowództwa V Obwodu na ul. Malczewskiego i jeszcze tego samego dnia powrócili na Grochów z pakietem meldunków i listów. Później Kołłątaj poprowadził tą drogą kilku żołnierzy III Rejonu i przekazywał powtórnie meldunki sytuacyjne, a następnie pozostał na Śródmieściu i walczył na Mokotowie. Po zawieszeniu działań powstańczych na Pradze i przejściu oddziałów AK do konspiracji, wobec zagrożenia niemieckimi obławami, komendant Bloku phm. Bryza zorganizował wymarsz obu praskich plutonów Bojowych Szkół w lasy pod Choszczówką, aby uchronić harcerzy przed niebezpieczeństwem wywozu do obozów koncentracyjnych i na roboty do Niemiec. Liczono się z możliwością przeprawy przez Wisłę i dołączenia do Grupy Kampinos lub do walczącej Warszawy. Część harcerzy należało przerzucić z Grochowa na Bródno, w kościele Matki Boskiej z Lourdes przy ul. Szwedzkiej zorganizowano punkt kontaktowy, posiłek i nocleg. Podczas przerzutu w rejonie ul. św. Wincentego cała drużyna BS-GR-400 została ogarnięta obławą. Jeden z meldunek harcerzy Zawiszy Wilka NN, z 31 lipca 1944 r. Żadnego z jej członków nie udało się odnaleźć, prawdopodobnie zostali rozstrzelani lub wywiezieni do obozu koncentracyjnego. W trzeciej dekadzie sierpnia do Choszczówki dotarło ok. 50 harcerzy. Przez kilka dni kwaterowali pod gołym niebem na wschód od linii kolejowej. Wobec bezskutecznych starań o przeprawienie się przez Wisłę oraz niebezpieczeństwa dekonspiracji i niemieckiej obławy, ppor. Bryza zarządził powrót na Bródno. Podczas nocnego marszu harcerze natknęli się jednak na kilkuosobową placówkę Wehrmachtu i musieli rozproszyć się i zmienić kierunek marszu. Pluton Leona powrócił na Bródno, a Bryza przeszedł przez Wisłę i nawiązał kontakt z Pasieką, włączając się do pracy konspiracyjnej w Szarych Szeregach. Najmłodsi harcerze, w liczbie ok. dwustu, skupieni w czterech działających w Bloku Bazylika rojach Zawiszy, od 26 lipca mieli pełnić służbę pomocniczą Mafeking (MFG). Pełnili służbę obserwacyjno-zwiadowczą polegającą na ciągłej obserwacji ruchu wojsk niemieckich na Pradze, prowadzonej z kilkunastu posterunków stałych i ruchomych. Usytuowano je m.in. na ul. Kawęczyńskiej, Radzymińskiej, Modlińskiej i Grochowskiej, przy wjazdach na mosty i liniach kolejowych. Obserwacje prowadzono od godz. 8.00 do 20.00, zmieniające się co 2 godziny patrole notowały ruch każdego żołnierza, samochodu, czołgu i pociągu. Na wyznaczonych punktach alarmowych zestawiano zbiorcze meldunki, przesyłane na punkt alarmowy MFG Bloku Bazylika na ul. Nieporęckiej. Stąd komendant MFG Jacek Sabała przekazywał je do oddziału wywiadowczego komendy VI Obwodu AK. Zawiszackie meldunki zawierały m.in. informacje o ostrzelaniu przez rosyjskie czołgi zabudowań na północny wschód od folwarku Bródno, podpaleniu przez Niemców magazynów materiałów pędnych przy Dworcu Wschodnim i wielkości skoncentrowanych na Pradze i Grochowie niemieckich dywizji pancernych. Najmłodsi, a więc najmniej rzucający się w oczy zawiszacy utrzymywali łączność między poszczególnymi częściami Pragi, przekazywali pocztę do podwarszawskich miejscowości oraz na drugi brzeg Wisły. Komendant roju Orły Podolskie phm. Andrzej Brzoza (Leszek Skalski) przepłynął przez Wisłę, powracając po kilku dniach z egzemplarzami rozkazów Naczelnika Harcerzy, które dzięki temu ocalały. Tropiciel nr 3/2004 (51) 7 Harcerze Zawiszy pełnili także służbę porządkową: prowadzili obserwację poczynań kolaborantów, rejestrowali bimbrownie i nieusunięte niemieckie szyldy. Jacek (Zbigniew Wasilewski) wraz z grupą harcerek prowadząc nasłuch radiostacji Błyskawica, BBC oraz radia