ZAGOSPODAROWANIE CZASU WOLNEGO W MIEJSKICH I WIEJSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody ZAGOSPODAROWANIE CZASU WOLNEGO W MIEJSKICH I WIEJSKICH GOSPODARSTWACH DOMOWYCH Krystyna Gutkowska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Anna Murawska Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy w Bydgoszczy WPROWADZENIE Czas wolny w ostatnich latach zyskuje na znaczeniu zarówno w życiu przeciętnego człowieka, jak również w badaniach naukowych. Fakt, że ludzie dostrzegają coraz częściej szczególną wartość czasu wolnego, jest konsekwencją zmian społeczno-ekonomicznych, a wśród nich przemian w systemach wartości oraz poprawy sytuacji ekonomicznej coraz szerszych zbiorowości społecznych, zwłaszcza w krajach o relatywnie wysokich wskaźnikach PKB per capita. Konsekwencją wzrastającego znaczenia czasu wolnego w wymiarze zarówno indywidualnym, jak i społecznym jest coraz częstsza jego obecność w zainteresowaniach badaczy reprezentujących różne dyscypliny naukowe, a więc psychologów, socjologów, ekonomistów czy pedagogów. Posiadanie przez ludzi coraz więcej wolnego czasu wyznacza nowe wyzwania specjalistom z tych dziedzin, a pomoc w jego racjonalnym zagospodarowaniu jest jednym z celów skutecznej polityki państwa. W literaturze przedmiotu nie istnieje jedna spójna definicja czasu wolnego, która by była zaakceptowana przez wszystkich badaczy tego zagadnienia, jakkolwiek zauważa się pewne spójne aspekty reprezentowanych ujęć konceptualnych niezależnie od czasu ich formułowania. Jedną z takich uniwersalnych cech uwzględnianych w konceptualizacji czasu wolnego, począwszy od starożytności, jest jego łączenie z wolnością człowieka, bowiem od zamierzchłych czasów traktowano czynności wykonywane w czasie wolnym jako uwolnione od wszelkich imperatywów wewnętrznych i zewnętrznych. Ten atrybut wolnego wyboru sposobu zagospodarowania czasu wolnego wynika z nieodłącznego w różnych definicjach czasu wolnego, traktowania go w opozycji do czasu pracy (Andree 1966; za Bombol, Dąbrowska 2003). Podobnie w polskiej literaturze pojawiają się definicje traktujące czas wolny jako czas po pracy czy poza pracą, a więc jako czas wolny od wszelkich obowiązków (Czajkowski 1979, s. 10; Gruszyn 1970, s. 22). Brak imperatywności w dysponowaniu czasem wolnym podkreślają też Kurek i Mika (2007, s. 13), którzy pod pojęciem czasu wolnego rozumieją czas, który człowiek (jednostka) może z własnej woli poświęcić zajęciom związanym z wypoczynkiem i rozrywką, dążeniem do bezinteresownego rozwoju swojej wiedzy i wykształcenia, dobrowolnym udziałem w życiu społecznym lub z rozwojem własnych zdolności twórczych. Tym samym wymienieni autorzy nawiązują do poglądu, że czas wolny wypełniają czynności związane z samorealizacją, z utrzymywaniem i nawiązywaniem interakcji oraz ekspresją osobowości (Bombol, Dąbrowska 2003). Współcześnie z pojęciem czasu wolnego czy z jego zagospodarowaniem wiąże się turystyka i rekreacja. Pojęcia te stanowią fragment czasu wolnego, pozostały ze zbilansowania globalnego budżetu czasowego o czas przeznaczony na podstawowe potrzeby fizjologiczne, pracę zawodową oraz zobowiązania społeczne i rodzinne. Według metodologii Unii Europejskiej (GUS 1998) pojęciem turystyka określa się ogół czynności osób podróżujących i przebywających w miejscach znajdujących się poza ich zwykłym otoczeniem przez okres nieprzekraczający 12 miesięcy, w celach wypo- 22 Polityka Społeczna nr 8/2011

czynkowych, służbowych lub innych. Turystyka w szerokim znaczeniu to całokształt zjawisk ruchliwości przestrzennej, związanych z dobrowolną, czasową zmianą miejsca pobytu, rytmu i środowiska życia oraz wejściem w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym (Przecławski 1979). Współczesna turystyka jest zjawiskiem zarówno psychologicznym, gdyż jest stałym i coraz ważniejszym elementem struktury potrzeb człowieka, zjawiskiem przestrzennym, ponieważ środowisko zostaje przekształcane na potrzeby infrastruktury turystycznej, zjawiskiem ekonomicznym, gdyż dziś jest to jedna z najważniejszych dziedzin gospodarki, a także zjawiskiem społecznym, gdyż człowiek, korzystając z wypoczynku, wchodzi w specyficzne interakcje. Przez rekreację rozumie się wszelkie czynności podejmowane w celu regeneracji sił fizycznych i psychicznych, które przejawiają się w uczestniczeniu jednostki w rozrywkach kulturalnych, grach sportowych oraz różnych formach ruchu turystycznego, po godzinach zajęć służbowych lub szkolnych, poza obowiązkami społecznymi i normalnymi czynnościami domowymi (Kurek, Mika 2007). Tym samym turystyka i czynności w jej ramach wykonywane są utożsamiane par excelence z czasem wolnym, zgodnie z wcześniej przytaczanymi opiniami. Często też, jako synonim rekreacji, podaje się termin wypoczynek. Wypoczynek może być realizowany w formie pasywnej bądź aktywnej i jest on przede wszystkim potrzebą środowisk silnie zurbanizowanych. Charakteryzując uczestnictwo ludności w wypoczynku aktywnym