STRESZCZENIE W ciągu lipca i sierpnia 2012 roku prowadziłam badania na terenie dwóch wybranych stanowisk: Osiedla Niepodległości w Słupsku (obszar A) oraz szosy Słupsk Głobino (obszar B). Celem badań była inwentaryzacja rosnących tam grzybów poliporoidalnych należących do klasy Basidiomycetes (grzyby podstawkowe). Zinwentaryzowane zasoby porównałam ze stanem z 2002/2003 roku na podstawie badań prowadzonych przez prof. Edwarda Ratuszniaka z Politechniki Koszalińskiej [1]. Materiał badawczy stanowiły owocniki zebranych grzybów występujących na żywych drzewach, pniakach i leżących kłodach lub gałęziach. Zarejestrowałam 36 stanowisk grzybów poliporoidalnych, z czego 31 znajduje się na terenie A, a 5 na terenie B, należących do 9 gatunków. Najczęściej występującymi okazami były grzyby z rodziny Coriolaceae (Powłócznikowate) oraz Ganodermataceae (Lakownicowate). Najliczniej występującymi gatunkami były lakownica spłaszczona (Ganoderma applanatum) (17 stanowisk) oraz szaro porka podpalona (Bjerkandera adusta) (6 stanowisk). Większość stanowiły pasożyty przyranne (4 gatunki), następnie saprotrofy (3 gatunki) i pasożyty obligatoryjne (2 gatunki). WSTĘP Grzyby poliporoidalne należą do grzybów wielkoowocnikowych, rozwijających się głównie na żywym lub martwym drewnie drzew i krzewów, dlatego charakteryzuje się je jako grzyby nadrzewne [2]. Ich owocniki potocznie zwane są hubami. Reprezentują klasę Basidiomycetes (grzyby podstawkowe), których większość gatunków zgrupowanych jest w czterech rodzinach: Ganodermataceae (Lakownicowate), Hymenochaetaceae (Szczecinkowate), Coriolaceae (Powłócznikowate) i Polyporaceae (Żagwiowate) [6]. Grzybnia większości tych grzybów rozwija się w drewnie powodując rozpad substancji drzewnej. Większość grzybów poliporoidalnych to saprotrofy rozkładające martwe drewno, ale znaczną grupę stanowią pasożyty atakujące zdrowe lub osłabione drzewa. Drewno ulegające zgniliźnie traci swe właściwości mechaniczne, konary łatwo się obłamują a silne wiatry mogą powalać drzewa na drogi, ulice i domy, stwarzając zagrożenia w ruchu komunikacyjnym i dla mieszkańców terenów zabudowanych [1]. Celem niniejszej pracy jest analiza zmiany ilości stanowisk grzybów poliporoidalnych na drzewach alejowych Osiedla Niepodległości oraz drogi dojazdowej do Głobina, pod kątem ich składu gatunkowego i powiązania z żywicielami. 1
METODY I MATERIAŁY Badania prowadzono od czerwca do sierpnia 2012 roku. Badanym obszarem było Osiedle Niepodległości w Słupsku (ok. 480ha), oznaczone jako obszar A, oraz szosa Słupsk Głobino (4km), oznaczona jako obszar B. Materiał badawczy stanowiły owocniki grzybów poliporoidalnych występujące na żywych drzewach, pniakach i leżących kłodach lub gałęziach. Każdy znaleziony owocnik był miejscem kolejnego stanowiska. Zebrany materiał oznaczałam na podstawie analizy cech makroskopowych takich jak wielkość owocników, grubość, forma i kształt, struktura i barwa górnej powierzchni kapelusza. Oceniałam również barwę hymenoforu, kształt i wielkość por oraz morfologię brzegu kapelusza [7]. Dodatkowo określałam typ wywoływanej przez badane obiekty zgnilizny. Zebrane huby dezynfekowałam środkiem owadobójczym po czym mroziłam przez 2 tygodnie. Identyfikowałam również żywiciela, na którym występowały według klucza [4]. Ryc. 1 Lokalizacja badanych stanowisk 2
