Zmany STOWARZYSZENIE sytuacj demografcznej EKONOMISTÓW województwa ROLNICTWA podkarpackego I AGROBIZNESU w latach - Rocznk Naukowe tom XVIII zeszyt Iwona Pomanek Szkoła Główna Gospodarstwa Wejskego w Warszawe ZMIANY SYTUACJI DEMOGRAFICZNEJ WOJEWÓDZTWA PODKARPACKIEGO W LATACH - CHANGES IN DEMOGRAPHIC SITUATION OF PODKARPACKIE PROVINCE IN THE YEARS - Słowa kluczowe: gmny, potencjał demografczny, rozwój lokalny Key words: communes, demographc potental, local development JEL codes: R, J0 Abstrakt. Przedstawono charakterystykę zman sytuacj demografcznej w gmnach województwa podkarpackego w latach -, przy zastosowanu mary rozwoju Hellwga. Do obszarów problemowych należy zalczyć powaty brzozowsk, lubaczowsk, strzyżowsk lesk, w których znaczące udzały gmn pozostawały w klase o nskm lub bardzo nskm pozome potencjału demografcznego. Obszary o bardzo wysokm wysokm pozome potencjału demografcznego były skupone w wększośc w sąsedztwe Specjalnej Strefy Ekonomcznej Euro-Park Melec, w tym wokół mast: Rzeszów, Melec, Jarosław Dębca, a także w okolcach Jasła Przemyśla. Wstęp Do najważnejszych czynnków warunkujących rozwój województw wschodnej Polsk można zalczyć: rozwjane funkcj metropoltarnych, wzrost pozomu wykształcena, wdrażane nnowacj, kreatywnośc różnorodnośc oraz zapewnene stablnego rozwoju ekonomcznego [Fedorowcz, Duda 007]. Jednak to właśne uwarunkowana demografczne należy zalczyć do podstawowych czynnków wpływających na funkcjonowane jednostk terytoralnej, ne tylko na pozome lokalnym, lecz w skal regonalnej ponadregonalnej. Właścwa struktura demografczna korzystne tendencje jej zman są nezbędne do zapewnena stablnego rozwoju. Sytuacja demografczna jednostek terytoralnych, wobec tego, stanow przedmot lcznych badań analz statystycznych [Frenkel 003, Ivančková, Vlčková 00, Szamrej-Baran 00, de Menezes n. 0, Rosner 0, Begańska 03, Rakowska 03]. Wskaźnk demografczne są równeż wykorzystywane do budowy model ekonometrycznych lub wskaźnków taksonomcznych rozwoju lokalnego regonalnego [Lęcznar 008, Pomanek 00, Rakowska 0, Czyż 0, Luty 0, Wojewódzka-Wewórska ]. Materał metodyka badań Celem artykułu jest rozpoznane zman w pozome potencjału demografcznego w gmnach województwa podkarpackego w latach -. Analzą objęto 60 gmn, wykorzystując 5 zmennych: X gęstość zaludnena (ludność na km ), X przyrost naturalny (na 000 osób), X 3 saldo mgracj (na 000 osób), X 4 wskaźnk obcążena demografcznego (ludność w weku poprodukcyjnym na 00 osób w weku produkcyjnym) oraz X 5 udzał bezrobotnych zarejestrowanych w ludnośc w weku produkcyjnym. Zmenne X 4 X 5 mały charakter destymulant, pozostałe to stymulanty. Przy zastosowanu metody wzorca rozwoju Hellwga [986] skonstruowane zostały dwa rankng rozwoju, które pozwalają na porównane zman w pozome potencjału demografcznego w czase. Wyodrębnono następujące przedzały klasowe:
Iwona Pomanek klasa (pozom bardzo wysok) klasa (pozom wysok) klasa 3 (pozom średn) klasa 4 (pozom nsk) d > d + s d + s d > d + s d + sd d > d s d s d > d s d d d d d d klasa 5 (pozom bardzo nsk) d d sd gdze: d wartość mernka syntetycznego oblczonego metodą wzorca rozwoju Hellwga, d średna arytmetyczna cechy d, s odchylene standardowe cechy d. d Zróżncowane pozomu potencjału demografcznego w województwe podkarpackm W roku w klase. znalazło sę 88% gmn mejskch, a pozostałe % w klase 3. W roku w klase o bardzo wysokm pozome potencjału demografcznego znalazła sę już tylko co czwarta gmna mejska, a wększość dużych mast (56%) zalczono do klasy o średnm pozome. W pozostałych typach gmn także domnowały jednostk zalczone do klasy 3. W roku należało do nej aż 57% gmn mejsko-wejskch 47% gmn wejskch. W roku udzały te były nższe (odpowedno 40 3%), jednak zwększenu uległy udzały w pozostałych 4 klasach. W przypadku gmn wejskch można zauważyć znaczącą poprawę pozomu potencjału demografcznego. W roku w klase. było 5% jednostek wejskch, a w roku już 6%. Newelkm zwększenom uległy udzały w klasach o wysokm nskm pozome potencjału po około p.p. Udzał w klase najsłabszej pozostał na nezmenonym pozome (7%) (rys. ). W roku w klase o bardzo wysokm pozome potencjału demografcznego znalazły sę gmny (w tym 3 gmn mejskch). Perwsza dzesątka składała sę wyłączne z dużych mast. Rankng otwerał Rzeszów, za nm na kolejnych mejscach znalazły sę masta: Melec, Dębca, Krosno, Przemyśl Jarosław. W roku Rzeszów utrzymał swoją pozycję, jednak kolejne masto (Dębca) zajmowało dopero ósmą pozycję, za gmnam: Krasne, Trzebownsko, Głogów Małopolsk, Boguchwała, Dębca Kroścenko Wyżne. Jak wynka z tabel, gmn utrzymało sę w tej samej klase w obu analzowanych latach (tab. ). W roku masta Lubaczów Jasło przesunęły sę do klasy, sedem kolejnych mast (Jarosław, Krosno, Leżajsk, Łańcut, Przemyśl, mejskowejske / sem urban wejske / rural mejske / urban 0% 5% 50% 75% 00% bardzo wysok / very hgh wysok / hgh średn / medum nsk / low Rysunek. Struktura gmn wg ch typu oraz pozomu potencjału demografcznego (lata ) Fgure. Structure of the communes by ther type and level of demographc potental ( and )
Zmany sytuacj demografcznej województwa podkarpackego w latach - 3 Tabela. Gmny o bardzo wysokm wysokm pozome potencjału demografcznego w rankngach dla lat Table. Communes of very hgh and hgh level of demographc potental n rankngs of and Rok/ Year / Pozom potencjału/potental level bardzo wysok/very hgh Jarosław (), Jasło (), Krosno (), Leżajsk (), Lubaczów (), Łańcut (), Przemyśl (), Przeworsk (), Stalowa Wola (), Tarnobrzeg () Boguchwała (3), Dębca (), Dębca (), Głogów Małopolsk (3), Krasne (), Kroścenko Wyżne (), Melec (), Pawłosów (), Rzeszów (), Sanok (), Trzebownsko (), Tyczyn (3) Besko (), Bałobrzeg (), Czarna (), Iwoncz- Zdrój (3), Jarosław (), Korczyna (), Krasczyn (), Medyka (), Mejsce Pastowe (), Melec (), Orły (), Przecław (3), Tuszów Narodowy (), Żyraków () wysok/hgh Chorkówka (), Gorzyce (), Kameń (), Kolbuszowa (3), Krasczyn (), Medyka (), Mejsce Pastowe (), Melec (), Nsko (3), Zagórz (3), Żyraków () Bojanów (), Łańcut (), Pysznca (), Ropczyce (3), Śwlcza (), Wadowce Górne () Brzostek (3), Brzyska (), Bukowsko (), Chmelnk (), Czarna (), Czermn (), Hyżne (), Iwerzyce (), Jasło (), Jedlcze (3), Lubaczów (), Plzno (3), Radomyśl Welk (3), Sokołów Małopolsk (3), Tryńcza (), Wązownca (), Wojaszówka () Typy gmn: () mejska, () wejska, (3) mejsko-wejska/types of communes: () urban, () rural, (3) sem-urban Przeworsk Stalowa Wola) do klasy 3., a Tarnobrzeg do klasy 4. (por. tab. 4). W klase o wysokm pozome rozwoju w obu rankngach pojawło sę jedyne 6 gmn. W roku klasę otwerały gmny: Śwlcza, Żyraków Nsko. W roku Śwlcza przesunęła sę z pozycj 3. na 5., a rankng otworzyły gmny: Ropczyce, Hyżne oraz Czarna. W do klasy. awansowały gmny: Żyraków, Mejsce Pastowe, Melec, Krasczyn Medyka. Do klasy 3. przesunęły sę gmny: Kolbuszowa, Chorkówka, Nsko, Zagórz Gorzyce, a do klasy 4. gmna Kameń. Obszary o bardzo wysokm wysokm pozome potencjału demografcznego są skupone w wększośc w sąsedztwe Specjalnej Strefy Ekonomcznej Euro-Park Melec. W roku w klase 4. znalazło sę 6 gmn, w tym gmn wejskch. Klasę otworzyła z lokatą 3. gmna Balgród, a zamknęła z pozycją 38. gmna Baranów Sandomersk. W roku klasa ta lczyła gmn, w tym 8 wejskch. Na pozycj początkowej (08) znalazła sę gmna Kuryłówka, na końcowej (36) gmna Brcza. Klasę 5. w roku otworzyła gmna Wśnowa, a zamknęła gmna Nozdrzec. W roku nastąpła zmana na pozycj początkowej znalazła sę gmna Strzyżów, natomast gmna Nozdrzec z ostatnej przesunęła sę na pozycję przedostatną rankng zamknęła gmna Jawornk Polsk, która w porównanu z rokem spadła w rankngu o 3 pozycje. W badanym okrese 7 gmn (Balgród, Błażowa, Dukla, Kuryłówka, Laszk, Lutowska Roźwenca) pozostały w klase o nskm pozome potencjału demografcznego, a 0 kolejnych (Domaradz, Dubecko, Dydna, Dynów, Jawornk Polsk, Krempna, Krzeszów, Narol, Nebylec Zaklków) w klase najsłabszej (tab. ). Do klasy 4. 5. w roku należało 75% gmn powatu lubaczowskego, 67% beszczadzkego, 60% strzyżowskego oraz po 50% gmn w powatach: brzozowskm, jaselskm, kolbuszowskm przemyskm. W roku w klasach o nskm bardzo nskm pozome potencjału demografcznego znalazły sę wszystke gmny powatu leskego, po 67% gmn z powatów beszczadzkego brzozowskego, 63% gmn powatu lubaczowskego, 57% gmn powatu strzyżowskego 43% jednostek powatu leskego. Oprócz masta Tarnobrzeg, do najsłabszych klas zalczono także 40% gmn powatu tarnobrzeskego. Wśród najbardzej problemowych należy wskazać powaty: brzozowsk lubaczowsk, gdze w obu analzowanych latach 50% gmn ne zmenło klasy na przynajmnej średną oraz powaty strzyżowsk lesk (40% gmn).