poza miejscem zamieszkania, często ma się na myśli mieszkańców miast. Zwłaszcza że istnieje zależność między stopniem koncentracji zabudowy i gęstości zaludnienia a potrzebami wypoczynku, uznając, że im większa koncentracja ludzi i zabudowy, tym większa potrzeba ucieczki z miasta w celach wypoczynkowych. Poza tym istnieje przekonanie, że ludzie mieszkający na wsi, często też prowadzący gospodarstwa rolnicze, ze względu na charakter swojej pracy i często gorszą sytuację materialną, rzadko lub wcale nie korzystają z form wypoczynku w celu zagospodarowania czasu wolnego, który w tradycyjnej aksjologii społeczności wiejskiej nie był postrzegany jako wartość powszechnie uznawana i odczuwana. Uwzględniając zatem definicje wymienianych pojęć, terminem nadrzędnym jest czas wolny, a rekreacja i turystyka są formami jego wykorzystania. Tym samym poziom zaspokajania potrzeb w zakresie posiadania i zagospodarowania czasu wolnego można pośrednio badać poprzez wydatki na turystykę i rekreację czy też udział tych wydatków w strukturze konsumpcji. Uznając zaś, że proces konsumpcji rozumiany jako proces zaspokajania potrzeb poszczególnych członków gospodarstwa domowego i grupy domowników jako specyficznej całości zależy od wielu zmiennych o charakterze zarówno zewnętrznym, jak i wewnętrznym, należy zagadnienie zagospodarowania czasu wolnego badać w kontekście różnych determinant, spośród których jedną z możliwych jest miejsce lokalizacji gospodarstwa domowego, zwłaszcza w dualnym układzie miasto-wieś. SPOSOBY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU W GOSPODARSTWACH DOMOWYCH Według wyników badań przeprowadzonych na grupie osób powyżej 7 lat i więcej (szczegółowe dane dotyczące metody badań w GUS 2010a, s. 28), najpopularniejszymi sposobami spędzania wolnego czasu wśród członków badanych gospodarstw domowych były: słuchanie radia, muzyki, oglądanie telewizji, video (32,7% wszystkich odpowiedzi), wypoczynek bierny opalanie się, relaks (20,6% odpowiedzi), czytanie (12,2%), uprawianie sportu i ćwiczeń fizycznych (8,6%), udział w spotkaniach towarzyskich (7,6%), praca na działce (5,5%). Mniej popularne było odwiedzanie muzeów, wystaw, zabytków, imprez objazdowych i zwiedzanie (1,6% ogółu odpowiedzi); chodzenie do kina, teatru i udział w imprezach kulturalnych deklarowało jeszcze mniej respondentów (1,3% ogółu odpowiedzi). Nieco bardziej popularne było kibicowanie na imprezach sportowych (2,3%), a także udział w praktykach religijnych (2,1%) oraz uprawianie hobby i pogłębianie wiedzy (3,0%). Najrzadziej wymieniano na pierwszym miejscu chodzenie do kawiarni, restauracji (0,8%) oraz zakupy dla przyjemności (0,8%). Analiza wyników przeprowadzonych badań wykazała, że wyraźnie rysuje się różnica między aktywnymi i biernymi formami spędzania wolnego czasu. U zdecydowanej większości osób bierne formy wypoczynku, takie jak słuchanie radia, muzyki, oglądanie telewizji, a także opalanie się czy relaks, mogą częściowo lub w całości zastępować większość aktywnych form wypoczynku, takich jak: chodzenie do kina, teatru, udział w imprezach kulturalnych, zwiedzanie muzeów i zabytków. Warto zauważyć, że mieszkańcy wsi i miast deklarują nieco odmienne preferencje w zakresie spędzania wolnego czasu. I tak mieszkańcy wsi częściej słuchają radia, muzyki, jak również częściej oglądają telewizję czy video aniżeli mieszkańcy miast. Natomiast ci ostatni częściej nieco uprawiają sport i ćwiczenia fizyczne oraz odwiedzają muzea i chodzą do kin oraz teatrów (tab. 1). Tabela 1. Ulubiony sposób* spędzania wolnego czasu według miejsca zamieszkania (w %) Ogółem Miasta Wieś Wypoczynek bierny opalanie się, relaks 20,6 22,4 17,9 Czytanie 12,2 14,1 9,3 Słuchanie radia, muzyki, oglądanie telewizji, video 32,7 28,4 39,6 Udział w spotkaniach towarzyskich 7,6 7,1 8,3 Chodzenie do kawiarni, restauracji 0,8 0,7 0,8 Uprawianie sportu i ćwiczeń fizycznych (łącznie z bieganiem, spacerami, myślistwem, wędkarstwem, korzystaniem z siłowni) 8,6 9,9 6,5 Kibicowanie na imprezach sportowych 2,3 2,2 2,6 Odwiedzanie muzeów, wystaw, zabytków, imprezy objazdowe, zwiedzanie 1,6 1,9 1,0 Chodzenie do kina, teatru, udział w imprezach kulturalnych 1,3 1,6 0,7 Praktyki religijne 2,1 1,4 3,1 Uprawianie hobby, pogłębianie wiedzy (nie związane bezpośrednio z pracą zawodową) 3,0 3,4 2,4 Praca na działce 5,5 5,0 6,3 Zakupy dla przyjemności 0,8 0,9 0,6 Inne 0,9 0,8 1,0 * Sposób spędzania czasu wolnego na pierwszym miejscu (osoby mogły wskazać co najwyżej trzy odpowiedzi, numerując je od 1 do 3, począwszy od najważniejszej). Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 89, tab. 6C. Polityka Społeczna nr 8/2011 23

