OBOWIĄZKI I PRAWA ŚWIADKA W PROCESIE KARNYM

Sprawiedliwość idzie za prawem - bezpłatne poradnictwo i edukacja prawna OBOWIĄZKI I PRAWA ŚWIADKA W PROCESIE KARNYM Rzeszów 2009 1

Podkarpacki Ośrodek Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego ul. Fredry 4/58 35-959 Rzeszów tel/fax (0-17) 86 20 122 porso@poczta.onet.pl www.porso.yoyo.pl Broszura opracowana przez Magdalenę Konieczną Broszura sfinansowana przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej w ramach Programu Operacyjnego Fundusz Inicjatyw Obywatelskich 2

KTO MOŻE ZOSTAĆ ŚWIADKIEM? W postępowaniu karnym świadek odgrywa bardzo ważną rolę. Często to od jego zeznań zależeć będzie rozstrzygnięcie o odpowiedzialności karnej oskarżonego w danej sprawie. Nie dziwi zatem fakt, że osoby występujące w sądzie w obronie swoich praw oskarżenie czy też pokrzywdzeni często zgłaszają wnioski o dopuszczenie dowodu z zeznań świadków. Przykładowo: Można występować w charakterze świadka w sprawie przestępstwa kradzieży, znęcania, rozboju, zniesławienia oraz w innych sprawach karnych. Świadkiem jest osoba fizyczna wezwana przez sąd do złożenia zeznań dotyczących posiadanych wiadomości, a zarazem osoba, która dzięki własnym spostrzeżeniom uzyskała wiadomości o fakcie badanym w toku postępowania. Dowodów z zeznań świadka jest jednym z najczęstszych środków dowodowych, po które sięga się w praktyce sądowej. Przeprowadzenie tego dowodu polega na przesłuchaniu świadka przez sąd. Pamiętać należy, że świadek nie jest stroną sporu, a zatem ma on więcej obowiązków niż uprawnień. 3

W procesie karnym świadek składa zeznanie ustnie, zaczynając od odpowiedzi na pytania przewodniczącego składu sędziowskiego, co i z jakiego źródła wiadomo mu w sprawie, po czym sędziowie (ławnicy) mogą w tym zakresie zadawać pytania. Zeznania świadka są spisywane w czasie rozprawy do protokołu, później odczytane, a w razie zaistnienia takiej potrzeby, na podstawie jego uwag uzupełnione i sprostowane. Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania art. 177 1 kodeksu postępowania karnego (dalej kpk). Możliwe jest jednak przesłuchanie świadka w miejscu jego pobytu, w przypadku gdy nie może on stawić się na wezwanie z powodu choroby, kalectwa lub innej nie dającej pokonać się przeszkody. 4

KOGO NIE WOLNO PRZESŁUCHIWAĆ JAKO ŚWIADKÓW? Nie każda osoba może zeznawać w charakterze świadka. Nie wolno przesłuchiwać jako świadków: obrońcy lub adwokata działającego na podstawie art. 245 1 kpk, co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę, duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi Tajemnica państwowa Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy państwowej mogą być przesłuchane co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, tylko po zwolnieniu tych osób od obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ przełożony. Odmowa zwolnienia możliwa jest tylko w przypadku, gdyby złożenie zeznania mogło wyrządzić poważną szkodę państwu. Sąd lub prokurator może zwrócić się do właściwego naczelnego organu administracji rządowej o zwolnienie świadka od obowiązku zachowania tajemnicy. 5

Tajemnica służbowa i zawodowa Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy służbowej lub tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu lub funkcji mogą odmówić zeznań co do okoliczności, na które rozciąga się ten obowiązek, chyba że sąd lub prokurator zwolni te osoby od obowiązku zachowania tajemnicy. Osoby obowiązane do zachowania tajemnicy notarialnej, adwokackiej, radcy prawnego, lekarskiej lub dziennikarskiej mogą być przesłuchiwane co do faktów objętych tą tajemnicą tylko wtedy, gdy jest to niezbędne dla dobra wymiaru sprawiedliwości, a okoliczność nie może być ustalona na podstawie innego dowodu. W postępowaniu przygotowawczym w przedmiocie przesłuchania lub zezwolenia na przesłuchanie decyduje sąd, na posiedzeniu bez udziału stron, w terminie nie dłuższym niż 7 dni od daty doręczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysługuje zażalenie. W przypadkach przewidzianych powyżej sąd przesłuchuje taką osobę z wyłączeniem jawności. 6