4 Iwona Pomanek Tabela. Gmny o nskm bardzo nskm pozome potencjału demografcznego w rankngach dla lat Table. Communes of low and very low level of demographc potental n rankngs of and Rok/ Year / Pozom potencjału/potental level nsk/low bardzo nsk/very low Baranów Sandomersk (3), Brzostek (3), Cmolas (), Czarna (), Czudec (), Dębowec (), Dzkowec (), Fredropol (), Harasuk (), Jasło (), Jodłowa (), Oleszyce (3), Olszanca (), Osek Jaselsk (), Ostrów (), Ranżów (), Stary Dzków (), Stubno (), Welopole Skrzyńske () Balgród (), Błażowa (3), Dukla (3), Kuryłówka (), Laszk (), Lutowska (), Roźwenca () Brcza (), Horynec-Zdrój (), Kańczuga (3), Krzywcza (), Lubaczów (), Markowa (), Nowy Żmgród (), Nozdrzec (), Rakszawa (), Welke Oczy (), Wśnowa () Domaradz (), Dubecko (), Dydna (), Dynów (), Jawornk Polsk (), Krempna (), Krzeszów (), Narol (3), Nebylec (), Zaklków (3) Brcza (), Borowa (), Csna (), Frysztak (), Gać (), Adamówka (), Ceszanów (3), Gawłuszowce (), Grębów (), Grodzsko Dolne (), Harasuk (), Jaślska (), Lubena Haczów (), Horynec-Zdrój (), Kameń (), Komańcza (), Nowa Dęba (3), Nozdrzec (), (), Lesko (3), Markowa (), Nowy Żmgród (), Olszanca (), Padew Narodowa Rakszawa (), Roketnca (), Tarnobrzeg (), Tyrawa (), Solna (), Stary Dzków (), Wołoska (), Ustrzyk Dolne (3), Welke Oczy (), Strzyżów (3), Stubno (), Ulanów (3) Wśnowa () Typy gmn: () mejska, () wejska, (3) mejsko-wejska/types of communes: () urban, () rural, (3) sem-urban Najwyższy skok w rankngu (o 80 pozycj) charakteryzował gmnę Brzostek, która przesunęła sę z klasy 4. do klasy. Z tej samej grupy do klasy 3. przeszły gmny: Jasło, Ostrów, Czarna, Osek Jaselsk Oleszyce. Gmny Tuszów Narodowy Korczyna znalazły sę w klase. Natomast Tabela 3. Gmny o najwększym wzrośce pozomu potencjału demografcznego w roku względem Table 3. Communes of the hghest ncrease of the level of demographc potental n rankngs of and Gmna/ Lokata/Place Klasa/Class Commune wzrost/ ncrease wzrost/ ncrease Brzostek (3) 0 40 +80 4 + Tuszów Narodowy () 93 0 +73 3 + Jasło () 36 68 +68 4 3 + Ostrów () 3 64 +68 4 3 + Czarna () 34 69 +65 4 3 + Lubaczów () 40 83 +57 5 3 + Osek Jaselsk () 9 63 +56 4 3 + Korczyna () 7 6 +55 3 + Oleszyce (3) 7 +50 4 3 + Typy gmn: () wejska, (3) mejsko-wejska/types of communes: () rural, (3) sem-urban gmna Lubaczów, przesuwając sę o 57 pozycj, opuścła klasę najsłabszą znalazła sę w klase o przecętnym pozome (tab. 3). Należy zauważyć, że najwyższe wzrosty pozomu potencjału demografcznego dotyczyły wyłączne gmn mejsko-wejskch wejskch. Jedyne masto Dynów przesunęło sę o 36 pozycj w rankngu, a masto Rzeszów ne zmenło swojej pozycj ldera oba pozostały w klase o bardzo wysokm pozome pozomu potencjału demografcznego. Pozostałe masta zanotowały spadek pozycj w rankngu. Najwększy spadek w rankngu, aż o 05 pozycj, charakteryzował masto Tarnobrzeg z klasy o bardzo wysokm pozome potencjału demografcznego, do klasy o nskm pozome. Do tej samej klasy przesunęła sę także gmna wejska Kameń (z klasy o wysokm pozome potencjału). Masta: Jarosław, Przemyśl,