Zauważone różnice w preferowanych sposobach spędzania wolnego czasu między mieszkańcami miast i wsi można tłumaczyć w rozmaity sposób, ale najbardziej prawdopodobne przyczyny różnic w zakresie aktywnych form zagospodarowania czasu wolnego wynikają z faktu, że w miastach jest większy dostęp do instytucji kulturalnych oraz obiektów sportowych, co w znacznym stopniu ułatwia zaspokajanie potrzeb w tym zakresie mieszkańcom miast, a utrudnia mieszkańcom wsi. Lokalizacja gospodarstwa domowego jest również istotnym czynnikiem różnicującym aktywność turystyczną członków gospodarstw domowych. Mieszkańcy miast relatywnie częściej niż mieszkańcy wsi wybierają podróże jako formę wypoczynku (odpowiednio 62% i 43,1%). Gospodarstwa miejskie są jednak zróżnicowane wewnętrznie. Najczęściej w wyjazdach turystycznych uczestniczyły gospodarstwa domowe z największych miast (liczących ponad 500 tys. mieszkańców), bo aż 73%, a w dalszej kolejności z miast liczących od 200 tys. do 500 tys. mieszkańców 66%. Gospodarstwa z mniejszych miast wykazały aktywność turystyczną na poziomie od 57% do 61% (GUS 2010a). Wyniki badań wykazały, że największym zainteresowaniem cieszyły się wyjazdy na terenie kraju zarówno długoterminowe (5 dni i dłużej), w których uczestniczyli członkowie 33,8% badanych gospodarstw domowych, jak i krótkoterminowe (2 4 dni) wskazania 30,9% gospodarstw. Zaobserwowano znacznie mniejszą częstotliwość wyjazdów zagranicznych: na dzień wyjeżdżało zaledwie 1,3% członków gospodarstw, a na 2 dni i dłużej 12,2%. Odsetek osób zamieszkałych na wsi korzystających z długoterminowych wyjazdów turystycznych (tzw. urlopowych) na terenie kraju oraz wyjazdów zagranicznych połączonych z noclegiem (czyli trwających co najmniej 2 dni) był ponad dwukrotnie niższy aniżeli odsetek osób korzystających z tego samego rodzaju wyjazdów turystycznych zamieszkałych w miastach. Podobne, ale już nie tak wysokie różnice zaobserwowano w zakresie wyjazdów krótkoterminowych na terenie kraju i za granicę (tab. 2). Tabela 2. Odsetek gospodarstw domowych uczestniczących w wyjazdach turystycznych według miejsca zamieszkania (w %) Ogółem Miasta Wieś razem 55,8 62,0 43,1 Odsetek osób wyjeżdżających w kraju za granicę 2 4 dni 30,9 33,1 26,1 5 dni i dłużej 33,8 39,7 21,6 dzień 1,3 1,4 1,0 2 dni i dłużej 12,2 14,5 7,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 104, tab. 14B. Jak wskazują przeprowadzone badania, przyczyny nieuczestniczenia w krótko- i długoterminowych wyjazdach krajowych i zagranicznych były podobne, bowiem badani najczęściej wskazywali brak środków finansowych, zły stan zdrowia oraz brak zainteresowania tego typu wyjazdami. Marginalne znaczenie miały takie przyczyny rezygnacji z wyjazdów, jak brak urlopu, wykorzystanie urlopu na pracę zarobkową, obowiązki rodzinne oraz niechęć do tego typu wypoczynku ( nie opłaca się, za daleko ). Uwzględnienie miejsca zamieszkania pozwoliło zauważyć jednak, że przyczyny zaniechania przez członków gospodarstwa domowego korzystania z wyjazdów turystycznych były odmienne. I tak, mieszkańcy wsi zdecydowanie częściej wskazywali brak środków finansowych oraz konieczność zajmowania się własną firmą, zwłaszcza gospodarstwem rolnym. Z kolei mieszkańcy miast relatywnie częściej wymieniali brak zainteresowania tego typu wyjazdami (tab. 3). Tabela 3. Przyczyny zaniechania przez gospodarstwa domowe korzystania z wyjazdów turystycznych (w %) Wyjazd krajowy na 2 4 dni Wyjazd krajowy na 5 dni i dłużej ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś Brak urlopu, służbowego oddelegowania 2,1 2,5 1,3 2,7 2,8 2,4 Urlop wykorzystany na dodatkową pracę zarobkową 1,1 1,3 0,7 1,2 1,4 0,7 Stan zdrowia nie pozwala na wyjazdy 13,1 13,5 12,3 13,9 15,5 11,5 Obowiązki rodzinne 6,6 7,0 6,1 5,9 6,2 5,6 W tym roku brak pieniędzy, inne wydatki 12,1 11,9 12,4 16,2 17 15 Nie stać nas 25,1 24,0 27,3 32,7 33,2 31,9 Czas wolny przeznaczyliśmy na inne prace domowe 11,2 11,2 11,0 8,5 8,2 9,0 Nie jesteśmy zainteresowani takimi wyjazdami 18,1 20,3 14,1 9,7 9,4 10,0 Nie opłaca się, za daleko 2,1 2,1 1,9 0,3 0,4 0,1 Konieczność zajmowania się własną firmą, gospodarstwem rolnym 4,4 1,3 10,2 6,0 2,0 12,3 Inne przyczyny 4,1 4,9 2,7 2,9 3,8 1,6 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 115, tab. 20; s. 117, tab. 21; s. 119, tab. 22. Celem podróży krajowych realizowanych w gospodarstwach domowych był zdecydowanie najczęściej wypoczynek (rekreacja, wakacje) oraz odwiedziny u krewnych lub znajomych. Znacznie rzadziej badane osoby wymieniały zwiedzanie, uprawianie turystyki, zdobywanie umiejętności, sprawy zawodowe oraz cel zdrowotny lub religijny. Tabela 4. Cele podróży krajowych realizowanych w gospodarstwach domowych według miejsca zamieszkania (w %) Wyjazd krajowy na 2 4 dni Wyjazd krajowy na 5 dni i dłużej ogółem miasta wieś ogółem miasta wieś Wypoczynek, rekreacja, wakacje 33,7 37,2 21,2 63,3 65,2 55,3 Zwiedzanie (architektura, kultura, przyroda) 4,1 2,8 8,8 2,5 2,2 3,5 Uprawianie turystyki kwalifikowanej 1,7 2,0 0,8 0,6 0,7 0,1 Odwiedziny u krewnych lub znajomych 48,9 47,9 52,6 22,7 21,1 29,6 Uroczystości rodzinne 6,3 5,4 9,5 3 2,7 4,1 Zdobywanie umiejętności, kształcenie 1,3 1,1 2,1 1,4 1,3 1,9 Sprawy zawodowe, załatwianie interesów 1,3 1,3 1,4 0,3 0,3 0,4 Cel zdrowotny (np. sanatorium) 0,6 0,4 1,2 4,2 4,5 3,1 Cel religijny 1,1 0,8 1,8 0,7 0,7 0,7 Zakupy 0,2 0,2 0,2 0,0 0,0 0,0 Inny 0,9 1,0 0,4 0,8 0,8 0,9 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 143 144, tab. 31; s. 158 159, tab. 40. 24 Polityka Społeczna nr 8/2011

