CZYNNOŚCI OPERACYJNO - ROZPOZNAWCZE
Czynności operacyjno rozpoznawcze należą do najstarszych form walki z przestępczością. Stanowią jeden z najbardziej skutecznych sposobów uzyskiwania wiarygodnych pierwszych informacji o różnych zdarzeniach. Działania takie podejmowane są wówczas, gdy czynności oficjalne okazują się nieskuteczne (np. procesowe lub administracyjno prawne). Czynności operacyjno rozpoznawcze można spotkać na wszystkich etapach walki z przestępczością: - na etapie rozpoznawania zagrożeń, - na etapie zapobiegania przestępczości, - na etapie wykrywania przestępstw i ich sprawców, - na etapie udowadniania winy sprawcom przestępstw,
Wśród podejmowanych działań operacyjnych można wyróżnić: 1. Działania o szerokiej rozpiętości, które nie są związane z przestępstwem i mimo, że nie noszą znamion przestępstwa mogą zagrażać interesom państwa, porządkowi publicznemu. 2. Czynności operacyjno rozpoznawcze związane z konkretnym czynem przestępczym. Musza być one aktualizowane pod kątem prawno karnym tak aby później mogły być wykorzystane w procesie.
Definicja: M. Kulicki: czynności operacyjno rozpoznawcze to system pisemnie dokumentowanych, ale nie protokołowanych niejawnych, nieprocesowych działań organów ścigania, zwłaszcza policyjnych. Oparte są na prawie, wiedzy kryminalistycznej oraz zasadach regulowanych wewnętrznymi przepisami służbowymi, służą do rozpoznania środowisk kryminalnych, ich dezintegracji. Wykorzystanie taktyki i techniki kryminalistycznej do ujawniania przestępstw, ich sprawców, ukierunkowania dalszych działań procesowych, prewencyjnych, profilaktycznych. Bardzo obszerna definicja ujmująca wiele elementów.
T. Hanausek: Czynności operacyjno rozpoznawcze to odrębny system poufnych lub tajnych działań organów policyjnych, prowadzonych poza procesem karnym, lecz zazwyczaj służących przyszłym celom procesu i wykonywanych dla zwalczania i zapobiegania przestępczości. Elementy: tajności, poufności, odrębność i niezależność od innych działań organów ścigania.
S. Hoc: Czynności operacyjno rozpoznawcze maja na celu zapobieganie, rozpoznawanie i wykrywanie sprawców przestępstw. Czynności nie mają charakteru procesowego, stanowią pozaprocesowe, techniczno taktyczne czynności praktyki organów. Postrzeganie czynności jako niejawne w relacji do funkcji procesowej. Wykorzystanie procesowe, prewencyjne.
Konkluzja: 1. Istnieje zgoda w definicjach co do charakteru czynności jako działań pozaprocesowych. 2. Oparte są na prawie, wiedzy kryminalistycznej. 3. Cel: zapobieganie i zwalczanie przestępczości. 4. Odrębność czynności od postępowania karnego (nie są ostatecznie oderwane od postępowania karnego) i brak gwarancji w tych przepisach zawartych. Musi być zagwarantowana zgodność z art. 7 Konstytucji (Organy władzy publicznej działają na podstawie i w granicach prawa) i w ustawach. 5. Dzięki czynnością operacyjno rozpoznawczym dochodzi do ujawnienia informacji o decydującym znaczeniu z punktu widzenia zastosowania ich w procesie karnym. Jakie są to informacje?
Informacje można podzielić na: - Informacje umożliwiające ustalenie nowych, nieznanych dotąd źródeł informacji, - Informacje wstępne, początkowe określane jako pierwsze lub pierwiastkowe, są to te informacje, które zapoczątkowały jakieś nowe, dotąd nieznane problemy z zakresu podstawowych zadań organów ochrony porządku i bezpieczeństwa, - Informacje następne lub do sprawy, które mogą mieć charakter: a) Informacji uzupełniających lub rozwijających informacje wstępne, b) Informacji sprawdzających, weryfikujących zarówno informacje wstępne jak i uzupełniające.
