Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): 77 86. Nowe stanowiska Liparis loeselii (L.) Rich. i Cypripedium calceolus L. w dolinie rzeki Kulawy (Zaborski Park Krajobrazowy) BOŻENA PRAJS 1, WOJCIECH ANTKOWIAK 2 1 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Szczeciński 71-412 Szczecin, ul. Z. Felczaka 3c, e-mail: bajka@univ.szczecin.pl 2 Katedra Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 60-625 Poznań, ul. Wojska Polskiego 71c e-mail: wojtas@au.poznan.pl Dyrektywa Siedliskowa (Dyrektywa 1992) nakłada na Polskę obowiązek gromadzenia informacji oraz inwentaryzacji siedlisk, na których występują gatunki dzikiej fauny i flory ujęte w II załączniku do tego aktu prawnego. Jednymi z nielicznych gatunków roślin naszego kraju, uznanych za szczególne godne ochrony w skali Europy, są lipiennik Loesela Liparis loeselii (L.) Rich. i obuwik pospolity Cypripedium calceolus L. Lipiennik Loesela ma w Polsce status gatunku narażonego na wyginięcie (VU) (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Ten niewielki storczyk ma rozmieszczenie cirkumborealne. W Europie jego północna granica występowania przebiega przez Wyspy Brytyjskie, południową część Półwyspu Skandynawskiego i sięga do Niżu Wschodnioeuropejskiego. Południowy kres zasięgu biegnie przez środkową Europę do południowej Francji i przez północną część Włoch (Meusel i in. 1978). W południowo-wschodniej Polsce znajduje się odcinek południowej granicy jego zwartego areału. Większość współczesnych stanowisk zlokalizowanych jest na obszarach pojezierzy: Mazurskiego, Pomorskiego, Dobrzyńskiego i Wielkopolskiego (Kucharski 2001). 77
B. Prajs i W. Antkowiak Lipiennik osiąga wysokość 20 cm. Ma trójkątną na przekroju, nagą łodygę, na której osadzone są najczęściej dwa lub czasami trzy podługowato-eliptyczne lub lancetowate, wznoszące się ku górze liście. Grono buduje 1 18 zółtozielonkawych kwiatów (Szlachetko, Skakuj 1996). Gatunek ten, związany z siedliskami wilgotnych łąk i torfowisk, uważany jest za charakterystyczny dla zespołu Orchido-Schoenetum nigricantis Oberd. 1957 i związku Caricion davallianae Klika 1934 (Matuszkiewicz 2005). Obuwik pospolity jest w Polsce również gatunkiem narażonym na wyginięcie (VU) (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001). Jest rośliną należącą do elementu holarktycznego, rozmieszczoną w Europie od Półwyspu Bałkańskiego na południu, po Półwysep Skandynawski na północy, na wschodzie po południową część środkowej Rosji i środkową Europę na zachodzie (Meusel i in. 1978). W Polsce występuje na całym obszarze, choć zwarty areał tego gatunku obejmuje południowo-wschodnią i północno-wschodnią część kraju; największe zagęszczenie stanowisk znajduje się na Wyżynie Lubelskiej, Roztoczu oraz w południowej części Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Obuwik jest najbardziej dekoracyjnym storczykiem we florze Polski. Jego pędy osiągają wysokość do 50 cm i mają od dwóch do czterech żywozielonych, jajowatych lub jajowato-lancetowatych podłużnie fałdowanych liści. Kwiaty są duże, z jasnożółtą warżką w kształcie trzewika i skręconymi, lancetowatymi, czerwono-brązowymi okwiatolistkami. Rośnie na siedliskach zasobnych w węglan wapnia, w grądach, żyznych buczynach, dąbrowach, borach mieszanych i ciepłolubnych zaroślach oraz murawach kserotermicznych (Świeboda 1976). Nowe stanowiska lipiennika Loesela