Wśród mieszkańców miast i wsi można zaobserwować istotne różnice w preferencjach wyjeżdżających. Podczas gdy w podróż krótkookresową wybierało się 37,2% mieszkańców miast w celach wypoczynkowych, to takie wskazanie pojawiło się zaledwie u co piątego mieszkańca wsi. Z kolei mieszkańcy wsi częściej aniżeli mieszkańcy miast na 2 4 dni wyjeżdżali do krewnych lub znajomych lub na uroczystości rodzinne. Podobne różnice zaobserwowano w zakresie długoterminowych podróży krajowych (tab. 4). Mieszkańcy Polski w długoterminową podróż wypoczynkową najczęściej jeżdżą do miejscowości nadmorskich deklaracja co trzeciej osoby zarówno w miejskich, jak i wiejskich gospodarstwach domowych. Na kolejnych miejscach wymieniane są regiony górskie i obszary wiejskie, przy czym członkowie gospodarstw wiejskich zdecydowanie częściej deklarowali wyjazdy w góry (miasto 14% i wieś 18,3% odpowiedzi), a członkowie gospodarstw miejskich wybierali częściej obszary wiejskie (odpowiednio 19,4% i 14,5%). Mieszkańcy wsi podczas krajowych podróży wypoczynkowych relatywnie częściej niż mieszkańcy miast odwiedzają stolicę albo inne większe miasta. Zaobserwowane tendencje w rodzajach odwiedzanych miejsc w celach spędzenia wolnego czasu zarówno przez mieszkańców miast, jak i wsi nie budzą zaskoczenia, ponieważ chęć zmiany otoczenia podczas czasu wypoczynku jest rzeczywistą potrzebą każdego człowieka (tab. 5). Tabela 5. Rodzaje odwiedzanego obszaru podczas krajowych podróży długoterminowych (5 dni i dłużej) (w %) Ogółem Miasta Wieś Stolica, aglomeracja miejska Inne miasto Miejscowość turystyczna Obszar górski Obszar wyżynny Morze Akwen śródlądowy Uzdrowisko Obszar wiejski 3,9 11,6 11,4 14,8 1,8 30,0 4,8 3,2 18,5 3,8 10,8 11,9 14,0 1,8 30,0 5,3 3,1 19,4 4,6 14,9 9,6 18,3 1,6 30,0 3,0 3,6 14,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 169, tab. 48. W badaniu zagospodarowania wolnego czasu istotne są nie tylko informacje o już zrealizowanych wyjazdach lub podróżach, ale także o planach uczestnictwa w turystyce i rekreacji w przyszłości. Na podstawie przeprowadzonych badań obserwuje się wyraźne zróżnicowanie gospodarstw domowych pod względem planów urlopowych w zależności od miejsca zamieszkania. Członkowie wiejskich gospodarstw domowych znacznie częściej nie planują żadnych wyjazdów związanych z wypoczynkiem (odpowiednio miasto 51,1%, wieś 67,9% ogółu odpowiedzi). Natomiast wśród planujących takie wyjazdy, częściej relatywnie planowane są samodzielne podróże krajowe, przy czym takie plany posiada co trzeci mieszkaniec miasta i zaledwie co piąty mieszkaniec wsi. Podróże krajowe zorganizowane planowało 8,9% respondentów, przy czym częściej takie deklaracje zgłaszali mieszkańcy miast (10,2% członków gospodarstw miejskich i 6,9% członków gospodarstw wiejskich). Podróże zagraniczne samodzielne i zorganizowane przewidywał średnio co dwudziesty respondent, przy czym mieszkańcy wsi planowali taki sposób zagospodarowania wolnego czasu na najbliższe dwa lata, dwukrotnie rzadziej aniżeli mieszkańcy miast (tab. 6). Tabela 6. Plany urlopowe* członków gospodarstw domowych (podróże 5 dni i dłużej) według miejsca zamieszkania (w %) Ogółem Miasta Wieś Osoby planujące podróże urlopowe podróże krajowe 8,9 10,2 6,9 26,7 30,2 21,0 podróże zagraniczne 5,8 7,7 2,9 zorganizowane samodzielne zorganizowane samodzielne 5,6 6,9 3,5 Osoby nieplanujące wyjazdów 57,5 51,1 67,9 * Pytanie dotyczyło wyłącznie planowanych wyjazdów urlopowych na 5 dni i dłużej zarówno krajowych, jak i zagranicznych w ciągu najbliższych dwóch lat, tj. od 1.10.2009 r. do 30.09.2011 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 92, tab. 7B. Plany urlopowe członków gospodarstw domowych były najczęściej związane z pobytem wypoczynkowym (56,8%), wyjazdem do rodziny lub do znajomych (23,2%) oraz objazdem krajoznawczym (10,6%). Inne formy wypoczynku, takie jak: kuracja, uprawianie sportów i hobby, zdobywanie umiejętności i kształcenie oraz wyjazd na działkę, były znacznie rzadziej planowane. Na podstawie przeprowadzonych badań można zaobserwować różnice w charakterze planowanych podróży wśród mieszkańców miast i wsi. Członkowie miejskich gospodarstw domowych relatywnie częściej planują pobyt wypoczynkowy (odpowiednio miasto 59,6%, wieś 49,6%), natomiast mieszkańcy wsi wyjazd do rodziny lub znajomych (odpowiednio 20,1% i 31,4%) (tab. 7). Tabela 7. Charakter planowanych podróży przez mieszkańców miast i wsi (w %) Ogółem Miasta Wieś Pobyt wypoczynkowy Kuracja Objazd krajoznawczy Uprawianie sportów, hobby Zdobywanie umiejętności, kształcenie Wyjazd do rodziny, znajomych Wyjazd na działkę Inne 56,8 3,6 10,6 3,3 0,9 23,2 1,1 0,5 59,6 3,5 10,4 3,6 0,8 20,1 1,4 0,6 49,6 3,6 11,3 2,2 1,3 31,4 0,2 