Czynności operacyjno rozpoznawcze brak elementów ostatecznego wykorzystania zbieranych i gromadzonych danych i informacji. Momentem kluczowym jest przekształcenie czynności operacyjnych w fazę czynności dochodzeniowo śledczych kiedy zostaje wydane postanowienie o wszczęciu postępowania karnego. W Polsce czynności operacyjno rozpoznawcze wykonywane są głównie przez Policję: - Biuro Dochodzeniowo -Śledcze, - Biuro Operacyjno Rozpoznawcze, - Biuro Krajowe Interpolu, - Centralne Laboratorium Kryminalistyczne, - Biuro Techniki Operacyjnej.
Straż Graniczna. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencje Wywiadu. Służby Kontrwywiadu Wojskowego i Służby Wywiadu Wojskowego. Żandarmeria Wojskowa. Służba Celna. Biuro ochrony Rządu. Kontrola Skarbowa.
Podstawy prawne: Ustawa o Policji z 1990 roku, art.14, ust.1, art. 19, 19a, 19b, 20, 20a, 20b, 21,22. Ustawa o Straży Granicznej z 1990 roku, art. 9, 9a, 9b, 9c,9d,9e. Ustawa o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu z 2002 roku, art. 21 i 22
Czynności operacyjno rozpoznawcze mają na celu tajne uzyskanie informacji istotnych do realizacji zadań związanych z bezpieczeństwem i porządkiem publicznym. Uzyskanie wiadomości mogą mieć znaczenie polityczne, gospodarcze, karno procesowe, prewencyjne. Konsekwencją tajności czynności jest specyfika wykorzystania rezultatów. Bezwzględna regułą jest zasada, że jeśli efekt jest niewystarczający dla uzyskania dowodu w formie procesowej, to należy zrezygnować z prób wykorzystania uzyskanej oeracyjnie informacji. Funkcjonariusz, który zrobi użytek z informacji inny niż określony w ustawie podlega odpowiedzialności karnej. ( przykład s. 110 Widacki)
Przyjmując za kryterium metodę wykonywania czynności operacyjno- rozpoznawczych można wyróżnić proste formy realizacji metod czynności operacyjno rozpoznawczych i złożone formy realizacji. Czynności o formach prostych: - wywiad, - Obserwacja, - Infiltracja środowiska, - Kombinacja operacyjna, - Zakup kontrolowany, - Przesyłka kontrolowana,
- Kontrola operacyjna, - Analiza operacyjna, - Wykorzystanie techniki operacyjnej, - Wykorzystanie zbiorów informacji, - Wykorzystanie konsultantów. Czynności o formach złożonych: - Inwigilacja, - Rozpracowanie operacyjne.
1. Czynności proste: WYWIAD może być prowadzony w sposób jawny lub dyskretny (poufny, tajny). Jego celem jest uzyskanie informacji o osobie lub zdarzeniu. Zwykle jest przeprowadzany aby sprawdzić, czy jakieś zdarzenie rzeczywiście miało miejsce, dla wstępnego sprawdzenia alibi, zebrania informacji o czyimś trybie życia, zachowania w określonym czasie, kontaktach. Wywiad może być prowadzony w miejscu pracy osoby, którą interesuje się policja, w jej środowisku sąsiedzkim.
Ze względu na kryterium szczegółowości wywiady możemy podzielić na: 1. Ogólne uzyskanie informacji o danej klasie zdarzeń lub przedmiotów jako wyselekcjonowanych elementów danego zdarzenia. 2. Szczegółowe zdobywanie danych o obiektach będących w zainteresowaniu organów ścigania. Poprzedzony może być wywiadem ogólnym.
Kryterium podziału: inicjatywa organu dokonującego czynności: 1. Wywiad przeprowadzany z inicjatywy samego organu dokonującego czynności wywiady dokonywane w ramach czynności operacyjno rozpoznawczych i wywiady opiniodawcze. 2. Wywiad dokonywany na zlecenie innych organów zwłaszcza chodzi o wywiady opiniodawcze.