JAKIE OBOWIĄZKI MA ŚWIADEK W PROCESIE KARNYM? Świadek nie jest stroną procesową w postępowaniu karnym. Jest on wzywany przez organ procesowy do dostarczenia środka dowodowego w postaci zeznań. Tak, więc podstawowym obowiązkiem świadka w procesie karnym podobnie jak w procesie cywilnym jest obowiązek stawienia się i złożenia zeznań. Do obowiązków świadka zalicza się między innymi: I. Obowiązek stawiennictwa w sądzie w terminie oznaczonym w wezwaniu i złożenie zeznań o wiadomych mu faktach Przepisy prawa karnego procesowego szczegółowo określają, iż każda osoba wezwana w charakterze świadka przez organ procesowy ma obowiązek stawić się w miejscu i w czasie wskazanym w wezwaniu i złożyć zeznania o wiadomych jej faktach. Pamiętaj!!! Świadek powinien kierować swoje zeznania do sądu, a nie do stron (oskarżonego, obrońcy czy też prokuratora) 7

II. Obowiązek pozostawania do dyspozycji sądu aż do momentu zwolnienia go przez sąd lub ukończenia rozprawy Obowiązek ten łączy się ściśle z obowiązkiem stawiennictwa. Pamiętaj!!! W przypadku nieusprawiedliwionego niestawiennictwa świadka albo jego wydalenia się z miejsca czynności bez zezwolenia organu prowadzącego postępowanie można nałożyć na niego sankcje w postaci kary pieniężnej i przymusowego doprowadzenia świadka - art. 285 1 i 2 k.p.k. III. Obowiązek złożenia przyrzeczenia Jest ono dodatkowym elementem mającym za zadanie wzmocnić wiarygodność zeznań świadka. Przyrzeczenie od świadka może odebrać tylko sąd lub sędzia wyznaczony. Świadek składa przyrzeczenie przed rozpoczęciem zeznań. Jeżeli obecne na rozprawie strony (oskarżony, obrońca, prokurator) nie sprzeciwiają się temu, można odstąpić od odebrania przyrzeczenia od świadka. 8

Przyrzeczenie ma formę uroczystą. Zgodnie z art. 188. 1 k.p.k. świadek składa przyrzeczenie powtarzając za sędzią następujące słowa: Świadomy znaczenia moich słów i odpowiedzialności przed prawem przyrzekam uroczyście, że będą mówił szczerą prawdę, niczego nie ukrywając z tego, co mi jest wiadome. Pamiętaj!!! W trakcie składania przyrzeczenia przez świadka wszystkie osoby zgromadzone na sali sądowej, w tym również sędziowie, stoją. Zasadą jest obowiązek złożenia przez świadka przyrzeczenia. Jednakże od tej zasady prawo karne procesowe przewiduje następujące wyjątki. Tak, więc nie odbiera się przyrzeczenia od: świadka jeżeli strony wyrażą na to zgodę; nieletniego; świadka, który z powodu zakłócenia czynności psychicznych nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia; świadka, który jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego 9

w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania, albo gdy za to przestępstwo został skazany; świadka, który był prawomocnie skazany za fałszywe zeznanie lub oskarżenie IV. Obowiązek mówienia prawdy Jest to jeden z najważniejszych obowiązków świadka podobnie jak w procesie cywilnym. Składanie fałszywych zeznań tzn. zeznawanie nieprawdy lub zatajanie prawdy jest przestępstwem. Odpowiedzialność za składanie fałszywych zeznań uzależniona jest jednak od tego czy świadek został pouczony o takiej odpowiedzialności - art. 233 2 k.k., które powinno nastąpić przed rozpoczęciem składania zeznań przez świadka. Jednakże złożenie przyrzeczenia przez świadka stanowi podstawę do pociągnięcia jego do odpowiedzialności karnej w razie złożenia fałszywych zeznań, nawet jeżeli sędzia świadka o tym nie uprzedził. Zeznanie jest prawdziwe tylko wówczas, gdy świadek zgodnie z prawdą przedstawia stan sprawy, a także w razie zaistnienia takiej 10