WYNIKI Na badanym terenie znajduje się 31 stanowisk grzybów, należących do 9 gatunków z 3 rodzin: Coriolaceae (7 gatunków), Hymenochaetaceae (1 gatunek) i Ganodermataceae (1 gatunek). Największą liczbę stanowisk zajmował gatunek Ganoderma applanatum (17), potem Bjerkandera adusta (6). Pozostałe gatunki zajmowały od 1 do 3 stanowisk. Na poboczu szosy wylotowej ze Słupska zarejestrowałam znacznie mniejszą różnorodność gatunkową grzybów. Ma to związek z większą różnorodnością gatunkową drzew gospodarzy w mieście w porównaniu do jednogatunkowych zazwyczaj nasadzeń przydrożnych [1]. Tab. 1 Ilość stanowisk poszczególnych gatunków grzybów na badanych terenach oraz ich cechy Gatunek grzyba Trwałość Fomes fomentarius - hubiak pospolity Ganoderma applanatum - lakownica spłaszczona Bjerkandera adusta - szaroporka podpalana Deadeleopsis confragosa gmatwica chropowata Fomitopsis pinicola pniarek obrzeżony Oxyporus populinus napień topolowy Phellinus igniarius czyreń ogniowy Trametes hirsuta - wrośniak szorstki Trametes gibbosa - wrośniak garbaty Ilość stanowisk na obszarze A Ilość stanowisk na obszarze B 3 Typ zależności 0 2 wieloletni Pasożyt obligatoryjny 17 0 wieloletni Pasożyt 6 0 jednoroczny Saprotrof/ Pasożyt 1 0 jednoroczny Pasożyt 1 1 wieloletni Pasożyt 3 1 wieloletni Pasożyt 0 1 wieloletni Pasożyt obligatoryjny 1 0 jednoroczny Saprotrof 2 0 jednoroczny Saprotrof
Tab 2. Gatunki występujących grzybów i ich żywiciele na badanych terenach Gatunek grzyba Gatunek żywiciela Fomes fomentarius - hubiak pospolity Ganoderma applanatum - lakownica spłaszczona Bjerkandera adusta - szaroporka podpalana topola czarna (Populus nigra) klon zwyczajny (Acer platanoides) jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) topola biała (Populus alba) jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) buk zwyczajny (Fagus sylvatica) Deadeleopsis confragosa gmatwica chropowata Fomitopsis pinicola pniarek obrzeżony Oxyporus populinus napień topolowy Phellinus igniarius czyreń ogniowy Trametes hirsuta - wrośniak szorstki Trametes gibbosa - wrośniak garbaty jarząb szwedzki (Sorbus intermedia) topola biała (Populus alba) wierzba (Salix) buk zwyczajny (Fagus sylvatica) topola czarna (Populus nigra) klon zwyczajny (Acer platanoides) Pasożyty przyranne Saprotrofy Pasożyty obligatoryjne 18% 46% 36% Ryc. 2 Udział (%) saprotrofów i pasożytów w obrębie oznaczonych gatunków grzybów poliporoidalnych 4
Klon Topola biała Dąb Jarząb Brzoza Topola czarna Buk Wierzba 3% 6% 3% 13% 10% 45% 7% 13% Ryc. 3 Udział (%) zainfekowanych gatunków drzew DYSKUSJA Ogółem zarejestrowałam 36 stanowisk grzybów poliporoidalnych, z czego 31 znajduje się na terenie A, a 5 na terenie B, należących do 9 gatunków. Wcześniej na badanych terenach stwierdzono występowanie aż 13 gatunków (łącznie 56 stanowisk) [1]. Za tę zmianę odpowiada kilka czynników, które zaobserwowałam w czasie badań. Osiedla miast oraz szosy są terenami, na których sztucznie osadza się drzewa i krzewy, przez co trudno o dużą różnorodność gatunkową żywicieli, a co za