STRATEGIA ROZWOJU ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO Katowice, 2014 r.
Spis treści WPROWADZENIE... 3 1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA WYZNACZAJĄCE ZAKRES I METODĘ PRAC NAD STRATEGIĄ... 4 2. KLUCZOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO... 7 3. CELE ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO... 19 4. UWARUNKOWANIA REALIZACJI CELÓW ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO... 24 5. SYSTEM WDRAŻANIA STRATEGII... 29 6. MONITORING STRATEGII... 37 2
WPROWADZENIE Niniejsze opracowanie zostało przygotowane przez zespół roboczy składający się z członków Śląskiego Klastra Wodnego i ekspertów ds. strategii z Fundacji Kreatywny Śląsk w Rybniku, współfinansowane w ramach projektu Rozwój Śląskiego Klastra Wodnego ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Śląskiego na lata 2007 2013, Działanie 1.3 Transfer Technologii i Innowacji. Przygotowanie wytycznych dla opracowania Strategii Rozwoju Klastra było realizowane praktycznie przez cały okres trwania projektu. Celem projektu Rozwój Śląskiego Klastra Wodnego była realizacja szeregu różnych przedsięwzięć, wśród których było m.in. opracowanie dokumentu Strategii Rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego. W czasie trwania projektu odbyły się spotkania, konferencje, wyjazdy na targi krajowe i międzynarodowe członków Klastra, mające na celu zdefiniowanie głównych wyzwań, problemów i barier rozwojowych, dotyczących branży wodociągowej w regionie. W toku zrealizowanych działań wypracowane i określone zostały: propozycje działań mające na celu podniesienie konkurencyjności przedsiębiorstw branży wodociągowej, czynniki determinujące innowacyjność firm, narzędzia wsparcia transferu technologii, płaszczyzny i mechanizmy relacji z dostawcami i odbiorcami, obszary współpracy branży z jednostkami badawczymi i otoczeniem biznesu. Strategia Klastra to dokument, którego zadaniem jest wyznaczenie kierunków jego rozwoju w relacjach z otoczeniem i rynkami docelowymi na okres powyżej pięciu lat. Jednocześnie powinna ona być również instrumentem wewnętrznej integracji podmiotów w nim skupionych. W niniejszym opracowaniu określone zostały m.in. potencjały i kluczowe uwarunkowania rozwoju Klastra, wytyczono cel główny, cele strategiczne i operacyjne oraz kierunki działań. Zaproponowane zostały również systemy wdrażania i monitoringu Strategii. Specjalne podziękowanie składam Przewodniczącemu zespołu Panu dr Krzysztofowi Wrana. Jego wkład autorski i nadzór nad całością prac oraz owocna współpraca z zespołem składającym się z ekspertów Fundacji Kreatywny Śląsk, jak i członków Śląskiego Klastra Wodnego jest nieoceniony w tworzeniu tego dokumentu. Michał Czarski Prezes Zarządu Stowarzyszenia Śląski Klaster Wodny 3
1. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA WYZNACZAJĄCE ZAKRES I METODĘ PRAC NAD STRATEGIĄ Strategia Rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego stanowić powinna główne narzędzie rozwoju powiązania kooperacyjnego pomiędzy przedsiębiorstwami oraz jednostkami naukowo badawczymi, podmiotami otoczenia biznesu i JST, zmierzającego do wspierania rozwoju gospodarczego regionu oraz wzmocnienia konkurencyjności przedsiębiorstw działających w branży wodno-kanalizacyjnej. Należy podkreślić, iż niniejsza Strategia powinna być zarówno integratorem wewnętrznym - podmiotów już w nim skupionych, jak również instrumentem budowania silnych relacji z otoczeniem. Jako horyzont czasowy niniejszej Strategii przyjęto rok 2020 mając na uwadze możliwość wykorzystania zewnętrznych instrumentów wsparcia finansowego rozwoju klastrów ze środków UE oraz perspektywę Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie 2020+. Taki sposób podejścia do zagadnienia rozwoju organizacji spowodowało zdefiniowanie 2 podstawowych kontekstów prac nad niniejszym dokumentem. Kontekst wewnętrzny przejście do nowego etapu rozwoju Klastra od etapu kreowania podstaw działalności Klastra do etapu konsolidacji podmiotów oraz intensyfikacji rozwoju w powiązaniu z otoczeniem, silniejsze skorelowanie działalności Klastra z oczekiwaniami i potrzebami podmiotów tworzących Klaster, wykorzystanie i twórcze rozwinięcie doświadczeń z dotychczasowego okresu działalności, aplikacja dobrych praktyk zidentyfikowanych w trakcie wizyt studialnych w analogicznych organizacjach w Polsce i na świecie, a także poznanych na targach, konferencjach, seminariach i innych spotkaniach, pomnożenie i wykorzystanie materialnych i niematerialnych kapitałów Klastra. Kontekst zewnętrzny ewolucja polityki rozwoju regionu oraz zajęcie przez Klaster właściwego miejsca w procesach zrównoważonego rozwoju w województwie śląskim, nowe możliwości rozwoju Klastra wynikające z otwarcia nowej perspektywy programowania w Unii Europejskiej, dynamika rozwiązań technologicznych w inżynierii środowiska wpływająca na możliwy zakres działalności Klastra oraz spektrum podmiotów należących do Klastra lub z nim współpracujących, rozwój - w różnych branżach - klastrów w otoczeniu, szczególnie w województwie śląskim i Polsce Południowej, które mogą stawać się partnerami Śląskiego Klastra Wodnego, procesy internacjonalizacji zachodzące w gospodarce globalnej generujące nowe możliwości tworzenia sieci współpracy. Kontekst prac nad Strategią Jako podstawę sformułowania Strategii Śląskiego Klastra Wodnego w perspektywie długofalowej przyjęto cele: budowanie relacji, tj. partnerstw w wymiarze wewnętrznym i zewnętrznym, w tym: o realna integracja podmiotów Śląskiego Klastra Wodnego (ŚKW) - wzmocnienie między podmiotami Klastra związków opierających się na wykorzystaniu komplementarnych potencjałów, o włączenie ŚKW w regionalne i ponadregionalne sieci współpracy - Założenia do opracowania Strategii 4
Przygotowanie metodologii Elementy diagnozy Cele i kieurnki rozwoju Klastra Warsztaty z podmiotami Klastra Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego poszerzenie możliwości udziału podmiotów Klastra w regionalnych i ponadregionalnych sieciach współpracy dzięki dodawaniu i uzupełnianiu potencjałów podmiotów Klastra. budowanie pozycji Klastra umożliwiającej realny udział w procesach rozwoju regionu, w tym: o funkcjonowanie ŚKW w gremiach kreujących politykę rozwoju regionu oraz partycypacja w procesie wdrażania tej polityki, o wykreowanie wizerunku ŚKW jako ważnego podmiotu rozwoju regionalnego, wspierającego generowanie i aplikowanie rozwiązań innowacyjnych, działanie poprzez rozwiązania strategiczne i operacyjne, w tym: o stworzenie wytycznych do programu działania ŚKW w krótkim i długim horyzoncie czasu, o uzyskanie stabilności finansowej ŚKW dzięki intensyfikacji współpracy projektowej, pozyskiwaniu środków na rozwój Klastra oraz intensyfikacji relacji biznesowych między podmiotami Klastra. Niniejszą Strategię zbudowano w procesie ekspercko-partycypacyjnym, co stwarza realną szansę na jej skuteczny i efektywny proces wdrażania. Opracowanie dokumentu, wykorzystując przyjęty model, oparto na 3 fundamentach: diagnozie, partycypacji i konsultacji. Metoda opracowania Strategii Diagnoza Partycypacja Konsultacje analiza wewnętrznych dokumentów i informacji, analiza otoczenia polityczno-prawnego, rozpoznanie rozwiązań klastrowych w gospodarce wodnej. przygotowywanie projektu kolejnych części strategii, spotkania z podmiotami Klastra weryfikujące przygotowany materiał i wzbogacające o kolejne pomysły. poddanie projektu strategii konsutacjom z podmiotami Klastra, opracowanie finalnej wersji strategii. funkcje strategii, struktura dokumentu, techniki współpracy z podmiotami Klastra, analiza krajowych i regionalnych dokumentów tworzących otoczenie planistyczne Klastra, rozpoznanie wewnętrznych uwarunkowań rozwoju Klastra, cel główny ŚKW, cele strategiczne, cele operacyjne, kierunki działań, sposoby integracji podmiotów Klastra, partnerskie projekty realizowane przez podmioty Klastra, weryfikacja celów i kierunków Klastra, 5
Przyjęty model pracy nad przygotowaniem Strategii Klastra oraz postawione cele Strategii, układ logiczny i zawartość dokumentu obejmuje: elementy analizy strategicznej, ustaleń strategicznych, narzędzi wdrażania oraz systemu monitoringu. Zakres treściowy Strategii Analiza Aksjologia Wdrażanie Monitoring analiza podmiotowa potencjał Klastra otoczenie Klastra regionalne i ponadregionalne aspekty funkcjonowania Klastra cele strategiczne cele operacyjne kierunki działań organizacja Klastra projekty wdrożeniowe zasoby na rzecz wdrażania projektów strategicznych promowanie Klastra i jego rozwoju wskaźniki realizacji Strategii system realizacji monitoringu i ewaluacji 6
2. KLUCZOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO Klastry stanowią jeden z istotnych instrumentów rozwoju i pobudzania gospodarki, głównie w skali lokalnej i regionalnej. Istotą ich rozwoju jest, zarówno wzajemne wspieranie się podmiotów w nim działających, jak również stymulowanie rozwoju jego otoczenia. Za takim postrzeganiem roli klastrów w procesie rozwoju przemawia definicja klastra przyjęta przez Komisję Europejską, która mówi że klaster to sposób organizacji systemu produkcyjnego, powodowany przez geograficzną koncentrację podmiotów gospodarczych i innych organizacji wyspecjalizowanych w tych samych obszarach działalności, rozwijających wzajemne relacje rynkowe i pozarynkowe, przyczyniających się wspólnie do rozwoju innowacji i konkurencyjności uczestników klastra i ich obszaru działania 1. Należy również zaznaczyć, iż bardzo ważną cechą klastrów jest ich aspekt społeczny wynikający z siły relacji jaka tworzy są pomiędzy uczestnikami klastra. Prowadzona w ramach klastra współpraca, zarówno o charakterze sformalizowanym organizacyjnym, jak i nieformalnym społecznym poprzez wpływ klastra na jego członków i otoczenie, pozwala na: ograniczenie nieuczciwej konkurencji obniżającej jakość zasobów wody, racjonalizację gospodarowania zasobami wodnymi w regionie, wykorzystanie potencjału regionalnych jednostek badawczych i uczelni oraz wdrażanie ich rozwiązań technologicznych i organizacyjnych, ograniczenie kosztów gospodarowania wodą i kosztów jej produkcji i dystrybucji dla mieszkańców przy jednoczesnym zachowaniu najwyższej jakości, budowanie pozytywnego wizerunku regionu, wpływanie na działania i politykę władz regionalnych i lokalnych w zakresie kształtowania i gospodarowania zasobem wodnym, utrzymanie bezpieczeństwa zaopatrzenia w wodę. Działanie wielu podmiotów w ramach klastra przynosi korzyści, zarówno jego członkom, jak również otoczeniu. Do głównych korzyści, które dostrzegają podmioty działające w klastrze zaliczyć należy 2 : możliwość działania w nowych sieciach i nawiązywanie nowych kontaktów, poprawę własnego profilu biznesowego na rynku, dostęp do umiejętności, wiedzy lub zasobów innych członków klastra, poprawę w zakresie dostępu do m.in.: wyspecjalizowanej infrastruktury, wykwalifikowanych pracowników, specjalistycznych szkoleń. Uzyskiwanie wskazanych korzyści warunkowane jest przestrzeganiem przez partnerów reguł funkcjonowania w klastrze, na które składają się: wzajemność i partnerstwo, współpraca i wzajemne wsparcie, przestrzeganie zasad ustalonych podczas zawiązywania współpracy, prowadzenie stałej wymiany informacji i dialogu. Klaster jako instrument rozwoju 1 Mikołajczyk B., Kurczewska A., Fila J., Klastry na świecie. Studia przypadków. Difin, Warszawa 2009, s.15 16 2 Plawgo B. Klastry jako nowe struktury gospodarcze, http://biznesklaster.pl/ [za] badaniami prowadzonymi w ramach The Cluster Development Programme 7
W przypadku Śląskiego Klastra Wodnego warto podkreślić, że jest to struktura o dużych możliwościach rozwoju wynikających z grupowania podmiotów reprezentujących różne sektory i kompetencje. 2.2 Śląski Klaster Wodny analiza podmiotowa Pomysł zawiązania Śląskiego Klastera Wodnego powstał z inicjatywy Górnośląskiego Przedsiębiorstwa Wodociągów S.A. w 2007 roku. Zgodnie z pierwotnymi założeniami jego podstawowym celem miało być nawiązanie i pogłębianie współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami wodociągowo-kanalizacyjnymi oraz samorządami i jednostkami badawczo - naukowymi. W toku nawiązywania i budowania relacji oparto się na koncepcji klastra będącego skupiskiem podmiotów działających w pokrewnych lub komplementarnych branżach i na określonym obszarze terytorialnym, połączonych wzajemnymi relacjami. Uznano, że województwo śląskie charakteryzuje się znaczną liczbą podmiotów działających w obszarze gospodarki wodnej, a podmioty te należą zarówno do sektora administracji, nauki jak i gospodarki. W wyniku działań o charakterze organizacyjnym w 2009 roku utworzono stowarzyszenie zarejestrowane pod nazwą Śląski Klaster Wodny, którego celem jest wzajemna współpraca zmierzająca do ochrony, poprawy jakości i racjonalnego wykorzystania dostępnych zasobów wodnych oraz koordynacji działań, służących wzrostowi niezawodności i bezpieczeństwa funkcjonowania systemów zaopatrzenia w wodę oraz wdrożeniu zrównoważonej gospodarki ściekowej dla zapewnienia ochrony ekosystemów wodnych i lądowych. Obecnie klaster skupia 65 członków w tym z sektora dużych przedsiębiorstw - 15, z sektora administracji publicznej - 6, z sektora nauki - 7, z sektora małych i średnich przedsiębiorstw - 33, z sektora instytucji otoczenia biznesu - 1, pozostałe - 3. Współpraca uczestników Klastra poprzez szeroki ich zakres może odbywać się w ramach analizy potencjału, potrzeb i prognoz rozwoju sektora czy branży, które wytwarzają komplementarne produkty i usługi. Tego typu współpraca może odbywać się na płaszczyźnie prowadzenia i wdrażania wspólnych badań związanych z wodą, prowadzenia prac modernizacyjnych w zakresie unowocześnienia infrastruktury i procesu produkcyjnego, wspólnych działań marketingowych, wspólnych działań lobbystycznych w zakresie gospodarowania zasobami wodnymi w regionie. Potencjał Klastra 8
Źródło: opracowanie własne Zgodnie zapisami Statutu Stowarzyszenia jego celem jest: ochrona i racjonalne wykorzystanie dostępnych zasobów wodnych, wzrost niezawodności i bezpieczeństwo funkcjonowania systemów zaopatrzenia w wodę, wdrażanie zrównoważonej gospodarki ściekowej dla zapewnienia ochrony ekosystemów wodnych i lądowych, integracja środowiska przedsiębiorców branży wodociągowej, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości i inicjatyw gospodarczych, propagowanie rozwiązań innowacyjnych, wspieranie badań naukowych, pozyskiwanie środków finansowych z funduszy Unii Europejskiej dla rozwiązywania problemów branżowych, wspieranie rozwoju przedsiębiorczości branży wodociągowo kanalizacyjnej, rozpowszechnianie oraz umacnianie prestiżu środowiska wodociągowokanalizacyjnego. Cele i obszary działalności Śląskiego Klastra Wodnego należy uznać za działanie ściśle związane z prowadzeniem polityki zrównoważonego rozwoju obejmującego wsparcie i wzajemne powiązania sfery społecznej, gospodarczej, środowiskowej i infrastrukturalnej. 9
człowiek zasoby środowiska, w tym woda gospodarka infrastruktura Źródło: opracowanie własne 2.2 Otoczenie Śląskiego Klastra Wodnego Śląski Klaster Wodny ze względu na swoje cele oraz specyficzny zasób, który jest przedmiotem jego działalności, może w znaczący sposób wpływać na kształtowanie procesów rozwoju całego regionu. Województwo Śląskie zajmuje powierzchnię 12,3 tys. km 2. Jest drugim największym pod względem liczby ludności i jednocześnie drugim najmniejszym terytorialnie województwem w Polsce. Liczba ludności województwa wg stanu na koniec 2013 r. wyniosła 4599,4 tys. osób, tj. o 16,4 tys. osób mniej niż na początku tego roku oraz o aż 41,3 tys. osób mniej niż na początku 2010 roku. Województwo charakteryzuje się najwyższym w kraju wskaźnikiem gęstości zaludnienia na 1 km 2 przypada 373 osób. Jest to wartość trzykrotnie przewyższająca średnią dla Polski i ponad trzykrotnie średnią dla UE. Potencjał regionu Produkt Krajowy Brutto województwa śląskiego w 2011 r. wyniósł 198301 mln zł, co stanowiło 13% PKB Polski. Wartość PKB per capita w województwie w 2011 r. wyniosła 42,8 tys. zł. Wartość ta była wyższa od średniej krajowej o 8 % i była trzecią wartością w kraju. Region zajmuje 2. pozycję w kraju pod względem ilości podmiotów gospodarczych. W 2013 r. w regionie zarejestrowanych było 460,4 tys. podmiotów gospodarki narodowej (tj. 11,3% podmiotów w kraju). 3 3 Dane za GUS BDL 10
tysiące dam 3 śląśkie tysiace dam 3 Polska Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Województwo śląskie charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem powierzchni sieci hydrograficznej. Grunty pod wodami stanowią 1,47% powierzchni województwa śląskiego i wynoszą 18 121 ha (w tym grunty pod wodami powierzchniowymi płynącymi 12328 ha). Województwo śląskie jest jednym z regionów charakteryzujących się znacznym deficytem wody. Z tego względu zagadnienie racjonalnego gospodarowania wodami, w kontekście znacznych potrzeb wynikających z liczby ludności zamieszkujących region oraz stopnia uprzemysłowienia regionu, staje się niezwykle ważnym wyzwaniem. W Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie 2020+ podkreśla się, że zasoby eksploatacyjne wód podziemnych województwa śląskiego w roku 2011 w porównaniu do zasobów krajowych są dość skąpe. Województwo zajmuje dopiero dziewiąte miejsce w kraju (926,5hm 3 ), podczas gdy najzasobniejsze województwo mazowieckie posiadało tych zasobów 2134hm 3. Stan zasobów wód podziemnych zmniejszył się o 52,1hm 3 w przeciągu lat 2003-2011. Największym producentem wody na terenie województwa śląskiego jest Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA. Spółka ta w 100% zaopatruje 17 gmin regionu, natomiast 61 odbiorcom dostarcza wodę dystrybuującym ją w ok. 70 gminach. Łączna liczba przedsiębiorstw dostarczających wodę w regionie w 2012 roku wyniosła 170 i była wyższa niż w roku 2000 o 18 podmiotów. Należy podkreślić, iż generalnie w kraju liczba tego typu podmiotów spada natomiast w województwie śląskim wzrasta. Należy podkreślić, iż generalnie w kraju liczba tego typu podmiotów spada natomiast w województwie śląskim wzrasta, co może świadczyć o rozdrobnieniu tego rynku usług w regionie. Zarówno w Polsce, jak i województwie śląskim od roku 1998 spada zużycie wody, niemniej spadek ten w regionie następuje systematycznie, natomiast w kraju jest to zjawisko charakteryzujące się znaczną zmiennością. Zmiany w zakresie gospodarowania wodami w regionie Zużycie wody ogółem w latach 1998-2013 700,0 600,0 500,0 400,0 300,0 200,0 100,0 0,0 11400,0 11200,0 11000,0 10800,0 10600,0 10400,0 10200,0 10000,0 9800,0 9600,0 9400,0 śląskie Polska trend liniowy śląskie trend liniowy Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL (Główny Urząd Statystyczny Bank Danych Lokalnych) 11