Moskwa wydawali powielany dziennik informacyjny Komunikaty Radiowe, będący jedynym polskim słowem docierającym do mieszkańców Pragi. Pisemko to ukazywało się jeszcze kilka dni po zajęciu prawobrzeżnej Warszawy przez Armię Czerwoną. Gazetka Wiadomości Radiowe powielana przez harcerzy na Pradze i Grochowie Oprócz plutonów Bloku Bazylika w skład VI Obwodu AK wchodziły również dwa plutony wywodzące się z dawnych drużyn Hufca GS Praga. Liczący ok. 60 harcerzy pluton nr 617, sformowany z dawnej GS-PR-100 miał za zadanie przygotować zrzutowisko w rejonie łąk i ogródków działkowych przy ul. Waszyngtona. Harcerze podjęli próbę ratowania lotników Liberatora zestrzelonego przez Niemców 11 sierpnia nad Parkiem Skaryszewskim, niestety bezskuteczną cały teren był obstawiony przez nieprzyjaciela. Pluton nr 661 utworzony z dawnej drużyny GS-PR-200 (51 WDH z Bródna), dowodzony przez plut. Ćwika (Władysława Sasa) otrzymał polecenia rozdzielenia oddziału. Większa część 30 harcerzy oraz patrol sanitarny mieli stawić się na ul. Kawęczyńskiej 16 obok zajezdni tramwajowej. Stoczyli oni potyczkę z patrolem niemieckim na ul. Radzymińskiej i zlikwidowali stanowisko niemieckiego ciężkiego karabinu maszynowego na wiadukcie kolejowym. Nocą z 2 na 3 sierpnia zarządzono demobilizację i powrót harcerzy na Bródno. Powstańcza opaska Franciszka Kuczewskiego z plutonu 617. Pozostali stawili się na ul. Konopackiej, skąd przeszli w rejon wiaduktu nad ul. Radzymińską i mieli zaatakować szkołę przy ul. Księcia Ziemowita na Targówku Przemysłowym. Ponieważ zakwaterowano tam niemieckie oddziały pancerne, harcerze odstąpili od ataku, wycofali się na Pragę i zostali włączeni do zgrupowania ppor. Czarnego (Tadeusza Nalazkowskiego). Pozostawali w pogotowiu do 9 sierpnia, a po demobilizacji powrócili na Bródno. Mimo prób ukrywania się, wielu harcerzy z Bródna było wyłapywanych i wywożonych na roboty do Niemiec. W Powstaniu uczestniczyli także żołnierze batalionu harcerskiego Wigry, działającego jako organizacja harcerska Wigry przez cały czas okupacji równolegle do innych organizacji harcerskich: Szarych Szeregów, Hufców Polskich oraz organizacji harcerek Bądź gotów. Niektórzy przeszli do Wigier w 1944 r., jak późniejszy drużynowy i szczepowy 260 WDH Aleksander Soliński Albatros oraz bohater tego szczepu Maciek Kolke, poległy 13 sierpnia podczas wybuchu czołgu-pułapki na ul. Kilińskiego. Prowadzący jeszcze przed wojną organizację młodzieżową Orląt drużynowy 17 WDH Stach (Stanisław Srzednicki) objął dowództwo kompanii motorowej Orląt. Miała ona punkt koncentracji na ul. Franciszkańskiej 9. Stach organizował najróżniejsze akcje bojowe wypad na Pawiak i na Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych. Raniony w dniu 4 sierpnia, gdy prowadził oddział do walki, po częściowym wyzdrowieniu z ran, z opatrunkiem na głowie, ponownie włączył się do walki. Zginął 20 sierpnia od wybuchu pocisku podczas wykonywania powierzonego mu zadania zorganizowania obwodów dla obrony ratusza przy pl. Teatralnym i więzienia przy ul. Daniłowiczowskiej. O udziale praskich harcerzy w Powstaniu można by jeszcze napisać wiele, na co nie pozwala objętość Tropiciela. Więcej informacji na ten temat, zdjęć i reprodukcji wraz z imiennymi wykazami poległych znaleźć można m.in. w książkach G. Nowika Straż nad Wisłą, R. Bieleckiego Batalion Harcerski «Wigry» oraz na stronie www.whatfor.prv.pl. Na podstawie Nowej Gazety Praskiej oraz książki hm. Grzegorza Nowika Straż nad Wisłą wybrał Witold Pietrusiewicz. Tekst ma się równolegle ukazać w dwumiesięczniku hufca ZHP Warszawa Praga Północ Północnik.