i obuwika pospolitego zlokalizowano w trakcie badań nad roślinnością w dolinie rzeki Kulawy (Antkowiak i in. 2006). Rzeka Kulawa, o długości około 7,5 km, płynie dnem głęboko wciętej doliny o południkowym przebiegu, w zachodniej części sandru Borów Tucholskich, w Zaborskim Parku Krajobrazowym. Jest to obszar Natura 2000 PLB220001 Wielki Sandr Brdy. Dolina rzeki, będąca dawnym jeziorem rynnowym wypełnionym kredą jeziorną (Prusinkiewicz, Noryśkiewicz 1975), jest bardzo urozmaicona pod względem geomorfologii, warunków wod- 78
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus nych i glebowych, co przy stosunkowo niskiej antropopresji znajduje odzwierciedlenie w dużej różnorodności szaty roślinnej. Zlokalizowane są w niej trzy przepływowe jeziora Głuche Duże, Głuche Małe i Sieczonek oraz ekosystemy integralnie związane z doliną, m.in. lasy bagienne, torfowiska i łąki mszarne oraz obszary źródliskowe. Występują tu bardzo liczne stanowiska rzadkich gatunków roślin, np. Equisetum telmateia, Aquilegia vulgaris, Dactylorhiza incarnata, Epipactis palustris, Stellaria crassifolia i Viola epipsila (Boiński 1988, Antkowiak i in. 2006). Przy południowo-wschodnim brzegu jeziora Głuche Małe (53 57 45 N, 17 32 15 E) w niecce stanowiącej dawną zatokę jeziora, otoczonej z trzech stron południowej, wschodniej i zachodniej wysokimi zboczami doliny, a od strony północnej graniczącej z olszyną porastającą brzeg jeziora, znajduje się torfowisko przejściowe o powierzchni 0,95 ha (oddział 179i, Nadleśnictwo Przymuszewo, Leśnictwo Laska, ryc. 1). Jest to część użytku ekologicznego Dolina Mnichów. Torfowisko charakteryzuje się około 70-centymetrową warstwą silnie uwodnionego złoża torfu pokrywającego gytię organiczną. Ma ono zróżnicowany typ zasilania wodą opadową, wodami przesiąkającymi z jeziora oraz wodami spływającymi ze stromych zboczy, których gleby rędziny pojezierne są bardzo zasobne w węglan wapnia (Dysarz 2003). Wpływa to na odczyn wody w torfowisku jego wartość mierzona w dwóch miejscach centralnej części wynosiła 7,14 i 8,6 ph. Obszar torfowiska porośnięty jest przez mozaikę mszarnych, mszarno-turzycowych i szuwarowych zbiorowisk roślinnych, m.in. Caricetum paniculatae, Caricetum lasiocarpae, Caricetum davallianae, zbiorowisko Carex flava-valeriana dioica oraz Menyanthes trifoliata-sphagnum teres. W płacie o powierzchni 3 m 2 tego ostatniego zbiorowiska, stwierdzono 7 osobników L. loeselii, w tym dwa okazy kwitnące (ryc. 2). Fitocenoza zasiedlona przez lipiennik Loesela charakteryzuje się obfitym występowaniem Sphagnum teres oraz reliktowego gatunku Paludella squarrosa w warstwie mszystej. Skład florystyczny w płacie obrazuje zdjęcie fitosocjologiczne: powierzchnia 3 m², Sphagnum teres 4, Paludella squarrosa 3, Aulacomium palustre 1, Menyanthes trifoliata 2, Carex panicea 1, Carex lepidocarpa 79
B. Prajs i W. Antkowiak 54 16 24 50 Cc 0 1 km Ll Z A B O R S K I P A R K Ryc. 1. Lokalizacja nowych stanowisk lipiennika Loesela (Ll) i obuwika pospolitego (Cc) w dolinie Kulawy. Fig. 1. New localities of Liparis loeselii (Ll) and Cypripedium calceolus (Cc) in the Kulawa stream valley. 1, Eleocharis quinqueflora 1, Valeriana dioica 1, Epipactis palustris +, Dactylorhiza incarnata +, Thelypteris palustris +, Carex davalliana +, Carex diandra +, Eriophorum latifolium +, Drosera rotundifolia +, Oxycoccus palustris +, Galium palustre +, Viola palustris +. Kombinacja gatunków torfowiskowych charakterystycznych dla klasy Scheuchzerio-Caricetea nigrae oraz związku Caricion 80