tysiące dam 3 śląskie tysiące dam 3 Polska tysiące dam 3 śląskie tysiące dam 3 Polska Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Na spadek zużycia wody w regionie wpływ miało zmniejszenie jej zużycia w przemyśle. W okresie 1998-2013 w regionie zużycie wody przez przemysł spadło o 41,6% podczas, gdy w kraju o 7,6%. Znaczący spadek zużycia wody w województwie śląskim wynika z działań restrukturyzacyjnych w przemyśle, zmian w stosowanych technologiach oraz działań prośrodowiskowych. Zużycie wody na potrzeby przemysłu w latach 1998-2013 250 200 150 100 50 0 8800 8600 8400 8200 8000 7800 7600 7400 7200 7000 6800 śląskie Polska Liniowy (śląskie) Liniowy (Polska) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL Następuje również zmiana w zakresie źródeł poboru wody na cele przemysłowe. W województwie śląskim odnotowano spadek poboru wody z ujęć powierzchniowych przy jednoczesnym utrzymywaniu stałego poziomu poboru wód podziemnych. Pobór wód podziemnych na cele przemysłowe w latach 1998-2013 30 25 20 15 10 5 0 400 350 300 250 200 150 100 50 0 śląskie Polska trend liniowy śląskie trend liniowy Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL 12
liczba osób w tys. tysiące km tysiące dam 3 śląskie tysiące dam 3 Polska Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Pobór wód powierzchniowych na cele przemysłowe w latach 1998-2013 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 8400 8200 8000 7800 7600 7400 7200 7000 6800 6600 6400 śląskie Polska trend liniowy śląskie trend liniowy Polska Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL Województwo śląskie charakteryzuje się znacznym wzrostem łącznej długości sieci wodociągowej. W okresie 2002-2012 nastąpił 17% przyrost długości sieci rozdzielczej. Jej łączna długość w 2012 r. wyniosła 20,3 tys. km. Należy jednak podkreślić, że w tym okresie następuje systematyczny spadek liczby osób korzystających z wodociągów. W okresie 10 lat ich liczba spadła o 1,5% i w 2012 r. wyniosła 4318,5 tys. osób. Zmiany w długości sieci i liczbie korzystających z wodociągów w latach 2002-2012 w województwie śląskim 4390 4380 4370 4360 4350 4340 4330 4320 4310 4300 4290 4280 21,0 20,5 20,0 19,5 19,0 18,5 18,0 17,5 17,0 16,5 16,0 15,5 liczba osób korzystających z wodociągów długość sieci wodociągowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS BDL 13
Struktury klastrowe tworzą dogodne warunki dla rozwoju innowacji oraz sprzyjają współpracy pomiędzy różnymi podmiotami procesu ich kreowania, łączenia się komplementarnych umiejętności i kompetencji, dlatego też klastry mogą stać się katalizatorami trwałych zmian, które pozwolą na efektywne wykorzystanie posiadanych zasobów i podniesienie wydajność i konkurencyjność przedsiębiorstw. 4 Podkreślana rola i potrzeba wspierania klastrów znalazła swoje odbicie w wielu dokumentach planistycznych i programowych określających ścieżki rozwoju gospodarki Unii Europejskiej oraz kraju i województwa śląskiego. W fundamentalnym dokumencie określającym politykę rozwoju UE jakim jest Strategia Europa 2020 wskazano na potrzebę realizacji tzw. projektów przewodnich (tzw. inicjatyw flagowych), które przewidują wsparcie partnerstw i rozwój współpracy międzysektorowej. W ramach inicjatywy pn. Unia Innowacji postuluje się wykorzystywanie działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej do rozwiązywania takich problemów jak zmiany klimatu, efektywność energetyczna i gospodarowanie zasobami. W ramach tej inicjatywy powinno nastąpić zreformowanie, krajowych oraz regionalnych, systemów prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej i innowacyjnej, i ukierunkowanie ich na rozwój inteligentnych specjalizacji, zacieśnienia współpracy pomiędzy uczelniami, środowiskami badawczymi i biznesem, w tym poprzez wspólne planowanie. Określona w dokumencie Inicjatywa pn. Polityka Przemysłowa w Erze Globalizacji ma na celu poprawę sektora otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MŚP, oraz wspieranie rozwoju silnej i zrównoważonej bazy przemysłowej, przygotowanej do konkurowania na rynkach światowych. Jednym z instrumentów tego wsparcia powinno być właśnie tworzenie klastrów. Ważnym dokumentem UE określającym działania w zakresie rozwoju klastrów na jej obszarze jest Strategia wspierania klastrów na lata 2014-2020 opracowana przez DG Enterprise and Industry. Dokument ten zakłada 5 : promowanie wysokiej jakości zarządzania klastrem poprzez szkolenia oraz certyfikację jakości, wsparcie współpracy pomiędzy klastrami z różnych krajów poprzez porozumienia i misje gospodarcze, współpracę pomiędzy różnymi sektorami przemysłowymi, wykorzystanie klastrów do rozwijania MSP. Rozwój wsparcia klastrów ma służyć w głównej mierze włączeniu przedsiębiorstw, w tym głównie sektora MŚP we współpracę z partnerami strategicznymi z innych krajów oraz z instytucjami badawczymi i rozwojowymi w celu opracowania wspólnych innowacyjnych rozwiązań. Realizacja europejskiej polityki wspierania klastrów będzie odbywała się w ramach wdrażania działań, zarówno szczebla wspólnotowego, krajowego, jak i regionalnego. Do instrumentów UE w tym zakresie zaliczyć należy m.in. realizację Programu Na Rzecz Konkurencyjności Przedsiębiorstw oraz Małych I Średnich Przedsiębiorstw (COSME) oraz Program naukowy w zakresie badań i innowacji - HORIZON 2020. W ramach Programu COSME, wspierającego klastry klasy światowej i sieci Uwarunkowania - kontekst europejski 4 Frączek D., Klastry w UE w nowej perspektywie finansowej 2014-2020, http://www.pi.gov.pl/parp/ 5 Frączek D., Klastry w UE w nowej perspektywie finansowej 2014-2020, http://www.pi.gov.pl/parp/ 14
przedsiębiorstw, realizowany będzie Program doskonalenia klastrów, ukierunkowany na wsparcie zastosowania benchmarkingu, zwiększenia liczby klastrów posiadających certyfikaty w zakresie zarządzania oraz wsparcia dla podnoszenia profesjonalizmu kadr zarządzających klastrami. Oddzielnym tematem szkoleń w ramach Programu doskonalenia klastrów będzie zasobooszczędność i wskazanie zarządzającym klastrami, działań jakie mogą podjąć w celu dodatkowego stymulowania ekoinnowacji i zwiększania zasobooszczędności w uczestniczących MŚP i między nimi 6. Kolejnym instrumentem będzie Program Internacjonalizacji klastrów MŚP, ukierunkowanym na wsparcie Europejskich Strategicznych Partnerstw Klastrów. Natomiast w ramach HORIZON 2020 jednym z celów jest wspieranie powstawania innowacyjnych klastrów oraz promowanie współpracy sektora B+R i sektora przedsiębiorstw. Klastry stanowią również istotne narzędzie krajowej polityki rozwoju. Jednym z narzędzi osiągnięcia celów rozwojowych określonych w Strategii Rozwoju Kraju do roku 2020 (SRK) 7 w zakresie zwiększenia wykorzystania rozwiązań innowacyjnych jest rozwój klastrów. W krajowej polityce rozwoju są one postrzegane jako struktury tworzące skuteczne mechanizmy koncentrowania zasobów i środków. Podmioty działające w klastrach mogą uzyskać możliwości kooperacji i działania na rynkach zewnętrznych. SRK zakłada funkcjonowanie klastrów w oparciu o model rynkowo-partycypacyjny, w którym naczelną funkcję we wszystkich wymiarach, tj. tworzeniu, zarządzaniu i finansowaniu pełnić powinny podmioty sfery prywatnej. Wsparcie rozwoju i kompetencji w zakresie zarządzania gospodarką wodno-ściekową jest jednym z warunków osiągnięcia celu rozwoju kraju w zakresie poprawy stanu środowiska. SRK postuluje inwestowanie w ochronę wód i gospodarkę wodno-ściekową oraz wspieranie działań ukierunkowanych na dostosowanie uczestników rynku do wyzwań zrównoważonego rozwoju. Podstawowym dokumentem uściślającym zakres wsparcia i rozwoju klastrów w Polsce jest Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 (SIEG) 8. Strategia ta przewiduje kilka mechanizmów wsparcia rozwoju klastrów w Polsce. Działanie pn. Wspieranie współpracy w ramach klastrów, zakłada wsparcie polityki klastrowej z wykorzystaniem: promowania oddolnego podejścia do rozwoju klastrów, co oznacza, że motorem napędzającym rozwój inicjatyw klastrowych powinny być lokalne przedsiębiorstwa, odchodzenia od wspierania inicjatyw klastrowych, które bez pomocy państwa nie będą w stanie dalej funkcjonować, promowania interwencji punktowej, ukierunkowanej na wsparcie bardziej rozwiniętych form powiązań klastrowych, w szczególności internacjonalizacji Uwarunkowania - kontekst krajowy 6 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów Plan Działań Ekologicznych dla MŚP Umożliwienie MŚP przekształcenia wyzwań związanych z ochroną środowiska w możliwości biznesowe, http://eur-lex.europa.eu/ 7 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 25 września 2012 r., Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2012r., www.mir.gov.pl 8 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 15 stycznia 2013 r., Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2013r., www.mg.gov.pl 15