Kryterium podziału: planowość prowadzonych działań: 1. Wywiad planowy, poprzedzone są odpowiednimi przygotowaniami, zapewniającymi wstępne rozpoznanie sytuacji, co zapewnia dobór właściwych źródeł. W ten sposób przeprowadzane są wywiady na zlecenie organów ścigania, ale tez na potrzeby własne organów. 2. Wywiad doraźny, uzyskanie określonych informacji a metoda wywiadu jest uzasadniona nagłą potrzeba wynikającą np. z ujawnionego przestępstwa. Na podstawie takich informacji może być podjęty pościg, zarządzone poszukiwane określonej osoby. Mimo, że jest to wywiad doraźny to nie może to być w pełni spontaniczne działanie, nieprzemyślane.
Kryterium: tajność, jawność prowadzonych działań: 1. Wywiad tajny, w zasadzie większość wywiadów jest prowadzonych w sposób poufny. Osoba udzielająca informacji nie powinna się zorientować, ze właśnie uczestniczy w wywiadzie i udziela cennych wiadomości o osobie, zdarzeniu, przedmiotach. 2. Wywiad jawny nie oznacza, że ma taki demonstracyjny charakter. Osoby orientują się, ze udzielają informacji funkcjonariuszowi.
Kryterium podziału: częstotliwość dokonywania wywiadów: 1. Wywiady jednorazowe, przeprowadza się tylko jeden wywiad na temat obiektu będącego przedmiotem zainteresowania. 2. Wywiady periodyczne, dokonuje się ich wielokrotnie dotyczą tej samej osoby, zdarzenia, przedmiotu, np. w związku z poszukiwana osobą. Kolejne wywiady zmierzają do aktualizacji, uzupełnienia luk w dotychczasowych wiadomościach. Korzysta się ze sprawdzonych źródeł informacji i dokumentacji związanej z poprzednimi wywiadami. Za takie można tez uznać w pewnym sensie wywiady środowiskowe, które dotyczą osób wielokrotnie występujących jako podejrzane, oskarżone w sprawach o różne przestępstwa.
Kryterium podziału: obszerność wywiadu: 1. Wywiad pełny, obejmuje wszystkie aspekty badanego zagadnienia. 2. Wywiad wycinkowy, zakres wywiadu jest znacznie węższy niż zakres informacji w ogóle możliwych do zebrania w wywiadzie o danym przedmiocie. Kryterium podziału: samoistność czynności lub połączenie z innymi, stosunek do innych czynności: 1. Wywiad występujący samoistnie jako wyodrębnione zadanie. 2. Wywiad występujący w zespole innych przedsięwzięć.
Cel wywiadu, ustalenie danych o osobie interesującej policję: - Szczegółowe personalia i rysopis, - Miejsce zamieszkania lub przebywania, - Zawód, zajmowane stanowisko, - Stosunki rodzinne, - Tryb życia i zachowanie, - Kontakty towarzyskie, - Warunki mieszkaniowe, rozkład mieszkania, - Adresy i przyczyny mieszkania poza domem, - Fakty dotyczące działalności przestępczej,
- Cechy osobiste charakteru (wady, zalety, nałogi), - Warunki materialne, stosunki majątkowe, źródła utrzymania, - Działalność społeczna, polityczna, - Inne szczegóły z życia i działalności osoby. Taktyka prowadzenia wywiadu. 1. Sprawdzenie czy przeprowadzenie wywiadu jest celowe jeśli tak, to czy wiadomości można uzyskać w inny skuteczny, wiarygodny sposób, np. kartoteki, bazy danych, Urząd Stanu Cywilnego, (oszczędność czasu i dyskrecja), 2. Wybór właściwego źródła informacji (rozmowy z osobami, które mogą dostarczyć informacji, instytucje, urzędy, zakłady pracy, dane poczynione w drodze obserwacji, np. rysopis).