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus davallianae rosnących w analizowanym płacie jest zbliżona do składu florystycznego innych fitocenoz, w których zanotowano L. loeselii (Sarosiek i in. 1995, Bednorz 1999, Wołejko 2000). Potwierdza to związek tego gatunku z dobrze zachowanymi, uwodnionymi siedliskami torfowisk nawapiennych, gdzie ma on optimum swego rozwoju (Procházka, Černohous 1985). Obuwik występuje w sąsiedztwie północnego brzegu jeziora Głuche Małe, na łagodnie nachylonej ku wschodowi terasie misy jeziornej, w obrębie silnie przekształconego zbiorowiska leśnego (oddział 149d, Leśnictwo Laska). Płat tego zbiorowiska graniczy od strony brzegu jeziora z olszyną, a od strony zbocza doliny z borem świeżym. Zanotowano na tym stanowisku pięć kęp obuwika: jedną o trzech kwitnących pędach, następną o dziewięciu pędach kwitnących, dwie kępy z trzema juwenilnymi pędami i jedną z dwoma juwenilnymi pędami (ryc. 2). Drzewostan budowany jest głównie przez około 150-letnie drzewa Pinus sylvestris oraz Betula pendula. Niższe piętro lasu tworzą Populus tremula, Sorbus aucuparia, Fagus sylvatica i Acer platanoides. W runie panuje Brachypodium pinnatum z domieszką m.in. Poa pratensis i Holcus mollis. W płacie tej fitocenozy na uwagę zasługuje także inny gatunek storczyka Listera ovata (22 kwitnące osobniki) oraz Primula veris i Actea spicata. Obuwik na Pomorzu uznawany jest za gatunek wyróżniający dla zbiorowiska Fagus sylvatica-cypripediym calceolus kaszubskiej wilgotnej buczyny nawapiennej (Matuszkiewicz 2005), udokumentowanej na obszarze Rynien Ostrzyckich przez Herbicha (1993). W dolinie rzeki Kulawy, pomimo warunków siedliskowych sprzyjających wykształceniu żyznych lasów liściastych, na skutek gospodarki leśnej dominuje obecnie suboceaniczny bór świeży Leucobryo-Pinetum, a niewielkie fragmenty lasów zachowały się tylko na wyniesionych brzegach rzeki lub jezior. Swym składem florystycznym nawiązują do grądu Stellario-Carpinetum. W miejscu występowania obuwika, żyzna wilgotna gleba wskazywałaby także na siedlisko grądu lub żyznej buczyny Obuwik i lipiennik Loesela, pomimo objęcia ich ochroną gatunkową, wyraźnie tracą swe stanowiska. Główną przyczyną tego niekorzystnego zjawiska jest antropogeniczne i natu- 81
B. Prajs i W. Antkowiak Ryc. 2. Lipiennik Loesela (A) na torfowisku w użytku ekologicznym Dolina Mnichów (30.VI 2006 r., fot. W. Antkowiak) i obuwik pospolity (B) na północnym brzegu Jez. Głuche Małe w początkowym okresie kwitnienia (5.VI 2006 r., fot. W. Antkowiak). Fig. 2. Liparis loeselii (A) on bog in the site of ecological interest Dolina Mnichów (30 June 2006, photo by W. Antkowiak) and Cypripedium calceolus (B) on northern shore of Lake Głuche Małe in the initial flowering phase (5 June 2006, photo by W. Antkowiak). ralne przekształcanie siedlisk, na których występują (Bąba, Kucharczyk 2001, Kucharski 2001). W przypadku lipiennika jest to głównie osuszanie torfowisk nawapiennych, co powoduje m.in. ekspansję gatunków krzewiastych i trzciny (Wołejko 2000). Stanowisko L. loeseli w dolinie rzeki Kulawy obecnie nie wydaje się być zagrożone. Może mieć zatem charakter progresywny, a zgodnie z wymogami Dyrektywy Siedliskowej powinno być chronione przez wyznaczenie strefy ochronnej, która w tym przypadku musi obejmować obszar całego torfowiska. Zanikanie stanowisk obuwika pospolitego związane jest m.in. z niewłaściwą gospodarką leśną, głównie z wprowadzaniem gatunków drzew siedliskowo obcych, sosny i świerka, 82