klastrów lub realizowaniu wspólnych badań z partnerami zagranicznymi, wprowadzenia nowych mechanizmów wsparcia dla powstawania inicjatyw klastrowych w ramach funkcjonujących Specjalnych Stref Ekonomicznych, wzmocnienia współpracy pomiędzy klastrami, a parkami naukowotechnologicznymi, tworzenia preferencji w dostępie do środków finansowych oraz tworzenia centrów technologii, inkubatorów na potrzeby klastra oraz kształtowania infrastruktury technicznej na rzecz klastra. Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 roku (PRP) 9 będący dokumentem wykonawczym do Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki, obok działań ukierunkowanych na wsparcie wstępnej fazy rozwoju klastrów oraz wsparcie klastrów kluczowych dla rozwoju kraju, określa również działania na rzecz wsparcia klastrów w fazie wzrostu oraz działania systemowe. W tej grupie działań wskazać należy na potrzebę: wsparcia projektów klastra realizowanych przez konsorcja członków klastra, podnoszących jego konkurencyjność i innowacyjność (dofinansowanie na zasadach ogólnych - wsparcie inwestycyjne, granty oraz pożyczki), wsparcia procesów sieciowania klastrów w Polsce, w tym wsparcie projektów proinnowacyjnych realizowanych przez grupy klastrów z różnych branż, zwiększania jakości zarządzania klastrami w Polsce m.in. poprzez wdrażanie przez koordynatorów standardów zarządzania klastrem, podnoszenia wiedzy w zakresie idei klasteringu, w tym administracji, tworzenia procesów wspierających monitoring wdrażania strategii rozwojowych kluczowych klastrów krajowych, wsparcia procesu budowy i rozwoju systemu wyłaniania kluczowych klastrów krajowych. W dokumencie pn. Krajowa Inteligentna Specjalizacja 10 (KIS) będącym integralną częścią Programu Rozwoju Przedsiębiorstw zdefiniowano 18 inteligentnych specjalizacji, w tym w obszarze: Surowce naturalne i gospodarka odpadami wskazano specjalizację: Innowacyjne technologie przetwarzania i odzyskiwania wody oraz zmniejszające jej zużycie. 9 Dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 8 kwietnia 2014 r, Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 2014r., www.mg.gov.pl 10 Dokument stanowi integralną część Programu Rozwoju Przedsiębiorstw 16
Znaczenie i rola klastrów dostrzeżona jest również w dokumentach strategicznych województwa śląskiego. W podstawowym dokumencie określającym cele i kierunki rozwoju regionu w Strategii Rozwoju Województwa Śląskiego Śląskie 2020+ 11 prognozuje się i traktuje jako istotne wyzwanie polityki rozwoju, rosnące znaczenie koncepcji klastrów oraz wpływu ich tworzenia na rozwój gospodarczy oraz właściwe gospodarowanie zasobami wodnymi. W Strategii sformułowano cel operacyjny: A.3. Konkurencyjna gospodarka województwa oparta na elastyczności i specjalizacji firm oraz strukturach sieciowych, dla realizacji, którego wspierana powinna być współpraca przedsiębiorstw, w tym w ramach klastrów, w tworzeniu wspólnej oferty konkurencyjnej. Natomiast w zakresie celu operacyjnego: C.1. Zrównoważone wykorzystanie zasobów środowiska wskazano na potrzebę wsparcia: wdrażania rozwiązań w zakresie zintegrowanego i zrównoważonego zarządzania zasobami wodnymi w zlewni, w tym ochrony przeciwpowodziowej i przeciwdziałania skutkom suszy, racjonalizacji gospodarowania zasobami wodnymi wykorzystywanymi do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia oraz utrzymanie i rozwój systemów zaopatrzenia w wodę w województwie, działań na rzecz poprawy jakości wód powierzchniowych oraz ochrony wód podziemnych i racjonalizacji ich wykorzystania. Również w dokumentach stricte dotyczących rozwoju, opartego o nowoczesne technologie, wsparcie rozwoju klastrów oraz zagadnień związanych z gospodarowaniem wodami jest istotnym wyzwaniem. Jednym z celów Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Śląskiego na lata 2013-2020 12, jest cel ukierunkowany na osiągniecie wysokiego poziomu uczestnictwa przedsiębiorstw sektora MŚP w sieciach współpracy o zasięgu regionalnym i ponadregionalnym, zwiększających jego udział w inteligentnych rynkach dla osiągnięcia którego należy: wspieranie klastrów przedsiębiorstw współdziałających z kluczowymi podmiotami na inteligentnych rynkach; warunkiem wsparcia współpracy jest wspólna innowacja i/lub przekazanie nowych rozwiązań B+R dużych przedsiębiorstw na rzecz wspólnego dynamicznego rozwoju, stymulowanie powstawania i rozwoju struktur klastrowych poprzez stworzenie spójnej polityki klastrowej, tworzenie forum wymiany doświadczeń stworzenie Regionalnego Centrum Kompetencji ds. Rozwoju Klastrów, stworzenie zbioru działań na rzecz internacjonalizacji klastrów regionalnych działających dla rozwoju inteligentnych rynków, opracowanie systemu wsparcia finansowego klastrów w województwie śląskim. W RIS zaplanowano konkretne przedsięwzięcie (tzw. metaprzedsięwzięcie) pn. Kooperacja inicjatyw klastrowych i środowisk innowacyjnych, którego istotą jest Uwarunkowania - kontekst regionalny 11 Dokument przyjęty przez Sejmik Województwa Śląskiego w dniu 1 lipca 2013r., Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice 2013r., www.slaskie.pl 12 Dokument przyjęty przez Sejmik Województwa Śląskiego w dniu 29 grudnia 2012 r., Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice 2012 r., www.slaskie.pl 17
kontynuacja działań w środowiskach gospodarczych i naukowych na rzecz rozwoju klastrów technologicznych utworzonych wokół kluczowych obszarów technologicznych określonych w Programie Rozwoju Technologii. Program Rozwoju Technologii Województwa Śląskiego na lata 2010-2020 13 (PRT) jest dokumentem wyznaczającym kierunki aplikacji technologicznych oraz potencjalnych inicjatyw klastrowych. Jednym z priorytetowych obszarów technologicznych oraz technologii określonych w PRT jest obszar Technologie dla ochrony środowiska, w tym m.in. technologie procesowania wody, gromadzenia i uzdatniania wody, technologie wspomagające zarządzanie środowiskiem. 13 Dokument przyjęty przez Zarząd Województwa Śląskiego w dniu 29 marca 2011 r. Urząd Marszałkowski Województwa Śląskiego, Katowice 2011 r., www.slaskie.pl 18
3. CELE ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO Struktura celów stanowi zasadniczą oś Strategii Rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego. Cele zostały zdefiniowane jako stany lub procesy charakteryzujące pożądany profil rozwoju i pozycję Klastra. Przyjęte cele strategiczne nie mają charakteru rozłącznego. Działania podejmowane w ich ramach powinny wzajemnie się wspomagać. Należy też zaznaczyć, że wprowadzona numeracja nie ma charakteru hierarchicznego, a jedynie porządkujący. Każdy z celów strategicznych ma taką samą wartość dla rozwoju Klastra. Każdy z celów strategicznych ma charakter interdyscyplinarny, to znaczy, że jego realizacja wymaga podjęcia działań w kilku wzajemnie wspomagających się dziedzinach. Struktura celów i kierunków Cel główny Cele strategiczne Cele operacyjne Kierunki 19
Dla Śląskiego Klastra Wodnego wyznaczono cel główny, którego zakres wykracza poza horyzont strategiczny. Cel główny Śląski Klaster Wodny partnerem przemian społecznogospodarczych w regionie oraz liderem kreowania i wdrażania rozwiązań w zakresie rozwoju zrównoważonego w gospodarce wodnej będącej podstawowym warunkiem rozwoju regionu. Cel główny został zdekomponowany na cztery cele strategiczne. Pierwszy dotyczy relacji między partnerami Klastra, drugi innowacyjności, trzeci pozycji w procesach rozwoju regionalnego, zaś czwarty udziału we wspieraniu rozwoju zrównoważonego. Cele strategiczne 1. Wysoki poziom wewnętrznej integracji Śląskiego Klastra Wodnego 2. Wysoka zdolność Śląskiego Klastra Wodnego do generowania i wdrażania innowacji 3. Śląski Klaster Wodny inspiratorem przemian gospodarki regionalnej 4. Śląski Klaster Wodny podmiotem promującym zrównoważony rozwój i poszanowanie zasobów wody w regionie 20
CS1. Wysoki poziom wewnętrznej integracji Śląskiego Klastra Wodnego 1.1. Silne relacje łączące podmioty ŚKW 1.2. Skuteczne mechanizmy rozwoju Klastra kierunki działań K.1 Skuteczne mechanizmy komunikacji wewnętrznej między podmiotami Klastra. K.2 Wypracowywanie wspólnych innowacyjnych projektów łączących podmioty Klastra. K.3 Mechanizmy monitoringu funkcjonowania ŚKW. K.4 Mechanizmy montażu finansowego na rzecz realizacji wspólnych działań i projektów w Klastrze. K.5 Mechanizmy zarządzania rozwojem Klastra. CS2. Wysoka zdolność Śląskiego Klastra Wodnego do generowania i wdrażania innowacji. 2.1. Wysoka jakość kapitału ludzkiego ŚKW. 2.2. Silny wizerunek Klastra sprawiający, że ŚKW jest atrakcyjnym partnerem dla firm, podmiotów nauki i B+R oraz samorządów terytorialnych Cele operacyjne i kierunki działań dla celu strategicznego nr 1 Cele operacyjne i kierunki działań dla celu strategicznego nr 2 K.6 Szkolenia pracowników podmiotów Klastra ukierunkowane na wzrost kwalifikacji i kompetencji kreatywnych. K.7 Wzmacnianie możliwości realizacji projektów inicjowanych przez pracowników podmiotów Klastra. kierunki działań K.8 Promowanie osiągnięć ŚKW w dziedzinie generowania i wdrażania innowacji mechanizmy komunikacji zewnętrznej. K.9 Organizowanie oraz udział ŚKW w branżowych wydarzeniach o charakterze technologicznym i ekologicznym (targi, giełdy itp.). CS3. Śląski Klaster Wodny inspiratorem przemian gospodarki regionalnej 3.1. ŚKW podmiotem kreującym popyt na nowoczesne technologie związane z gospodarką wodną 3.2. ŚKW regionalnym biegunem wiedzy o technologiach stosowanych w gospodarce wodnej 3.3.Śląski Klaster Wodny partnerem w działaniach i projektach innowacyjnych związanych z transferem wiedzy i technologii 3.4.Śląski Klaster Wodny partnerem kreowania polityki lokalnej i regionalnej Cele operacyjne i kierunki działań dla celu strategicznego nr 3 21