3. Orientacja i dobra znajomość problemu przez funkcjonariusza, ale także informacje o rozmówcy. 4. Forma wywiadu, jawny, tajny. (Przykład s. 153 A. Szumski, Wykorzystanie taktyki i techniki kryminalistycznej w czynnościach operacyjno rozpoznawczych). - Rozpoczęcie rozmowy w sposób bardzo naturalny, swobodny, niewymuszony, nawiązanie kontaktu, - Wzbudzanie w rozmówcy sympatii, okazywanie mu zainteresowania, zachęcanie do zwierzeń - Nie zadawanie pytań wprost, lecz kierowanie odpowiednie dialogiem. Nie wolno zadawać zbyt wielu pytań, - Dostosowanie słownictwa do rozmówcy,
- Nie okazywanie rozmówcy, że uzyskaliśmy konieczne informacje, - Nie notowanie informacji podczas wywiadu, - Kończenie rozmowy w sposób przyjazny, - Potwierdzenie informacji odnośnie ich prawdziwości. Nie jest dopuszczalne opieranie się na wiadomościach pochodzących z jednego źródła.
OBSERWACJA polega na tajnym śledzeniu osoby w konkretnych sytuacjach, celem rozpoznania, udokumentowania jej zachowań. Może także dotyczyć miejsc, w celu ustalenia kto tam przebywa z kim się kontaktuje, jak się zachowuje. Obserwacja może być towarzysząca, gdy osoba się przemieszcza, a zespół obserwatorów podąża za nią, może też być stacjonarna, gdy istotne jest pojawienie się osoby w określonym miejscu i jej zachowanie w tym miejscu. Może być obserwacja ciągła lub okresowa, gdy prowadzi się ją np. w określonych porach dnia, godzinach.
Ze względu na sposób prowadzenia możemy wyróżnić obserwację: - statyczną, obserwujący znajduje się w bezruchu, - dynamiczną, obserwujący przemieszcza się, - tajną, obiekt obserwowany nie może zorientować się, że jest obserwowany, - jawną, czynności nie ukrywa się, - kombinowaną, prowadzi ją kilku obserwatorów, część działa jawnie, pozostali z ukrycia.
W przypadku prowadzenia obserwacji przez kilku wywiadowców konieczne jest przestrzeganie zasady zmienności obserwujących. Obserwowany może zorientować się, że ciągle zauważa tę sama twarz, sylwetkę. Istnieje możliwość zapobieżenia takiej sytuacji przyjmując jeden z trzech proponowanych sposobów. 1. Przemieszczanie się obserwującego ( nie może iść stale za obserwowanym). 2. Szybka zmiana wyglądu obserwującego ( proste zabiegi maskujące, np. zmiana odzieży wierzchniej, nakrycie głowy, okulary). 3. Zmiana obserwujących.
Najlepszym rozwiązaniem jest zmiana obserwujących, wywiadowcy powinni zmieniać się płynnie bez wzajemnego kontaktu. Wyjątkowo kontakt taki może mieć miejsce ale musi być niedostrzegalny dla osoby obserwowanej. Wywiadowcy w tym celu powinni uzgodnić miedzy sobą znaki umowne tak aby zmienić szyk obserwacji lub wezwać na pomoc innych wywiadowców. Obserwacja może być też przejęta przez bardziej doświadczonych funkcjonariuszy. (przykład s. 199 A. Szumski, Wykorzystanie taktyki i techniki kryminalistycznej w czynnościach operacyjno rozpoznawczych).
Skuteczność obserwacji ukrytej w dużej mierze zależy od umiejętności maskowania swoich działań przez obserwujących, tak aby obserwowany nie spostrzegł, że jest obiektem zainteresowania. Jeśli nie można cały czas prowadzić obserwacji z ukrycia to należy zachowywać się w sposób naturalny, stwarzać pozory niezajmowania się obserwowanym, poruszać się w odpowiedniej odległości, choć w tym przypadku istnieje ryzyko zgubienia obiektu. Możliwe są różne metody obserwacji tajnej: 1. Koń szachowy, stosowany jest gdy obserwację prowadzi jedna osoba. Obserwujący porusza się w sposób podobny do figury konia podczas gry w szachy.