Zmany sytuacj demografcznej województwa podkarpackego w latach - 5 Tabela 4. Gmny o najwększym spadku pozomu potencjału demografcznego w roku względem Table 4. Communes of the hghest decrease of the level of demographc potental n rankngs of and Gmna/ Lokata/Place Klasa/Class Commune spadek/ decrease spadek/ decrease Tarnobrzeg () 5 0-05 4-3 Jarosław () 6 98-9 3 - Kameń () 9-9 4 - Przemyśl () 5 9-87 3 - Stalowa Wola () 4 93-79 3 - Leżajsk () 84-73 3 - Strzyżów (3) 64 37-73 3 5 - Krosno () 4 74-70 3 - Nowa Dęba (3) 75 38-63 3 5 - Padew Narodowa () 87 47-60 3 5 - Typy gmn: () mejska, () wejska, (3) mejsko-wejska/types of communes: () urban, () rural, (3) sem-urban Tabela 5. Porównane zman średnch wartośc zmennych w gmnach według ch typu Table 5. Comparson of average value of varables n the communes by ther type Typy gmn/types of communes Mejske/Urban Mejsko-wejske/ Sem urban Wejske/Rural Stalowa Wola, Leżajsk Krosno spadły z klasy. do klasy 3. Z tej klasy z kole gmny Strzyżów, Nowa Dęba Padew Narodowa przesunęły sę do klasy o bardzo nskm pozome potencjału demografcznego (tab. 4). Jak wynka z danych w tabel 5, w gmnach wejskch mejsko-wejskch zanotowano lekk wzrost gęstośc zaludnena (o około osoby na km ). W gmnach mejskch przecętna lczba zameszkujących na km spadła o osób. Na tak dużą zmanę wartośc tego wskaźnka mogły meć wpływ rozszerzena granc Rzeszowa w latach 006-00, jednak zmana przecętnej gęstośc zaludnena w gmnach mejskch, z wyłączenem masta Rzeszów, także prezentuje tendencję spadkową (o około 30 osób na km ). Przyrost naturalny uległ zmnejszenu we wszystkch typach gmn, do zblżonego pozomu 0,4-0,5 na 000 meszkańców. W roku przecętne saldo mgracj na 000 osób było dodatne tylko w gmnach wejskch. W roku saldo to było ujemne już we wszystkch typach gmn, jednak tylko w gmnach mejskch sytuacja uległa neznacznej poprawe (wzrost salda o 0,5 pkt). Przecętna wartość wskaźnka obcążena demografcznego uległa zmnejszenu (o 0,3 pkt) jedyne w gmnach wejskch pozostała najnższa wśród trzech typów gmn. W gmnach mejskch odnotowano najwększy wzrost lczby ludnośc w weku poprodukcyjnym przypadającej na 00 osób w weku produkcyjnym o 9,5 pkt. Poprawe uległa natomast sytuacja na rynku pracy. W roku przecętny udzał bezrobotnych zarejestrowanych w ludnośc w weku produkcyjnym był nższy nż roku, o, pkt w gmnach mejskch oraz o 3,7-3,8 pkt w pozostałych typach gmn. Podsumowane Rok/ Zmenne/Varables Year X X X 3 X 4 X 5 07,4,3-5,3 0,7,9 95, 0,4-4,8 30, 9,7 0,, -0, 5, 4,4,7 0,4-0,4 7, 0,7 93,8,0 0,4 6,8 5, 95,8 0,5-0,6 6,5,3 Potencjał demografczny stanow słę napędową rozwoju lokalnego regonalnego. Oparty jest on na cechach zasobów ludzkch regonu, w tym lczbe meszkańców ch strukturze wekowej, które są determnowane przez take czynnk, jak przyrost naturalny saldo mgracj. Jak wynka z przeprowadzonej analzy, do obszarów problemowych w zakrese potencjału demografcznego należy
6 Iwona Pomanek zalczyć powaty brzozowsk lubaczowsk, gdze w obu analzowanych latach 50% gmn ne zmenło klasy na przynajmnej średną. Podobna sytuacja mała mejsce w powatach strzyżowskm leskm, gdze 40% gmn pozostawało w klase o nskm lub bardzo nskm pozome potencjału demografcznego. Obszary o bardzo wysokm wysokm pozome potencjału demografcznego były skupone w wększośc w sąsedztwe Specjalnej Strefy Ekonomcznej Euro-Park Melec, w tym wokół mast: Rzeszów, Melec, Jarosław Dębca, a także w okolcach Jasła Przemyśla. Malejąca lczba ludnośc mejskej może wskazywać na zmnejszene atrakcyjnośc mast jako obszarów do zameszkana, co znajduje potwerdzene we wzrośce gęstośc zaludnena w gmnach wejskch mejsko-wejskch, zwłaszcza w obszarach podmejskch, z dobrym dostępem do zakładów pracy usług. Lteratura Begańska Jadwga. 