K.10 Propagowanie innowacyjnych rozwiązań w oparciu o popularyzację dobrych praktyk i rozwój kontaktów międzynarodowych. K.11 Organizacja wydarzeń umożliwiających bezpośredni kontakt podmiotów z regionu z podmiotami w innych regionach kraju i świata konferencje, seminaria, wizyty studialne, internetowe grupy dyskusyjne. kierunki działań K.12 Stworzenie bazy innowacyjnych rozwiązań powstających w instytucjach regionu. K.13 Wykorzystanie narzędzi informatycznych do upowszechniania wiedzy o nowoczesnych technologiach. K.14 Tworzenie przez członków ŚKW projektów innowacyjnych do realizacji z partnerami w otoczeniu. K.15 Monitoring projektów naukowych i badawczorozwojowych związanych z infrastrukturą wodno-kanalizacyjną w regionie. K.16 Kojarzenie MŚP z podmiotami nauki, B+R, otoczenia biznesu w celu generowania i wdrażania nowoczesnych technologii. K.17 Pracownicy podmiotów ŚKW w instytucjach naukowych i badawczorozwojowych wymiana kadr. K.18 Udział w opracowywaniu strategii rozwoju i planów zagospodarowani a przestrzennego na poziomie regionalnym i lokalnym (szczególnie w gminach istotnych dla gospodarki wodnej regionu). K.19 Tworzenie pilotażowych projektów zorientowanych na kreowanie rozwoju lokalnego w oparciu o wykorzystanie zasobów wody w tym projekty turystyczne, rewitalizacji i podnoszenia estetyki przestrzeni. K.20 Działania zorientowane na podnoszenie dostępności do infrastruktury wodociągowej i kanalizacyjnej oraz poprawę jakości wody dostarczanej użytkownikom w regionie. K.21 Udział ŚKW w tworzeniu inwestycyjnej i mieszkaniowej oferty regionu. K.22 Włączenie ŚKW w działania monitorujące zagrożenia 22
i tworzące system ochrony przed klęskami żywiołowymi. K.23 Podejmowanie działań i projektów w zakresie unieszkodliwiania ścieków CS4. Śląski Klaster Wodny podmiotem promującym zrównoważony rozwój i poszanowanie zasobów wody w regionie. 4.1. Śląski Klaster Wodny kreatorem wiedzy i świadomości ekologicznej podmiotów w regionie w zakresie gospodarki wodnej, zaopatrzenia w wodę, odprowadzenia i unieszkodliwiania ścieków kierunki działań K.24 Udział w kampaniach i wydarzeniach krzewiących proekologiczną świadomość podmiotów w regionie. K.25 Propagowanie wiedzy na temat technologii racjonalnie wykorzystujących wodę w różnych zastosowaniach biznesie, rolnictwie, mieszkalnictwie. Cele operacyjne i kierunki działań dla celu strategicznego nr 4 23
4. UWARUNKOWANIA REALIZACJI CELÓW ŚLĄSKIEGO KLASTRA WODNEGO Sformułowane cele rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego stanowią strukturę złożoną pod względem merytorycznym. Na ich realizację wpływa cały szereg uwarunkowań, które są w różnym stopniu kontrolowane przez podmioty skupione w Klastrze. Skuteczność realizacji Strategii, a mówiąc bardziej dokładnie skuteczność osiągania celów strategicznych zależy od umiejętnego dostosowywania podejmowanych działań do aktualnych i potencjalnych uwarunkowań, które na realizację tych celów wpływają. Dlatego, w ramach prac nad Strategią, jako działanie poprzedzające określenie kierunków i przedsięwzięć służących wdrażaniu Strategii wykonano analizę SWOT. Analiza SWOT stanowi konkretyzację wykonanych wcześniej analiz i została przeprowadzona w kontekście sformułowanych celów strategicznych. Istotą tak wykonanej analizy SWOT jest identyfikacja czynników (potencjałów, procesów, zjawisk, tendencji itp.) sprzyjających rozwojowi Klastra bądź rozwój ten hamujących; rozwój jest rozumiany jako osiąganie stanów lub procesów, które zostały zapisane w celach strategicznych oraz wynikających z nich celach operacyjnych. W ramach analizy SWOT rozpoznano wewnętrzne i zewnętrzne uwarunkowania wpływające na rozwój Klastra. Uwarunkowania wewnętrzne dotyczą Klastra - rozumianego jako spójna struktura - oraz podmiotów tworzących klaster. Uwarunkowania zewnętrzne to te, na które podmioty Klastra nie wywierają bezpośredniego wpływu, a więc mieszczące się w otoczeniu regionalnym i ponadregionalnym. Istota analizy SWOT Czynniki zostały sklasyfikowane i oznaczone w następujący sposób: SIŁY STRENGTHS (S): czynniki zlokalizowane wewnątrz Klastra mające (lub mogące mieć w przyszłości) pozytywny wpływ na realizację Strategii, stanowiące pozytywne wyróżniki Klastra w otoczeniu, tworzące podstawy dla jego przyszłego rozwoju, podnoszące jego atrakcyjność i konkurencyjność wśród różnych podmiotów; SŁABOŚCI - WEAKNESSES (W): wewnętrzne czynniki mające (lub mogące mieć w przyszłości) negatywny wpływ na rozwój Klastra, utrudniające rozwój i realizację zamierzeń strategicznych; braki w potencjałach, osłabiające pozycję Klastra zarówno w ocenie podmiotów partnerskich, jak też innych podmiotów zainteresowanych działalnością Klastra; SZANSE - OPPORTUNITIES (O) czynniki w otoczeniu sprzyjające (lub mogące sprzyjać w przyszłości) rozwojowi Klastra, umożliwiające eliminowanie słabości, wzmacnianie sił, uruchamianie nowych kierunków rozwoju; ZAGROŻENIA THREATS (T) czynniki w otoczeniu utrudniające (lub mogące utrudniać w przyszłości) rozwój Klastra, stanowiące bariery w przełamywaniu aktualnych trudności i blokujące możliwości podejmowania działań w różnych, istotnych z punktu widzenia rozwoju Klastra dziedzinach. W ramach analizy otoczenia uwzględniono uwarunkowania uplasowane w otoczeniu: lokalnym (gminy i powiaty), 24
regionalnym (województwo śląskie), krajowym, międzynarodowym, szczególnie w Unii Europejskiej. W kolejnej tablicy zamieszczono analizę SWOT (czynniki pogrupowane na siły, słabości, szanse i zagrożenia) wraz z zaznaczeniem celu strategicznego, na którego realizację wpływa dane uwarunkowanie. W kolumnach tabeli zaznaczono cele strategiczne od CS1 do CS4 zgodnie z numeracją na poniższej liście. CS1. Wysoki poziom wewnętrznej integracji Śląskiego Klastra Wodnego. CS2. Wysoka zdolność Śląskiego Klastra Wodnego do generowania i wdrażania innowacji. CS3. Śląski Klaster Wodny inspiratorem przemian gospodarki regionalnej. CS4. Śląski Klaster Wodny podmiotem promującym zrównoważony rozwój i poszanowanie zasobów wody w regionie. CZYNNIKI CS1 CS2 CS3 CS4 SIŁY S1. Dobre doświadczenia w funkcjonowaniu ŚKW oraz zainteresowanie głównych podmiotów Klastra jego dalszym rozwojem. S2. Uczestnictwo ŚKW w wydarzeniach branżowych w Polsce i na świecie. S3. Interdyscyplinarność podmiotów skupionych w ŚKW oraz ich zróżnicowane kompetencje. S4. Wysokiej klasy fachowcy związani z podmiotami skupionymi w ŚKW. S5. Nowoczesne technologie generowane i wykorzystywane przez podmioty skupione w ŚKW, w tym technologie uzdatniania wody. S6. Majątek podmiotów ŚKW umożliwiający dostarczanie wody dla zdecydowanej większości użytkowników zarówno mieszkańców, jak i przedsiębiorstw w regionie, w tym rurociągi umożliwiające przerzut wody między rejonami aglomeracji, zbiorniki sieciowe umożliwiające magazynowanie wody i wyrównywanie jej rozbiorów. S7. Działanie podmiotów ŚKW na chłonnym rynku województwa śląskiego duża liczba odbiorców i partnerów. S8. Silna pozycja kluczowych podmiotów gospodarki wodnej w województwie śląskim i ich niekwestionowane znaczenie dla strategicznego rozwoju oraz zagwarantowania podstawowych aspektów bezpieczeństwa regionu. X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X Analiza SWOT 25
SŁABOŚCI W1. Niezadowalający poziom bieżącej współpracy między podmiotami ŚKW, występująca wzajemna niechęć i uprzedzenia. W2. Brak ustalonych narzędzi stałej komunikacji między podmiotami ŚKW. W3. Pewna liczba podmiotów ŚKW nie angażująca się w jakiekolwiek działania w Klastrze. W4. Zróżnicowane interesy podmiotów Klastra utrudniające ich bieżącą i strategiczną współpracę. W5. Brak systemu finansowania Klastra. SZANSE O1. Rosnące znaczenie przypisywane rozwojowi zrównoważonemu, w tym ochronie zasobów wodnych. O2. Polityka wspierania innowacji oraz współpracy międzysektorowej w nowym horyzoncie programowania w Unii Europejskiej. O3. Priorytety innowacyjnego rozwoju województwa śląskiego widoczne w strategicznych dokumentach regionu. O4. Rosnąca popularność rozwiązań sieciujących, w tym klastrowych wśród podmiotów samorządowych i gospodarczych. O5. Występujące w województwie śląskim skupisko podmiotów naukowych i badawczo-rozwojowych mogących stawać się partnerami w realizacji projektów podejmowanych przez ŚKW. O6. Transformacja gospodarcza województwa śląskiego wiążąca się z zagwarantowaniem dostępu do wody oraz poprawą stanu środowiska przyrodniczego. O7. Realizacja dużych projektów w województwie śląskim umożliwiająca uzyskiwanie korzyści skali. O8. Kluczowe znaczenie dostępu do infrastruktury wodociągowej dla wzmacniania atrakcyjności inwestycyjnej regionu i poszczególnych jednostek terytorialnych. O9. Dobre wzorce europejskie i światowe w funkcjonowaniu struktur klastrowych w gospodarce wodnej możliwe do wykorzystania przez ŚKW. O10. Powszechna dostępność nowoczesnych narzędzi komunikacji ułatwiających wymianę informacji, funkcjonowanie partnerstw oraz promowanie Klastra. O11. Zmiany klimatyczne pociągające za sobą zmiany w gospodarce oraz zwracające uwagę na konieczność stosowania innowacji w gospodarce wodnej. X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X 26