0,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS 2010a, s. 97, tab. 10. Powściągliwość mieszkańców wsi w planowaniu urlopów może być uzasadniona tym, iż często są właścicielami gospodarstw rolnych, w których praca wymaga znacznego i ciągłego zaangażowania, zwłaszcza w okresie letnim. Zmienność warunków pogodowych również nie skłania ich do planowania wyjazdów, bowiem w każdej chwili może okazać się, że ich obecność w gospodarstwie jest niezbędna. Na terenach wiejskich występują również częściej niż w mieście gospodarstwa ubogie, których mieszkańcy nie mogą sobie pozwolić na wyjazdy krajowe lub zagraniczne typowo w celach wypoczynkowych, i dlatego jeżeli planują urlop, to zamierzają go spędzić u rodziny lub znajomych, co przede wszystkim wiąże się z niższymi kosztami związanymi z noclegiem i wyżywieniem. Polityka Społeczna nr 8/2011 25

MOŻLIWOŚCI FINANSOWE ZASPOKAJANIA POTRZEB ZWIĄZANYCH Z WYPOCZYNKIEM Poziom zaspokajania potrzeb związanych z wypoczynkiem uzależniony jest od różnych czynników, wśród których wymienia się rozporządzalny dochód, płatny czas wolny od pracy oraz cały zespół czynników demograficznych. Zasadniczy wpływ na podejmowanie decyzji przez członków gospodarstw domowych dotyczących korzystania z różnych form turystyki i rekreacji wywiera aktualny stan domowego budżetu finansowego. Według najnowszych danych opracowanych przez GUS (2010b) przeciętne miesięczne wydatki na osobę w gospodarstwie domowym w 2009 r. wyniosły 956,68 zł i wzrosły w porównaniu z 2000 r. o 357,19 zł i z 2008 r. o 52,41 zł. Miesięczne wydatki na rekreację i turystykę w 2009 r. wyniosły 76,35 zł, co stanowi 8% wydatków ogółem. W porównaniu z 2000 r. wydatki te wzrosły o 36,27 zł i z 2008 r. o 4,49 zł. Wartość przeciętnych miesięcznych wydatków na rekreację i kulturę znacznie się różni w miastach i na wsi. Podczas gdy w 2009 r. w miastach kształtowały się one średnio na poziomie 93,49 zł miesięczne (miasta poniżej 20 tys. mieszkańców 61,29 zł; 20 99 tys. mieszkańców 76,66 zł; 100 199 tys. mieszkańców 87,40 zł; 200 499 tys. mieszkańców 98,44 zł; powyżej 500 tys. mieszkańców 158,69 zł), to na wsi wynosiły zaledwie 48,83 zł. Najniższe wydatki na wypoczynek ponoszone przez mieszkańców wsi potwierdzają analizy rozchodów w poszczególnych grupach społeczno-ekonomicznych. Średnie miesięczne wydatki na rekreację i kulturę występują na najniższym poziomie w gospodarstwach domowych rolników (w 2009 r. na poziomie 39,81 zł) i rencistów (44,53 zł). Na drugim biegunie znajdują się gospodarstwa domowe pracowników na stanowiskach nierobotniczych (124,58 zł) i pracujących na własny rachunek (121,03 zł). Podczas gdy u tych ostatnich udział wydatków na rekreacje i kulturę wynosi 10%, to w gospodarstwach domowych rolników jest o połowę mniejszy i wynosi niespełna 5% (GUS 2010b). Decyzje w sprawie wydatków na korzystanie z różnych form wypoczynku są na ogół podejmowane w gronie rodziny. Badania przeprowadzone w 2009 r. przez GUS (2010a) dostarczyły informacji o poziomie wydatków na podróże turystyczne. Na podstawie zebranych danych ustalono, że z uwzględnieniem dofinansowania, przeciętny wydatek na krajową podróż wakacyjną jednej osoby wynosił około 690 zł. Przeciętny wydatek poniesiony na podróże finansowane wyłącznie ze środków wyjeżdżających członków gospodarstw domowych był niższy i wynosił 626 zł. Z kolei przeciętny wydatek na podróż zagraniczną był znacząco wyższy niemal 1900 zł, przy czym finansowało go w kwocie 1799 zł na osobę wyłącznie gospodarstwo domowe (tzn. bez uwzględnienia dofinansowań). Wielkość przeciętnego wydatku na wyjazdy w celach turystycznych różniła się w zależności od celu podróży. Największe wydatki poniesiono na podróż w celu zdrowotnym (877 zł), w sprawach zawodowych (785 zł) oraz w celu zwiedzania (785 zł), a najniższe na podróże w celu wzięcia udziału w uroczystościach rodzinnych (221 zł) oraz odwiedzin krewnych i znajomych (245 zł). Wysokość wydatków na podróże turystyczne była zróżnicowana w zależności od charakterystyki gospodarstwa domowego. Największe kwoty na wakacyjne podróże krajowe występowały w gospodarstwach domowych należących do grupy kwintylowej o najwyższych dochodach średnio 798 zł, podczas gdy dla grupy o najniższych dochodach było to 462 zł. Na podróże zagraniczne wydawały najwięcej osoby z najzamożniejszych gospodarstw domowych przeciętnie 2201 zł, a najmniej z najuboższych przeciętnie 1200 zł. Znaczne różnice stwierdzono w zależności od miejsca zamieszkania. W największych miastach wydatek na cele turystyczne w kraju był relatywnie większy i uplasował się na poziomie 819 zł. Podobne prawidłowości zaobserwowano w przypadku wydatków na podróże zagraniczne. Przeciętnie na podróż za granicę kraju najwięcej wydawali mieszkańcy największych miast (2278 zł), a najmniej mieszkańcy miejscowości najmniejszych (1451 zł) (GUS 2010a). Realizacja potrzeb związanych z rekreacją i kulturą generuje wysokie koszty finansowe w budżecie gospodarstw domowych. Ograniczenie