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus co powoduje zmiany warunków glebowych (Świeboda 1976, Michalik S., Michalik R. 2000). Ekosystemy leśne, w obrębie których najczęściej występuje C. calceolus od wieków są przekształcane przez człowieka. Analiza pyłkowa osadów w okolicy wsi Laska położonej około 3,5 km na południe od Jeziora Głuche Małe dowodzi, że historia lasów tego obszaru, w odróżnieniu od terenów sąsiednich, kształtowała się specyficznie, gdyż od wczesnego holocenu dominował tu mieszany las dębowy porastający żyzne, ciepłe gleby wykształcone na kredzie jeziornej (Borówko-Dłużakowska 1962). Pomimo, że od XIX w. naturalne lasy przekształcane są w sosnowe bory gospodarcze, w wielu miejscach doliny Kulawy, w obrębie luźnego drzewostanu sosnowego nadal występują liczne kalcyfilne gatunki runa związane z dąbrowami. Ochrona stanowiska obuwika powinna polegać na wykonaniu umiarkowanych cięć prześwietlających w warstwie podrostu oraz stopniowej przebudowie drzewostanu polegającej na eliminacji sosny i wprowadzaniu dębu lub buka. Tego typu zabiegi ochrony czynnej są konieczne dla poprawy warunków siedliskowych i poszerzenia areału jednego z najcenniejszych gatunków naszej flory. Podziękowania Autorzy artykułu pragną złożyć podziękowania pani Iwonie Melosik za pomoc w oznaczeniu torfowców oraz panu Robertowi Stańko za wykonanie odwiertów podłoża na torfowisku. SUMMARY Prajs B., Antkowiak W. New localities of Liparis loeselii (L.) Rich. and Cypripedium calceolus L. in the Kulawa River Valley (Zaborski Landscape Park, N Poland) Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (2): 77 86. A transitional moor of 0.95 ha, with about 70-cm layer of a waterlogged peat deposit covering organic gyttja is located at the southwestern shore of Lake Głuche Małe (53 57 45 N, 17 32 15 E, Fig. 1). The ph value of water in the substrate measured at 2 locations of the central part of the bog was 7.14 and 8.6. The bog is covered by 83
B. Prajs i W. Antkowiak a mosaic of different plant communities, i.e. Caricetum paniculatae, Caricetum lasiocarpae, Caricetum davallianae, as well as the Carex flava-valeriana dioica and Menyanthes trifoliata-sphagnum teres. Altogether 7 specimens of Liparis loeselii were recorded, including two blooming specimens (Fig. 2), in a phytocenosis of 3 m 2 in the latter community. This phytocenosis is characterized by the predominance of Sphagnum teres and a relic species Paludella squarrosa in the moss layer. Cypripedium calceolus (Fig. 2) is found on the north-western shore of Lake Głuche Małe, within a strongly transformed forest community. A phytocenosis of this community borders an alder forest from the side of lake shore, while from the valley side fresh coniferous forest. The tree stand is mainly composed of approximatively 150-year old Pinus sylvestris and Betula pendula trees, while in the lower storey specimens of Populus tremula, Sorbus aucuparia, Fagus sylvatica and Acer platanoides are found. The herb layer forms a relatively dense soil cover, with predominating Brachypodium pinnatum and an admixture of Poa pratensis and