ZAGROŻENIA T1. Społeczna presja na obniżanie cen wody ograniczająca możliwości podejmowania działań innowacyjnych. T2. Wysokie koszty wdrażania nowych technologii w gospodarce wodnej. T3. Ograniczenie w nowej perspektywie programowania dostępności środków na inwestycje infrastrukturalne, w tym w gospodarce wodnej. T4. Dominacja postaw konkurencyjnych nad kooperacyjnymi widoczna w działaniach podmiotów biznesowych i samorządowych. T5. Niski poziom powiązań kooperacyjnych między sferą nauki i biznesu mających na celu transfer technologii i innowacji. T6. Brak spójnego i skutecznego krajowego systemu wspierania, w tym finansowego, działalności innowacyjnej. T7. Realizacja przez część samorządów polityki uniezależniania się od dostawców wody, w tym pobieranie wody z własnych ujęć, co skutkuje niepełnym wykorzystywaniem istniejącego potencjału infrastrukturalnego regionu oraz nieefektywnym wykorzystywaniem zasobów wodnych województwa. X X X X X X X X X X X X X X X Lista czynników składających się na analizę SWOT wskazuje na kształtowanie się korzystnych uwarunkowań dla dalszego rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego. Zwrócić należy uwagę na dużą liczbę sił i szans sprzyjających osiągnięciu postawionych celów strategicznych i operacyjnych. W otoczeniu regionalnym podmioty Klastra odgrywają rolę strategiczną tworząc warunki dla podnoszenia atrakcyjności województwa śląskiego zarówno dla mieszkańców i inwestorów. Majątek i kompetencje, którymi dysponują podmioty Klastra stanowią solidną podstawę dla zaspokajania oczekiwań odbiorców wody. Korzystnym czynnikiem w otoczeniu jest również proinnowacyjna polityka realizowana na różnych szczeblach. Z jednej strony dostępność środków na innowacje w nowej perspektywie programowania, a z drugiej potencjał innowacyjny podmiotów skupionych w Klastrze mogą stworzyć kombinację możliwości generowania i implementacji innowacji. Kolejna grupa czynników pozytywnie wpływających na realizację założonych celów wiąże się ze skalą rynku, na którym Klaster działa. Województwo śląskie to region o wysokim poziomie urbanizacji i industrializacji, dużej liczbie odbiorców. Pozwala to na osiąganie korzyści skali w ramach wdrażanych projektów. Swoistą szansą są także zjawiska, które w kontekście rozwoju regionalnego zostałyby zakwalifikowane jako zagrożenia. Można tutaj wskazać np. zagrożenia związane ze zmianą klimatu, czy też zmiany zachodzące w gospodarce zmieniające skalę popytu na wodę. Dla Śląskiego Klastra Wodnego zjawiska te mogą być postrzegane jako pozytywne impulsy rozwojowe skłaniające do podejmowania wspólnych działań na rzecz kreowania Wnioski z analizy SWOT 27
i wdrażania rozwiązań innowacyjnych. Wśród czynników negatywnych na pierwszy plan wybijają się te, które odnoszą się do skłonności do kooperacji. Deficyty współpracy najsilniej odczuwalne są w relacjach między gospodarką a nauką. Problemem jest również niewystarczający poziom finansowania nauki i działalności innowacyjnej. Niedostateczne dostosowanie badań naukowych do potrzeb praktyki gospodarczej oraz niska skłonność przedsiębiorców do wdrażania innowacji stanowią wyzwania zarówno województwa śląskiego, Polski, jak też Unii Europejskiej. W klimacie konkurowania, który dominuje nad współpracą trudno jest budować struktury typu klastrowego. Na szczególną uwagę zasługują słabości Śląskiego Klastra Wodnego, które przede wszystkim dotyczą niewystarczającego zaangażowania jego członków we współpracę (co czyni ich przynależność do Klastra nieco fasadową). Stawia to przed Klastrem wyzwanie aktywizacji członków oraz stworzenia mechanizmów, które będą animowały większe zaangażowanie partnerów oraz ich współpracę, likwidowały albo ograniczały animozje między członkami na rzecz współpracy. 28
5. SYSTEM WDRAŻANIA STRATEGII Wdrażanie Strategii Rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego opiera się na dwu filarach: wdrażaniu przedsięwzięć strategicznych wpisujących się w dedykowane do celów kierunki działań, tworzeniu i zacieśnianiu relacji między podmiotami Klastra. Drugi z filarów stanowi standardowe wsparcie procesu wdrożeniowego; w obecnej sytuacji Klastra jest to zagadnienie na tyle istotne, że zostało uwzględnione na poziomie celów strategicznych i celów operacyjnych. Można przyjąć, że kreowanie relacji między podmiotami Klastra jest tożsame z tworzeniem swego rodzaju ekosystemu innowacji, którego sednem jest: wspólnota gospodarcza podmiotów reprezentujących różne sektory, interakcje występujące między instytucjami oraz między osobami, wytwarzanie dóbr i usług, dla których części odbiorcami są członkowie ekosystemu, wspólne występowanie w relacjach z otoczeniem jako dostawcy, odbiorcy, konkurenci, partnerzy w procesach, podział funkcji i specjalizacje kształtujące się wśród podmiotów ekosystemu. Ukształtowanie ekosystemu tworzy decydującą część uwarunkowań dla realizacji przedsięwzięć strategicznych zdefiniowanych dla Klastra. Filary procesu wdrażania Działania na rzecz wzmacniania partnerstwa między podmiotami Klastra Przedsięwzięcia strategiczne bezpośrednio lub pośrednio związane z gospodarką wodną Między obydwoma filarami wdrażania występują ścisłe relacje synergii. Bez działań wzmacniających relacje między partnerami trudno będzie przejść do realizacji wspólnych merytorycznych projektów. Z drugiej strony, rozwój Klastra nie może zatrzymać się na kwestiach organizacyjnych, czy informacyjnych. Realny rozwój Klastra związany jest z realizacją kolejnych przedsięwzięć dotyczących gospodarki wodnej, a w szczególności projektów, które posiadają walor innowacyjności niedostępnej dla pojedynczych podmiotów działających poza Klastrem. 29
Rozwój Śląskiego Klastra Wodnego wymaga stopniowego przechodzenia od luźnych i nieformalnych sposobów współpracy do rozwiązań systemowych utrwalających partnerstwo i pozwalających podmiotom Klastra na odnoszenie z tegoż partnerstwa realnych korzyści. Dlatego, myśląc o ewolucji Śląskiego Klastra Wodnego, opierając się na dotychczasowych doświadczeniach należy rekomendować uwzględnienie trzech faz; realizacja danej fazy powinna prowadzić do płynnego przejścia do fazy kolejnej, aż do ukształtowania stabilnego systemu współpracy. Faza informacyjno-negocjacyjna: budowanie kapitału zaufania, wymiana doświadczeń, określenie własnych kompetencji, zasobów, oczekiwań a w konsekwencji stworzenie oferty współpracy, dla partnerów w Klastrze, uzgodnienie generalnych płaszczyzn współpracy, delegowanie przez partneró osób do kontaktów w Klastrze, stworzenie podstawowych mechanizmów przepływu informacji, promowanie korzyści funkcjonowania w Klastrze wśród aktualnych i potencjalnych partnerów. Faza projektowa: wypracowanie wiązki projektów wpisujących się w cele strategiczne, operacyjne, a zwłaszcza w kierunki działań przyjęte dla ŚKW, stworzenie w ramach Klastra partnerstw na rzecz realizacji projektów, podjęcie realizacji projektów przez grupy partnerów. Faza systemowa: wzmacnianie kapitału zaufania, ukształtowanie formalnej struktury ułatwiającej przepływ informacji, podejmowanie wspólnych decyzji przez partnerów w Klastrze, organizowanie prac nad kolejnymi projektami i prowadzenie działań o charakterze ciągłym służących funkcjonowaniu Klastra, wspólne promowanie oferty Klastra. Przejście między kolejnymi fazami ewolucji Śląskiego Klastra Wodnego wymaga spełnienia następujących warunków: pełnienie w fazie pierwszej funkcji lidera przez główne podmioty ŚKW (w pierwszym rzędzie Stowarzyszenie Śląski Klaster Wodny, Górnośląskie Przedsiębiorstwo Wodociągów SA), dostarczenie możliwości do zaangażowania się podmiotów Klastra w realizację kolejnych działań, wypracowanie wiarygodnej polityki informacyjnej, która jest warunkiem sukcesu w każdej z wyszczególnionych faz, stosowanie filozofii organizacji uczących się, to jest wyciąganie wniosków z kolejno realizowanych działań oraz ich wykorzystywanie do tworzenia bardziej zaawansowanych form współpracy. Na poniższym schemacie zaprezentowano sekwencję wzmacniania współpracy w ramach Śląskiego Klastra Wodnego; w opisie uwzględniono: główne pola kształtowania współpracy, oczekiwane efekty, narzędzia służące budowaniu współpracy. Wzmacnianie współpracy w Klastrze 30