nakładów państwa na kulturę, sztukę i turystykę znalazło swoje odzwierciedlenie we wzroście wydatków ponoszonych przez ludność na zaspokajanie tych właśnie potrzeb. W konsekwencji zmiany te spowodowały, że w gospodarstwach domowych zaczęły pojawiać się trudności finansowe w zakresie zaspokajania potrzeb kulturalnych i wypoczynkowych. Na podstawie indywidualnych danych z Diagnozy Społecznej 2009 w co trzecim gospodarstwie domowym z powodu trudności finansowych rezygnowano z wyjścia do kina, teatru, opery, operetki, filharmonii i na koncert. Ponad 20% respondentów, czyli w co piątym gospodarstwie domowym deklarowano brak środków finansowych na wyjście do muzeum lub na wystawę oraz zakup książki i prasy. Ograniczenia finansowe w zakresie zaspokajania potrzeb związanych z kulturą były większe w wiejskich niż miejskich gospodarstwach domowych, zwłaszcza w zakresie wyjścia do kina, teatru lub muzeum, a także zakupu prasy (wykres 1). 35 30 25 20 15 10 5 0 Wykres 1. Formy uczestnictwa w kulturze, z których musieli zrezygnować członkowie gospodarstw domowych ze względów finansowych w 2009 r. 27,1 26,9 28,1 Kino 29,7 29,3 30,9 Teatr, opera, operetka, filharmonia, koncert 22,7 22,2 25,3 Muzeum lub wystawy 23,1 23,3 23,1 Zakup ks i ki Ogó em Miasto Wie 20,3 20,1 23,1 Zakup prasy (gazet, tygodników, miesi czników) 2009, załącznik 1, s. 52, tab. J.1_4_1 i J.1_4_2. Podobnie odnotowano znacznie częstsze przypadki koniecznej, ze względów ograniczeń finansowych, rezygnacji z wyjazdów wypoczynkowych w wiejskich gospodarstwach domowych, zwłaszcza osób dorosłych oraz wyjazdów rodzinnych (wykres 2). 26 Polityka Społeczna nr 8/2011

70 60 50 40 30 20 10 0 Wykres 2. Formy uczestnictwa w wypoczynku, z których musieli zrezygnować członkowie gospodarstw domowych ze względów finansowych w 2009 r. 40,5 37,1 46,1 Kolonia, obóz, inne wyjazdy grupowe dzieci 48,3 45,5 57,5 Urlop, wyjazd doros ych 41,9 38,4 2009, załącznik 1, s. 53, tab. J.1_4_2. 48,9 Wyjaz rodzinny (doro li i dzieci) Ogó em Miasto Wie Jak wskazują dane na wykresie 2, z wyjazdów grupowych organizowanych dla dzieci musiało zrezygnować 40,5% ogółu gospodarstw domowych, przy czym 37,1% miejskich i 46,1% wiejskich. Jeszcze większe trudności finansowe odczuwały gospodarstwa domowe w zakresie wyjazdów dorosłych. Z tej formy wypoczynku zrezygnowało 48,3% gospodarstw domowych ogółem, w tym miejskich 45,5% i wiejskich 57,5%. Niewiele mniejszy odsetek gospodarstw deklarował takie właśnie trudności w zakresie wyjazdów rodzinnych. Na tę formę wypoczynku nie mogło sobie pozwolić 41,9% gospodarstw domowych, przy czym w miastach 38,4%, a na wsi 48,9%. Na podstawie przeprowadzonych analiz można zaobserwować istotne różnice w zakresie realizacji potrzeb związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego w miejskich i wiejskich gospodarstwach domowych. Wykazały one, że istotne problemy finansowe w zakresie zaspokajania potrzeb wypoczynkowych dotyczą zwłaszcza rodzin zamieszkałych na wsi. WYPOSAŻENIE MIEJSKICH I WIEJSKICH GOSPODARSTW DOMOWYCH W SPRZĘT SŁUŻĄCY ZAGOSPODAROWANIU CZASU WOLNEGO Jednym z podstawowych elementów zasobności materialnej gospodarstw domowych jest posiadanie przez nie dóbr trwałego użytku. Dobra konsumpcyjne warunkują realizację podstawowych funkcji gospodarstwa domowego, a także uczestniczą bezpośrednio lub pośrednio w procesie zaspokajania potrzeb konsumpcyjnych. W skład domowej infrastruktury konsumpcyjnej wchodzą dobra trwałe, które usprawniają wykonywanie prac domowych oraz dobra zaspokajające potrzeby dotyczące rozrywki, turystyki i wypoczynku. Według informacji podanych w publikacji GUS (2010a) najczęściej wśród dóbr wykorzystywanych na potrzeby wypoczynku wymieniano: rower (65,8%), plecak turystyczny, śpiwór i materac (53,9%), samochód osobowy (52,8%), namiot (23,1%), sprzęt wędkarski (17,4%) oraz działka rekreacyjna (10,7%). Pozostałe dobra, takie jak: drugi dom, przyczepa kempingowa, żaglówka, łódź, kajak, oraz sprzęt myśliwski rzadko wchodziły w skład domowej infrastruktury konsumpcyjnej, służącej zagospodarowaniu czasu wolnego (tab. 8). Tabela 8. Wyposażenie gospodarstw domowych w sprzęt turystyczny i inne dobra wykorzystywane na potrzeby wypoczynku według miejsca zamieszkania (%) Ogółem Miasto Wieś Drugi dom Namiot Przyczepa kempingowa Żaglówka Łódź Kajak Działka rekreacyjna Samochód osobowy Rower Sprzęt myśliwski Sprzęt wędkarski Plecak turystyczny, śpiwór, materac Inny 1,8 23,1 0,9 0,2 0,6 0,4 10,7 52,8 65,8 1,5 17,4 53,9 7,3 2,5 22,9 0,9 0,3 0,5 0,3 12,1 49,5 57,7 1,4 15,3 56,0 7,5 0,4 23,3 0,8 0,1 0,9 0,5 7,7 59,6 82,4 1,7 21,6 49,4 7,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie: GUS 2010a, s. 99, tab. 11. Miejskie i wiejskie gospodarstwa domowe różnią się wyposażeniem w sprzęt i urządzenia, które wykorzystuje się w celach zagospodarowania wolnego czasu przeznaczonego na wypoczynek. Gospodarstwa domowe w mieście relatywnie częściej deklarują posiadanie drugiego domu i