Holcus mollis. In this site five clumps of C. calceolus were recorded: one with three flowering shoots, another with nine flowering shoots, two with three juvenile shoots and one with two juvenile shoots, respectively. Within this phytocenosis another orchid species Listera ovata (22 blooming specimens) was found, along with Primula veris and Actea spicata. PIŚMIENNICTWO Antkowiak W., Prajs B., Śmietana P. 2006. Waloryzacja przyrodnicza doliny rzeki Kulawy w Nadleśnictwie Przymuszewo. Nadleśnictwo Przymuszewo (maszynopis). Bednorz L. 2000. Charakterystyka ekologiczna populacji lipiennika loesela Liparis loeselii (L.) L.C. Rich. z rezerwatu przyrody Mielno koło Konina. Rocz. Nauk. Pol. Tow. Ochr. Przyr. Salamandra 3: 5 13. Boiński M. 1988. Roślinność rzeki Kulawy. Acta Univ. Nic. Cop., Nauki Mat. Przyr. 32 (69): 73 95. Bąba W., Kucharczyk M. 2001. Cypripedium calceolus L. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. 84
Nowe stanowiska Liparis loeselii i Cypripedium calceolus Borówko-Dłużakowska Z. 1962. Analiza pyłkowa osadów jeziornych w Lasce koło Brus na Pojezierzu Pomorskim. Kwartalnik geologiczny. Wyd. Geolog. 6(1): 170 173. Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 roku, w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory [http://natura2000.mos.gov.pl/natura2000/pl/?s=42]. Dysarz R. 2003. Charakterystyka geomorfologiczna i problemy ochrony litosfery. W: Przewoźniak M. (red.). Zaborski Park Krajobrazowy. Problem trójochrony i współistnienia z Parkiem Narodowym Bory Tucholskie (Materiały do monografii przyrodniczej regionu gdańskiego, t. 9). Marpress, Gdańsk. Herbich J. 1993. Roślinność dynamicznego kręgu zbiorowisk buczyny storczykowej Carici-Fagetum na Pojezierzu Kaszubskim. Zesz. Nauk. Uniw. Gdańskiego. Biologia 10: 31 59. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Kucharski L. 2001. Liparis Loeseli (L.) Rich. W: Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Inst. Ochr. Przyr. PAN, Kraków. Matuszkiewicz W. 2005. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, Warszawa. Meusel H., Jäger E., Rauschert S. 1978. Vergleichende Chorologie der Zentraleuropäischen Flora. Bd. III. G. Fischer Verl., Jena Stuttgart New York. Michalik S., Michalik R. 2000. Dynamika populacji i aktywna ochrona obuwika pospolitego Cypripedium calceolus L. w rezerwacie przyrody Michałowiec. Chrońmy Przyr. Ojcz. 56 (6): 13 28. Procházka F., Černohous F. 1985. Rozšiř a ekologie Liparis loeselii (L.) L. C. Rich. v Československu. Časopis Národniho Muzea rădă přirodovédnă 154 (1): 10 30. Prusinkiewicz Z., Noryśkiewicz B. 1975. Geochemiczne i paleopedologiczne aspekty genezy kredy jeziornej jako skały macierzystej północnopolskich rędzin. Acta. Univ. Nic. Copernici, Nauki Mat.-Przyr.-Geogr. 9. 35: 115 127. Sarosiek J., Koszela W., Krukowski-Zdanowicz J. 1995. Charakterystyka populacji lipiennika Loesela Liparis loeselii (L.) 85
B. Prajs i W. Antkowiak Rich. z Kopanicy w Puszczy Augustowskiej. Acta Univ. Wrat., Prace. Bot. 63: 113 124. Szlachetko D., Skakuj M. 1996. Storczyki Polski. Wyd. Sorus, Poznań. Świeboda M. 1976. Rozmieszczenie obuwika pospolitego Cypripedium calceolus L. w Polsce. Ochr. Przyr. 41: 205 230. Wołejko L. 2000. Dynamika fitosocjologiczno-ekologiczna ekosystemów źródliskowych Polski Północno-Zachodniej w warunkach ekstensyfikacji rolnictwa. Rozprawy AR w Szczecinie 195: 1 112. 86