Kapitał zaufania Wzmacnianie wzajemnej wiarygodności partnerów weryfikacja partnerów Klastra: przeprowadzenie ankiety w celu rozpoznania przyczyn decydujących o poziomie aktywności partnerów (działania, w które partnerzy się angażowali, przyczyny słabszej aktywności, oczekiwania na przyszłość, skłonność do przyszłej współpracy); stworzenie systemu weryfikacji nowo przyjmowanych partnerów - rekomendacje udzielane nowym członkom przez podmioty Klastra; podniesienie skuteczności przepływu informacji między partnerami - interaktywny portal ŚKW umożliwiający wzajemne informowanie się partnerów o podejmowanych projektach i ofertach współpracy; Finanse Zapewnienie Śląskiemu Klastrowi Wodnemu stabilności finansowej współfinansowanie działalności Klastra przez jego członków - ustalenie z partnerami kryteriów określających wysokość składek zapewniających techniczno-organizacyjne funkcjonowanie Klastra (składki jako jeden z elementów weryfikacji zainteresowania partnerów działaniem w Klastrze); poziom finansowania wyznacza zakres usług i skalę działania Klastra - wynikać więc musi z kompromisu zawartego z uczestnikami Klastra; zewnętrzne środki na finansowanie Klastra - podejmowanie projektów finansowanych z zewnętrznych źródeł, w tym środków unijnych; szczególnie wskazane projekty podnoszące innowacyjność partnerów; środki dla Klastra związane z przygotowaniem projektów oraz zarządzaniem ich realizacją; Usługi Zapewnienie podmiotom ŚKW obsługi w działaniach integracyjnych i wspólnych projektach stały przepływ informacji między partnerami - organizacja spotkań, wykorzystywanie narzędzi internetowych do przepływu informacji między partnerami oraz do informowania partnerów o działaniach Klastra jako organizacji, tworzenie wydawnictw na temat Klastra; planowanie rozwoju Klastra - opracowywanie strategii, planów, programów wytyczających kierunki rozwoju Klastra oraz sposoby ich osiągania; doradztwo dla podmiotów Klastra - zapewnienie dostępu do doradztwa, zwłaszcza dla mniejszych podmiotów Klastra, w tym doradztwa na temat współpracy klastrowej; podnoszenie kwalifikacji - organizowanie szkoleń, konferencji, warsztatów na wybrane tematy interesujące dla podmiotów Klastra; 31
Pozycja Budowanie pozycji ŚKW oraz wzmacnianie pozycji partnerów Klastra w otoczeniu obecność Klastra w realizacji kluczowych zadań w regionie - współpraca programowa i projektowa z kluczowymi regionalnymi podmiotami, w tym np. z WFOŚiGW w realizacji ochrony przeciwpowodziowej); udział Klastra w polityce regionalnej i lokalnej - partycypacja w tworzeniu lokalnych i regionanych dokumentów strategicznych, reprezentowanie oczekiwań podmiotów Klastra w otoczeniu politycznym - gromadzenie opinii podmiotów Klastra oraz ich spójna prezentacja w gremiach decyzyjnych regionu, wzmacnianie wizerunku Klastra i jego podmiotów - stworzenie strategii promocji ŚKW oraz jej realizacja; wzajemna promocja podmiotów należących do Klastra; wykorzystanie portalu ŚKW do promocji Klastra i jego podmiotów; Sieci współpracy Uplasowanie podmiotów Klastra w procesach w regionie oraz udział w sieciach współpracy konsolidacja dóbr i usług w spójną ofertę - tworzenie przez podmioty Klastra kompleksowych łańcuchów wartości: od dostawców do odbiorców, kreowanie liderów integracji w Klastrze - tworzenie sieci współpracy producentów wokół przedsiębiorstw wodociągowych, wykorzystywanie korzyści skali i komplementarnych kompetencji partnerów - wspólne występowanie w przetargach, wspólne ubieganie się o zlecenia, tworzenie konsorcjów do realizacji większych zleceń, wzajemne korzystanie przez podmioty Klastra ze swojej oferty, wspólne wykorzystywanie regionalnego rynku - przekazywanie sobie klientów przez podmioty Klastra; wzajemne rekomendacje wystawiane przez podmioty Klastra; udział w regionalnych i ponadregionalnych sieciach współpracy - tworzenie przez podmioty Klastra wspólnej oferty dóbr i usług umożlwiającej wejście we współpracę w sieciach; Innowacja Umożliwienie partnerom w Klastrze realizacji nowych strategii rozwoju opartych na innowacjach monitorowanie kierunków innowacji w otoczeniu - udział w targach, konferencjach, sympozjach naukowych; wymiana doświadczeń między partnerami Klastra; organizowanie współpracy podmiotów Klastra wokół badań naukowych, innowacji, nowych technologii (nowa konfiguracja posiadanych potencjałów) - określenie wspólnego zapotrzebowania na innowacje; stworzenie wspólnej oferty współpracy dla jednostek naukowych i badawczo-rozwojowych; Klaster jako miejsce partnerskiego generowania innowacji przez liderów w pewnych dziedzinach oraz powielania i utrwalania innowacji poprzez współpracę podmiotów Klastra - wewnętrzn giełda innowacji: poszukiwanie wewnątrz Klastra partnerów dla wdrażania innowacji oraz odbiorców innowacyjnych dóbr i usług; 32
W trakcie spotkań warsztatowych z członkami Klastra określono zbiór konkretnych działań, które powinny być zrealizowane dla zintensyfikowania współpracy wewnątrzklastrowej. Do działań takich zaliczono: samoidentyfikację potrzeb podmiotów Klastra jako podstawę do nawiązywania współpracy, określenie przez każdy z podmiotów Klastra potencjałów na rzecz partnerstwa i oferty współpracy dla pozostałych podmiotów Klastra, systematyczne spotkania fachowców wymiana informacji oraz kreowanie koncepcji wspólnych działań, utworzenie Platformy Wodnej jako systemowego narzędzia komunikacji między podmiotami Klastra; trzonem Platformy powinny być narzędzia informatyczne, w tym forum na stronie internetowej zawierające ofertę dla członków Klastra Szczególnie ważną kwestią podkreślaną przez podmioty ŚKW jest dążenie do zweryfikowania listy podmiotów tworzących Klaster. Chodzi o urealnienie członkostwa w Klastrze oraz ożywienie Klastra. Równolegle, należy poszukiwać kolejnych partnerów, którzy mogą wzbogacić Sląski Klaster Wodny. Nie należy zaniedbywać przyciągania kolejnych podmiotów, w szczególności przedstawicieli: nauki, B+R, podmiotów finansowych, sieci, klastrów oraz instytucji typu Parki Naukowo-Technologiczne, Parki Przemysłowo-Technologiczne, Parki Przemysłowe itp. Działania organizacyjne preferowane przez członków Klastra Przynależność do Klastra i czerpanie z niej korzyści przez poszczególnych członków wiąże się z umiejętnością zachowania odpowiedniego balansu między konkurencją a kooperacją. Bez względu na zakres wykorzystywanych instrumentów stymulujących współpracę poszczególne podmioty ŚKW będą realizowały własne strategie. Klaster ma więc pomóc w realizacji własnych planów poprzez nawiązywanie współpracy. Nie wyklucza to istnienia również między członkami Klastra relacji konkurencyjnych. Warto przede wszystkim postrzegać Klaster jako strukturę umożliwiającą realizację projektów dużych i innowacyjnych. Konkurencja i kooperacja w Klastrze relacje konkurencyjne między podmiotami Klastra w "małych", standardowych przedsięwzięciach relacje kooperacyjne między podmiotami Klastra w "dużych", innowacyjnych przedsięwzięciach 33
Drugim filarem wdrażania Strategii jest kreowanie partnerskich projektów łączących podmioty Śląskiego Klastra Wodnego. Dotyczy to przede wszystkim projektów komercyjnych, ale także projektów związanych ze społeczną odpowiedzialnością. W tym miejscu nie zostaną sformułowane konkretne projekty, a jedynie określone zostaną zasady ich kreowania i wprowadzania do Strategii. Sformułowanie zasad wynika z ograniczoności zasobów i konieczności skupienia się zwłaszcza w pierwszej fazie wdrażania dokumentu na projektach o znaczeniu kluczowym. Kreowanie projektów partnerskich przez podmioty Klastra Zgodność ze Strategią zgodność projektu z kierunkami zapisanymi w Strategii, syergia projektów, ich wzajemne napędzanie się, efekty mnożnikowe generowane przez projekt - otwieranie nowych możliwości rozwoju dla podmiotów Klastra oraz realizacji następnych atrakcyjnych projektów, Prawdopodobieństwo realizacji Partnerski potencjał projektu Innowacyjność projektu Wizerunek i pozycja dostępność środków zewnętrznych na realizację projektu, wielkość i chłonność rynku oczekującego na wdrożenie projektu, kompetencje i zasoby podmiotów Klastra odpowiadające zapotrzebowaniu w ramach projektu, stosunkowo szybko odczuwalne pozytywne skutki realizacji projektu (szczególnie istotne w przypadku świadczenia usług publicznych), liczba podmiotów Klastra zainteresowana udziałem w realizacji projektu, możliwości wzmacniania specjalizacji podmiotów Klastra oraz kreowania relacji outsourcingowych, możliwości pozyskania do realizacji projektu partnerów poza Klastrem, nowe procesy technologiczne lub organizacyjne, nowe produkty powstające dzięki realizacji projektu, poziom zainteresowania udziałem w realizacji projektu instytucji naukowych i badawczo-rozwojowych w Polsce i na świecie, tworzenie w wyniku realizacji projektu wyróżniających cech Klastra, wysoki poziom skorelowania projektu z działaniami strategicznymi realizowanymi w ramach polityk lokalnych i regionalnych, poprawa pozycji konkurencyjnej partnerów realizujących projekt, przyciąganie do Klastra nowych partnerów zainteresowanych realizacją analogicznych projektów, Kreowanie merytorycznych projektów współpracy powinno być podporządkowane Wyznaczniki 34