potrzeby odpowiada na zadawane mu pytania niczego nie przemilczając i nie zatajając. V. Obowiązek poddania się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacją w zakładzie leczniczym Świadka za jego zgodą można poddać oględzinom i badaniom lekarskim, jeżeli jest to konieczne dla celów dowodowych. Jeżeli karalność zależy od stanu zdrowia pokrzywdzonego, nie może on sprzeciwić się oględzinom ciała i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub z obserwacją w zakładzie leczniczym. Badań bez zgody nie można przeprowadzić, gdy dotyczą osób, które odmówiły zeznań. Sąd lub prokurator może także zarządzić przesłuchanie świadka z udziałem biegłego lekarza lub biegłego psychologa, jeżeli istnieje wątpliwość co do stanu psychicznego świadka, jego stanu rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez niego spostrzeżeń. Świadek nie może się temu sprzeciwić. 11

Sam fakt leczenia psychiatrycznego świadka nie może automatycznie przesądzać o niewiarygodności jego zeznań, zwłaszcza w sytuacji, w której w czasie przeprowadzonych w toku postępowania przygotowawczego i sądowego badań psychiatryczno-psychologicznych nie stwierdzono u świadka występowania tych chorób, które były przyczyną przeprowadzenia leczenia szpitalnego, a ponadto wtedy, gdy opinia biegłych nie stwarza podstaw do zakwestionowania zeznań świadka JAKIE UPRAWNIENIA MA ŚWIADEK W PROCESIE KARNYM? Zgodnie z art. 177. 1 k.p.k każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania. Podstawowym obowiązkiem świadka jest składanie zeznań. Jednak prawo karne procesowe od tej zasady przewiduje dla świadka następujące uprawnienia: 12

I) Prawo odmowy zeznań Z prawa odmowy zeznań może skorzystać osoba najbliższa dla oskarżonego, którą jest: małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu - art. 115 11 k.k. Prawo odmowy zeznań trwa także mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia. Świadek, który skorzystał z takiego prawa może w trakcie przewodu sądowego zmienić decyzję w tym zakresie i zrezygnować z tego prawa i jednak złożyć zeznania. Przykładowo: Była żona oskarżonego może skorzystać z prawa do odmowy zeznań w takim zakresie w jakim dotyczące one oskarżonego mimo, iż nie pozostaje już z nim w związku małżeńskim. Podczas, gdy była konkubina oskarżonego nie może już skorzystać z takiego prawa z uwagi na to, iż nie pozostaje już z nim we wspólnym pożyciu. 13

II. Prawo uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo albo za przestępstwo skarbowe Możliwość uchylenia się od odpowiedzi na pytanie nie jest równoznaczne z odmową zeznań. Świadek zwolniony jest tylko i wyłącznie z odpowiedzi na pytanie, a nie ze składania zeznań. Świadka nie można stawiać w położeniu przymusowym, w którym byłby zmuszony kłamać lub mówić prawdę, narażając siebie lub osobę najbliższą na odpowiedzialność karną. Dlatego też powyższe uprawnienie odgrywa dla świadka bardzo ważną rolę i ma duże znaczenie w praktyce. III. Prawo domagania się zwolnienia od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie, jeżeli świadek pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym jeżeli świadek o takie zwolnienie wnosi Przez szczególnie bliski stosunek osobisty rozumie się stosunek inny niż wynikający z węzłów pokrewieństwa, powinowactwa lub małżeństwa, lecz równie silnie, emocjonalnie łączący ludzi np. 14

narzeczeństwo, przyjaźń, sprawowanie opieki. Świadek korzystający z tego uprawnienia nie ma obowiązku dokładnego wyjaśnienia, dlaczego odmawia odpowiedzi na konkretne pytania. Musi tylko złożyć prośbę o zwolnienie od złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytanie oraz uprawdopodobnić, że pozostaje z oskarżonym w szczególnie bliskich stosunkach. IV. Prawo odmowy zeznań dla świadka, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem W sytuacji takiej każdy współuczestnik czynu występuje w roli oskarżonego (podejrzanego) o udział w tym samym przestępstwie, ale sądzony jest w odrębnym postępowaniu. Świadkowi w procesie karnym przysługują także inne uprawnienia takie jak: prawo zastrzeżenia danych dotyczących miejsca zamieszkania; prawo utajniania danych umożliwiających poznanie tożsamości świadka prawo przesłuchania go w miejscu jego pobytu; 15

prawo domagania się wyłączenia jawności rozprawy; prawo do wynagrodzenia za stracony zarobek; prawo do zwrotu poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa, 16