Koń szachowy: A osoba obserwowana B osoba obserwująca
2. Metoda określana jako pudełko, technika ta stosowana jest gdy w obserwacji uczestniczy więcej osób. Pudełko: x osoba obserwowana A, B, C, D osoby obserwujące
W metodzie powyższej należy pamiętać o zmianie układu w schemacie. 3. Wyprzedzenie obserwacyjne, najbardziej efektywna metoda. Obserwujący podejmuje obserwację na trasie przejścia, przejazdu osoby obserwowanej, albo w punkcie docelowym. Może ta metoda też przybrać postać przejęcia obserwacji na trasie, ale także wyprzedzenia przez obserwatorów obiektu obserwowanego, jest to możliwe tylko wówczas gdy istnieje pewność co do trasy przejazdu i punktu docelowego. Obserwacja dynamiczna w punkcie docelowym przechodzi w statyczną.
Cele obserwacji mogą być różne: - Gdzie dana osoba bywa i z kim, - Czy w toku tych spotkań dzieje się coś szczególnego, - Gromadzenie informacji o osobie, o stylu jej życia, upodobaniach, Obserwacja i wynikające z tego informacje powinny być dokumentowane w formie: notatek, zdjęć, nagrań. Doniosłość takich informacji jest niewątpliwie bardzo duża, ale jej zastosowanie też bywa trudne, np. zaangażowanie wielu osób, sprzęt specjalistyczny, samochody to wszystko generuje koszty.
Mimo, że wykorzystanie wyników obserwacji natychmiastowe odgrywa ważną rolę, to częściej są one bodźcem do podjęcia dalszych czynności lub wsparcia zaplanowanych działań. (przykład s. 208, A. Szumski, Wykorzystanie taktyki i techniki kryminalistycznej w czynnościach operacyjno rozpoznawczych). Na podstawie wyników obserwacji można zaplanować też inne czynności operacyjne (powstrzymanie się od natychmiastowego wykorzystanie wyników obserwacji), (przykład s. 207, A. Szumski, Wykorzystanie taktyki i techniki kryminalistycznej w czynnościach operacyjno rozpoznawczych).
Czynności operacyjno - dowodowe ZAKUP KONTROLOWANY polega na dokonaniu w sposób niejawny nabycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, albo których wytwarzanie, posiadanie jest zabronione (niekiedy określany jest jako prowokacja policyjna). Jest także dokonywany w celu sprawdzenia wcześniej uzyskanych informacji o sprawcy o przestępstwie, albo dla uzyskania dowodu. Jest to działanie z pogranicza czynności operacyjnych i procesowych. Zakup kontrolowany może być zarządzony na czas określony za zgodą prokuratora właściwego miejscowo. Czynności te zarządza się na nie dłużej niż 3 miesiące z możliwością przedłużenia na dalsze 3 miesiące.
W uzasadnionych przypadkach termin ten może ulec przedłużeniu i czynności mogą być kontynuowane po upływie 6 miesięcy. Stosowanie techniki operacyjnej polega głównie na wykorzystaniu podsłuchów i podglądów.
Podsłuch - może być telefoniczny lub pomieszczeń. Sprzęt: urządzenia przewodowe, bezprzewodowe. Stosowane mogą być też aparaty podsłuchowe nasobne służące do tajnej rejestracji i transmisji odbywanych, podsłuchiwanych rozmów. Urządzenie ze względu na miniaturyzacje można umieścić wszędzie, np. w guziku, okularach, spince do krawata. Podgląd realizowany najczęściej poprzez wzierniki o mikroskopijnych końcówkach, które wprowadzić można w okolice okien lub drzwi, przez ścianę, sufit. Średnica otworu może być mniejsza niż średnica szpilki.
Metodą pracy operacyjnej także może być przesyłka niejawnie nadzorowana. Właściwy organ Policji może zarządzić niejawna nadzorowanie: wytwarzania, przemieszczania, przechowywania i obrotu przedmiotami pochodzącymi z przestępstwa. Celem może być także ustalenie tożsamości osób uczestniczących w przestępstwie lub przejmujących przedmioty z niego pochodzących. Zarządzenie takich czynności wymaga niezwłocznego poinformowania prokuratora, który może nakazać zaniechania czynności.