działki rekreacyjnej, z kolei te na wsi porównywalnie częściej roweru (88% gospodarstw rolników oraz 82% gospodarstw znajdujących się na wsi). Gospodarstwa wiejskie częściej niż miejskie wymieniały również posiadanie samochodu osobowego i sprzętu wędkarskiego. Można sądzić, że ponad połowa wiejskich gospodarstw domowych, która ma samochód osobowy, nie tyle wykorzystuje go w celach turystycznych, lecz uzasadnia jego funkcjonalność z uwagi na dużą odległość od sklepu czy najbliższego miasta. Jak zauważono wcześniej, ulubionym sposobem spędzania wolnego czasu przez wiejskie i miejskie gospodarstwa domowe jest słuchanie radia i muzyki oraz oglądanie telewizji i wideo. Jednocześnie wyniki badań zaprezentowane w Diagnozie Społecznej 2009 pokazują, jak duży odsetek gospodarstw domowych z powodu trudności finansowych nie ma sprzętu służącego właśnie do zaspokajania tego rodzaju potrzeb. I tak 51,8% gospodarstw domowych nie ma telewizora LCD lub plazmy, 42,3% płatnej telewizji satelitarnej lub kablowej, 38,2% kina domowego, a 36,8% odtwarzacza DVD. Prawie co drugie gospodarstwo domowe z tych samych powodów nie ma samochodu osobowego i domu letniskowego, a co trzecie działki rekreacyjnej oraz łodzi motorowej lub żaglowej (tab. 9). Tabela 9. Gospodarstwa domowe nieposiadające dóbr wykorzystywanych w celach wypoczynkowych ze względów finansowych (w %) Ogółem Miasto Wieś Telewizor LCD lub plazma Płatna telewizja satelitarna lub kablowa Odtwarzacz DVD Kino domowe Samochód osobowy Dom letniskowy Łódź motorowa, żaglowa Działka rekreacyjna 51,8 42,3 36,8 38,2 44,0 45,9 29,4 37,2 48,9 39,4 33,3 35,2 44,4 50,7 31,2 42,5 58,3 46,5 43,9 44,1 43,9 37,4 26,4 28,1 2009, załącznik 1, s. 26 29, tab. F.9.B. Mieszkańcy wsi relatywnie częściej niż mieszkańcy miast wyrażali opinię, że kłopoty finansowe Polityka Społeczna nr 8/2011 27

nie pozwalają na posiadanie telewizora, odtwarzacza DVD, kina domowego, płatnej telewizji satelitarnej i kablowej, czyli sprzętu i urządzeń służących zwłaszcza do biernych form spędzania czasu wolnego. Z kolei mieszkańcy miast częściej z tych powodów wymieniali brak domu letniskowego, działki rekreacyjnej, łodzi motorowej lub żaglowej, a także samochodu osobowego. Dane te mogą nieco dziwić, ale sądzić można, że mieszkańcy wsi pod pojęciem domu letniskowego czy działki rekreacyjnej mogli rozumieć zasoby wykorzystywane w celach agroturystycznych, co wszak nie służy zagospodarowaniu czasu wolnego przez nich, lecz jest komercyjnie udostępniane klientom, najczęściej pochodzącym z miasta. POZIOM SATYSFAKCJI Z ZAGOSPODAROWANIA CZASU WOLNEGO Jedną z charakterystyk jakości życia człowieka jest wymiar satysfakcji z realizacji potrzeb związanych z kulturą i wypoczynkiem. Zagospodarowanie czasu wolnego przez przeciętnego człowieka może być w sposób zadowalający realizowane, o ile istnieją odpowiednie warunki infrastrukturalne i finansowe, a osoba wykazuje chęć uczestnictwa w wybranych formach wypoczynku związanych zarówno z kulturą, jak i turystyką. Na podstawie danych Diagnozy Społecznej 2009 można stwierdzić, że niespełna 6% badanych osób jest bardzo zadowolonych ze sposobu spędzania wolnego czasu, przy czym takie odpowiedzi częściej występowały w miastach niż na wsi. Zadowolonych lub dosyć zadowolonych było około 70% badanych osób i odsetek takich odpowiedzi był podobny zarówno w miastach, jak i na wsi. Znacznie rzadziej badane osoby wyrażały niezadowolenie ze sposobu spędzania czasu wolnego. Zaledwie co piąta badania osoba odpowiadała, że jest dosyć niezadowolona lub niezadowolona, a niespełna 2% respondentów, że jest bardzo niezadowolona ze sposobów zagospodarowania czasu wolnego, przy czym takie odpowiedzi nieco częściej wyrażali mieszkańcy wsi (tab. 10). Tabela 10. Stopień zadowolenia ze sposobu spędzania wolnego czasu według miejsca zamieszkania (%) Ogółem Miasta Wieś Bardzo zadowolona Zadowolona Dosyć zadowolona Dosyć niezadowolona Niezadowolona Bardzo niezadowolona 6,1 35,2 35,8 12,6 7,8 2,5 6,9 36,4 35,1 12,0 7,5 2,2 5,1 33,6 36,6 13,4 8,4 2,9 2009, załącznik 2, s. 135, tab. P64_15. W projekcie badawczym Diagnoza Społeczna 2009 zapytano przedstawicieli ( głowy rodziny ) gospodarstw domowych, jak oceniają zaspokajanie potrzeb związanych z kulturą i wypoczynkiem w porównaniu z sytuacją w 2007 r. Najwięcej gospodarstw domowych wyraziło opinię, że poziom zaspokajania potrzeb związanych zarówno z kulturą (75,8%), jak i z wypoczynkiem (70,6%) się nie zmienił. Takie opinie częściej wyrażali mieszkańcy miast aniżeli wsi (tab. 11). Tabela 11. Ocena zmian zaspokajania potrzeb gospodarstw domowych związanych z kulturą i wypoczynkiem w porównaniu z sytuacją w 2007 r. (w%) Pogorszyło się Poprawiło się Nie zmieniło się Zmiany związane z: kulturą wypoczynkiem ogółem miasto wieś ogółem miasto wieś 18,8 5,3 75,8 20,3 6,6 73,1 16,1 3,5 80,4 24,2 5,2 70,6 25,6 6,4 68,0 21,1 3,2 75,8 2009, załącznik 1, s. 55 56, tab. J.3. i J.5. Poprawę poziomu zaspokajania potrzeb związanych z