03. Rural areas n Poland from a demographc perspectve. Bulletn of Geography. Soco-economc Seres 0: 7-, do: 0.478/bog-03-0008. Czyż Teresa. 0. Pozom rozwoju społeczno-gospodarczego Polsk w ujęcu subregonalnym. Przegląd Geografczny 84 (): 9-36. De Menezes Tatane A., Rau M. Slvera-Neto, Carlos R. Azzon, 0. Demography and evoluton of regonal nequalty. The Annals of Regonal Scence 49 (3): 643-655. Fedorowcz Kazmerz, Jacek Duda. 007. Polska Wschodna warunk wyjśca z nedorozwoju. Nerównośc Społeczne a Wzrost Gospodarczy : 6-65. Frenkel Izasław. 003. Ludność zatrudnene bezroboce na ws, dekada przeman. Warszawa: IRWR PAN. Hellwg Zdzsław. 986. Zastosowane metody taksonomcznej do typologcznego podzału krajów ze względu na pozom rozwoju strukturę kwalfkowanych kadr. Przegląd Statystyczny 4: 307-37. Ivančková Alžbeta, Vera Vlčková. 00. Ľudský kaptál v znalostnej ekonomky. [W] Regonálne dmenze znalostnej ekonomky, red. M. Buček, Š. Rehák, O. Hudec, 34-59. Bratysława: Ekonomcká Unverzta v Bratslave. Lęcznar Małgorzata. 008. Pozom rozwoju przygrancznych powatów województwa podkarpackego. [W] Spójność społeczno-ekonomczna a modernzacja regonów transgrancznych, red. M.G. Woźnak, 50-59. Rzeszów: Wyd. Unwersytet Rzeszowsk. Luty Lda. 0. Rozwój społeczno-gospodarczy województw Polsk w ujęcu dynamcznym. Handel Wewnętrzny. Tom II. Warszawa: IBRKK, 93-0. Pomanek Iwona. 00. Pozom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wejskch województwa warmńsko-mazurskego, Acta Scentarum Polonarum. Oeconoma 9 (3): 7-39. Rakowska Joanna. 0. Zróżncowane pozomu rozwoju gmn Polsk Wschodnej, Rocznk Naukowe SERA XIII (): 39-397. Rakowska Joanna. 03. Demografczna deteroracja zasobów potencjalnej sły roboczej na obszarach wejskch Polsk, Rocznk Naukowe SERA XV (4): 344-348. Rosner Andrzej. 0. Zmany rozkładu przestrzennego zaludnena obszarów wejskch. Wejske obszary zmnejszające zaludnene koncentrujące ludność wejską, IRWR PAN, Warszawa. Szamrej-Baran Izabela. 00. Wybrane problemy społeczno-gospodarcze na obszarach wejskch. [W] Zrównoważony rozwój obszarów wejskch, wybrane aspekty społeczne, red. B. Kryk, 85-09. Szczecn Economcus. Wojewódzka-Wewórska Agneszka.. Dynamka rozwoju społeczno-ekonomcznego gmn wejskch województwa mazoweckego na tle nnych typów gmn. Journal of Agrbusness and Rural Development (3): 3-3. Summary The artcle presents the characterstcs of changes n the demographc stuaton n the communes of Podkarpacke Provnce n the years -, usng Hellwg s measure of development. Problem areas nclude povats: brzozowsk, lubaczowsk, strzyżowsk and lesk, where a sgnfcant share of the communes remaned n classes of low or very low demographc potental. Areas wth very hgh and hgh demographc potental were concentrated mostly near the area of the Specal Economc Zone Euro-Park Melec, ncludng the ctes of Rzeszów, Melec, Dębca and Jarosław as well as near Jasło and Przemyśl. Adres do korespondencj dr nż. Iwona Pomanek Szkoła Główna Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Wydzał Nauk Ekonomcznych ul. Nowoursynowska 66, 0-787 Warszawa e-mal: wona_pomanek@sggw.pl