myśleniu przez pryzmat zmian w ofercie podmiotów Klastra. Należy podkreślić, że w tym przypadku ofertę i jej cechy trzeba rozumieć znacznie szerzej niż w prostym ujęciu rynkowym. Tę świadomość widać wyraźnie w myśleniu członków Klastra, którzy zwracają uwagę na sześć, zaprezentowanych na poniższym schemacie, wyznaczników oferty Śląskiego Klastra Wodnego. oferty Klastra Interes klienta - jakość i cena wody Interes obywatela - zrównoważony rozwój Interes podmiotów Klastra - synergia działań Lokalność - optymalizacja kosztów przez współpracę w regionie Globalność - nowe koncepty działania w gospodarce wodnej Innowacyjność - nowe rozwiązania podnoszące atrakcyjność oferty Wyznaczniki oferty wzmacniają wcześniej określone zasady oraz uzupełniają je zwłaszcza w wymiarze innowacyjności. Stosowanie sformułowanych zasad jest wspierane przez narzędzia kreowania współpracy. Bez ich ukształtowania nie byłoby możliwe nie tylko wdrażanie projektów, ale także ich wypracowanie przez podmioty ŚKW. Powodzenie wdrażania strategii zależy w znacznym stopniu od możliwości jej finansowania, które w przypadku klastra są zróżnicowanie i oparte zarówno o środki własne podmiotów w nim uczestniczących, jak i zewnętrzne, ukierunkowane na wsparcie inicjatyw klastrowych i projektów z zakresu gospodarki wodnej w ramach polityki krajowej i regionalnej. Ze względu na fakt, iż potencjalne wsparcie zewnętrze ze środków UE wymaga również zaangażowania własnego w projekty, bardzo ważna będzie determinacja uczestników Klastra w proces przygotowania odpowiednich projektów. Z tego te względu główną zasadą finansowania Strategii będzie montaż finansowy, którego podstawą powinny być środki podmiotów uczestniczących w Klastrze i pozyskane zewnętrzne środki tak publiczne, jak i prywatne. Główne źródła finansowania Do głównych potencjalnych źródeł współfinansowania działań Śląskiego Klastra Wodnego 35
w perspektywie do roku 2020 (na podstawie zapisów projektów programów) zaliczyć należy: Program Priorytet/Cel/Działanie Typy projektów/zakres wsparcia Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko 2014-2020 (projekt) Priorytet inwestycyjny 6.2. Inwestowanie w sektor gospodarki wodnej celem wypełnienia zobowiązań określonych w dorobku prawnym Unii w zakresie środowiska oraz zaspokojenia wykraczających poza te zobowiązania potrzeb inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie kompleksowe projekty i działania związane z zaopatrywaniem ludności w wodę, w tym systemy zarządzania dystrybucją oraz likwidowania strat wody. Wsparcie zostanie skierowane także na absorpcję innowacyjnych rozwiązań w zakresie zwiększania efektywności oczyszczania ścieków przemysłowych oraz ograniczania zużycia wody w procesach produkcyjnych. Obszarem wspieranym będzie także gospodarka osadami ściekowymi, w celu innego niż składowanie ich zagospodarowania oraz systemy odbioru ścieków komunalnych i oczyszczalnie ścieków Program Operacyjny Inteligentny Rozwój 2014-2020 (projekt) Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014-2020 (projekt) Oś priorytetowa 3: wsparcie otoczenia i potencjału innowacyjnych przedsiębiorstw/ Cel szczegółowy 4.Zwiększenie potencjału przedsiębiorstw do prowadzenia działalności innowacyjnej Priorytet inwestycyjny 3.3 wspieranie tworzenia i poszerzania zaawansowanych zdolności w zakresie rozwoju produktów i usług Priorytet Inwestycyjny 8.9 przystosowanie pracowników, przedsiębiorstw i przedsiębiorców do zmian Priorytet inwestycyjny 6.2. Inwestowanie w sektor gospodarki wodnej celem wypełnienia zobowiązań określonych w dorobku prawnym Unii w zakresie środowiska oraz zaspokojenia wykraczających poza te zobowiązania potrzeb inwestycyjnych, określonych przez państwa członkowskie/ cel szczegółowy: poprawa jakości wód powierzchniowych i podziemnych. wsparcie rozwoju klastrów budowa systemu krajowych klastrów kluczowych wsparcie rozwoju klastrów o znaczeniu regionalnym przyczyniające się do wzmocnienia współpracy pomiędzy jego członkami, jak również umacnianiu pozycji klastra i jego członków na arenie międzynarodowej, dostarczenie kompleksowych usług (m.in. doradczych szkoleniowych) dla klastrów budowa i modernizacja systemów zaopatrzenia w wodę, budowa i modernizacja sieci kanalizacyjnych dla ścieków komunalnych oraz budowa i modernizacja sieci kanalizacji deszczowej; budowa i modernizacja oczyszczalni ścieków komunalnych 36
6. MONITORING STRATEGII W ramach systemu monitoringu Strategii Rozwoju Śląskiego Klastra Wodnego określono następujące zagadnienia: wskaźniki realizacji Strategii, źródła informacji, narzędzia pozyskiwania i konsolidacji informacji pochodzącej z różnych źródeł, proces decyzyjny związany z monitoringiem. Należy zauważyć, że proponowany system monitoringu opiera się ze względu na trudności w dostępie do pełnej informacji na świadomie ograniczonej liczbie wskaźników. Wskaźniki realizacji Strategii uwzględniają cztery aspekty implementacji: poziom współpracy podmiotów Klastra, poziom realizacji celów strategicznych, uwarunkowania wdrażania Strategii, poziom realizacji projektów. System monitoringu Strategii WSKAŹNIKI 1. wielkość transakcji zawieranych między podmiotami Klastra szacunkowa wielkość wymiany dóbr i usług, 2. liczba projektów podejmowanych przez podmioty Klastra, 3. liczba podmiotów uczestniczących w realizacji projektów w Klastrze, 4. wielkość środków przeznaczonych przez członków ŚKW na działanie Klastra, 5. liczba organizowanych w ramach Klastra wydarzeń integrujących podmioty ŚKW, 6. liczba podmiotów z Klastra uczestniczących w wydarzeniach organizowanych przez ŚKW, 7. wielkość pozyskanych środków zewnętrznych na rozwój ŚKW, 8. skuteczność w ubieganiu się o finansowanie projektów ze źródeł zewnętrznych, Poziom współpracy podmiotów Klastra Poziom realizacji celów strategicznych ŹRÓDŁA INFORMACJI dane przekazywane przez podmioty współpracujące, dane własne ŚKW, dane przekazywane przez członków ŚKW, Wskaźniki realizacji Strategii i źródła informacji 37
9. liczba podmiotów z Klastra umieszczająca swoje oferty na portalu ŚKW, 10. liczba podmiotów spoza Klastra odwiedzająca portal ŚKW, 11. udział podmiotów Klastra w wydarzeniach edukacyjnych i promujących rozwój zrównoważony, 12. liczba patentów opracowanych w wyniku współpracy klastrowej, 13. liczba gremiów zajmujących się rozwojem lokalnym lub regionalnym, w których na stałe zasiadają przedstawiciele ŚKW, 14. liczba podmiotów gospodarczych w województwie śląskim, 15. liczba mieszkańców województwa śląskiego, 16. poziom zużycia wody w województwie śląskim, 17. dostępne zasoby wód (powierzchniowych i głębinowych) oraz stan ich czystości, 18. proporcja w zużyciu w regionie wód powierzchniowych i gruntowych, 19. poziom dekapitalizacji infrastruktury wodociągowej, 20. wielkość środków zewnętrznych dostępnych na zadania w zakresie gospodarki wodnej (należy ustalić interesujące źródła po zakończeniu prac nad programami operacyjnymi na poziomie regionu i kraju), Uwarunkowania wdrażania Strategii dane GUS BDL, Poziom realizacji projektów dane samorządów terytorialnych, dane w dyspozycji członków ŚKW, programy operacyjne na nowy horyzont programowania, 21. wskaźniki określane kontekstowo jako produkty i rezultaty projektu dane przekazywane przez podmioty realizujące projekty (przez liderów projektów). 38
Rdzeniem systemu monitoringu powinny być pewne i stałe źródła informacji gwarantujące dostęp do danych w czasie realnym, a także porównywalność danych w różnych horyzontach czasu. System taki musi być systemem partnerskim, w którym partycypują uczestnicy ŚKW. Organizacja systemu informacyjnego na rzecz monitoringu polega na: powołaniu w ramach ŚKW wyspecjalizowanej komórki / zespołu zajmującego się zbieraniem i przetwarzaniem informacji; stworzeniu zunifikowanych formularzy danych określających: rodzaj danych, jednostki miary, źródła informacji, okresy zbierania danych, opracowaniu systemu zachęt motywujących podmioty ŚKW do dzielenia się informacjami; wśród takich zachęt należy zwrócić uwagę na takie korzyści jak: dostęp do pełnego zbioru informacji o Klastrze, wiedza o planach rozwoju potencjalnie partnerskich podmiotów, wykorzystywanie pozyskanych informacji do promowania ŚKW, tworzenie wydawnictw, które wykorzystują uzyskane dane, a równocześnie promują podmioty ŚKW; stworzeniu instrumentów ułatwiających podmiotom ŚKW przekazywanie informacji narzędzia internetowe; tworzeniu okresowych raportów wraz z systemem wniosków wynikających z analizy danych; upowszechnieniu raportu wśród podmiotów partycypujących w systemie zbierania danych. System monitoringu powinien być wykorzystywany do konkretnych zadań związanych z zarządzaniem strategicznym, w szczególności do aktualizacji Strategii. Identyfikacja odchyleń w realizacji Strategii lub radykalna zmiana uwarunkowań Narzędzia pozyskiwania i konsolidacji informacji Proces decyzyjny związany z monitoringiem Obserwacja uwarunkowań i rezultatów wdrażania Strategii Określenie przyczyn wystąpienia odchyleń Stworzenie narzędzi wdrażających Strategię w zaktualizowanej części Podjęcie decyzji o zakresie aktualizacji Strategii 39
Fundacja Kreatywny Śląsk 44-200 Rybnik, ul. Wysoka 15/17 zespół ekspertów w składzie: dr Krzysztof Wrana dr Mariusz Raczek Marcin Budziński 40