zagospodarowaniem czasu wolnego w porównaniu z 2007 r. wyraziło zaledwie 5% gospodarstw domowych ogółem i takie odpowiedzi częściej deklarowali członkowie miejskich gospodarstw domowych. Znaczne różnice w tym zakresie odnotowano w zależności od wielkości miejscowości zamieszkania. W miarę zwiększania się wielkości miasta rósł odsetek osób deklarujących poprawę w tym względzie w miastach powyżej 500 tys. mieszkańców kształtował się on na poziomie 9%, podczas gdy na wsi niespełna 3% gospodarstw domowych Pogorszenie się poziomu zaspokajania tych potrzeb wskazało co piąte (kultura) i co czwarte (wypoczynek) gospodarstwo domowe, przy czym częściej czyniły to gospodarstwa domowe w miastach. Największy odsetek gospodarstw domowych wyrażających pogorszenie się poziomu zaspokajania potrzeb kulturalnych przypada na miasta powyżej 500 tys. mieszkańców (21,8%), a związanych z wypoczynkiem w miastach od 20 100 tys. mieszkańców (27,4%). ZAKOŃCZENIE Reasumując przedstawione informacje na temat sposobów spędzania wolnego czasu, możliwości finansowych zaspokajania potrzeb związanych z wypoczynkiem, wyposażenia w sprzęt służący do zagospodarowania czasu wolnego oraz poziomu satysfakcji dotyczącego wypoczynku należy podkreślić, iż istnieją widoczne różnice w miejskich i wiejskich gospodarstwach domowych. Mieszkańcy wsi częściej niż mieszkańcy miast wybierają wypoczynek bierny, a znikome zainteresowanie uczestnictwem w różnych formach kultury potwierdza, że potrzeby te nie są uznawane przez mieszkańców wsi za szczególnie ważne. Wynikać to może z istniejącego rozmieszczenia infrastrukturalnego instytucji kulturalnych, a dodatkowo w okresie przemian gospodarczych w Polsce dysproporcje w dostępie do instytucji kultury w miastach i na wsi utrwaliły się lub nawet pogłębiły. Członkowie gospodarstw wiejskich rzadziej uczestniczą w wyjazdach turystycznych, nie tylko zagranicznych, ale również krajowych, a także rzadziej planują takie wyjazdy. Jeżeli mieszkańcy wsi uczestniczyli w wyjazdach turystycznych lub planują takie wyjazdy, to często celem podróży są odwiedziny u krewnych lub znajomych. Przyczyn tego można upatrywać w społeczno-ekonomicznych warunkach funkcjonowania gospodarstw wiejskich, brakiem wolnego czasu w związku z posiadaniem gospodarstwa rolnego oraz trudniejszej sytuacji finansowej tych gospodarstw. Mieszkańcy wsi, aby podołać wydatkom związanym z zaspokajaniem najpilniejszych potrzeb, 28 Polityka Społeczna nr 8/2011

są zmuszeni do ograniczania wydatków na kulturę i wypoczynek rezygnują z wyjazdów dzieci, dorosłych lub rodzin z dziećmi. Ograniczenia finansowe powodują również, że w wiejskich gospodarstwach domowych brakuje sprzętu i urządzeń służących do zagospodarowania czasu wolnego. Istniejący dystans między wiejskimi i miejskimi gospodarstwami domowymi w zakresie zaspokajania potrzeb związanych z kulturą i wypoczynkiem znalazł także odzwierciedlenie w poziomie satysfakcji ze sposobu spędzania wolnego czasu na niekorzyść mieszkańców wsi. Dlatego też, mając na uwadze nie tylko utrudniony dostęp mieszkańców wsi do kultury z powodu braków infrastrukturalnych, ale również istniejące bariery finansowe, należy podjąć w tym zakresie rozwiązania nie tylko o charakterze infrastrukturalnym, ale również społeczno-ekonomicznym. LITERATURA Andree J.M. (1966), L otinum dans la vie morale et intellectuelle des Romains dwes origines a l epoqe augusteenne, Paryż: PUF za Bomol M., Dąbrowska A. (2003), Czas wolny, Konsument. Rynek. Marketing, Warszawa: wyd. LIBER. Czajkowski K. (1979), Wychowanie do rekreacji, Warszawa: WSiP. Czapiński J., Panek T., red. (2009), Diagnoza Społeczna 2009. Warunki i jakość życia Polaków, Raport, Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa: WSFiZ. Gruszyn B (1970), Czas wolny. Aktualna problematyka, Warszawa: PWN. GUS (1998), Metodologia Unii Europejskiej w dziedzinie statystyki turystyki: dodatek do zaleceń Rady dotyczący metodologii Wspólnoty w dziedzinie statystyki turystyki, Warszawa. GUS (2010a), Turystyka i wypoczynek w gospodarstwach domowych w 2009 roku, Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. GUS (2010b), Budżety gospodarstw domowych w 2009 r., Informacje i opracowania statystyczne, Warszawa. Kurek W., Mika M. (2007), Turystyka jako przedmiot badań naukowych, w: W. Kurek (red.), Turystyka, Warszawa: PWN. Przecławski K. (1979), Socjologiczne problemy turystyki, Warszawa: Instytut Wydawniczy CRZZ. SUMMARY The leisure management in the urban and rural households is characterized in the article. The main aim of this work was to present: the ways of leisure in the households, the financial ability to meet the needs of recreational services, leisure equipment in households and satisfaction connected with leisure management. The article shows the differences that occur in this respect in the rural and urban households. The article refers to data collected by Central Statistical Office and the research project Social Diagnosis.