tym idzie, również grzybów poliporoidalnych. Osiedle Niepodległości jest jednym z najuboższych obszarów w Słupsku pod względem terenów zieleni [9]. Charakterystyczna dla terenów miejskich jest również niewielka wilgotność gleb, co nie sprzyja rozwojowi badanych obiektów. Usuwanie martwych gałęzi i uschniętych konarów, stanowiących podłoże dla grzybów saprotroficznych, zmniejsza możliwość ich wystąpienia [1]. Niewielką ilość stanowisk można również tłumaczyć tym, że huby preferują zwarte drzewostany. Bliskość innych drzew ułatwia rozprzestrzenianie zarodników, a niewielkie ruchy powietrza sprzyjają wytwarzaniu owocników[5]. Grzyby nie znajdują takich warunków na terenie osiedli. Dokonywanie częstych cięć pielęgnacyjnych oraz duże narażenie na urazy mechaniczne, stwarza możliwość infekcji grzybami pasożytniczymi, dlatego na terenie A ilość ich jest zdecydowanie przeważająca. (ryc.1). Teren B wyjątkowo nie sprzyja wzrostowi hub z powodu znacznej emisji spalin oraz niewielkiej wilgotności gleb. Ponadto pobocza dróg są obsadzane 5
zazwyczaj jednym gatunkiem drzew, w tym przypadku klonem zwyczajnym (Acer platanoides), co skutkuje małą różnorodnością gatunkową badanych grzybów. Zarejestrowałam tam jedynie 5 stanowisk, należących do 4 gatunków ( z 2 rodzin (Hymenochaetaceae i Coriolaceae). Najczęściej występującymi okazami były grzyby z rodziny Coriolaceae (Powłócznikowate) oraz Ganodermataceae (Lakownicowate). Najliczniej występującym gatunkiem była lakownica spłaszczona (Ganoderma applanatum) (17 stanowisk), która wykazała się największą tolerancją na panujące warunki oraz gatunek żywiciela. Jest ona grzybem wieloletnim, dlatego ilość stanowisk od czasu badań prof. E. Ratuszniaka nie uległa znaczącej zmianie. Stosunkowo duża ilość szaroporki podpalanej (Bjerkandera adusta) prawdopodobnie spowodowana jest jej możliwościami przystosowawczymi. Na badanych przeze mnie drzewach występowała jako pasożyt, chociaż dużo częściej jest spotykana na martwych gałęziach jako saprotrof. Mniejsza ilość stanowisk pozostałych gatunków może świadczyć o tym, że nie mają tak dobrze rozwiniętych cech przystosowawczych. PIŚMIENNICTWO [1] Ratuszniak E. (2007) Grzyby poliporoidalne występujące w zadrzewieniach miejskich i przydrożnych Zeszyty Nauk. Wydz. Budown. i Inżyn. Środow., Politechnika Koszalińska, 23:827-835 [2] Domański S., Orłoś H., Skirgiełło A. (1967) Grzyby. Tom 3, PWRiL, Warszawa [3] Kujawa A. Operat ochrony grzybów wielkoowocnikowych Plan ochrony Bieszczadzkiego Parku Narodowego [4] Aichele D. i R., Schwegler A. (1998) Jakie to drzewo? - Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa [5] Klán J., Vančura B. (1981) Grzyby - Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa [6] Wojewoda W.: Grzyby poliporoidalne Polski. Stan zbadania i nowy podział systematyczny. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Kraków, 348, 47-56. 1999. [7] Ratuszniak E. Klucz do oznaczania pospolitych hub kapeluszowatych grzybów poliporoidalnych [8] Grzywacz A. (2000) Las twoim bogactwem Agencja Reklamowo Wydawnicza A. Grzegorczyk, Warszawa. [9] Prądzyńska D., Śmielak Ł. (2009) Rozmieszczenie przestrzenne terenów zieleni miejskiej w Słupsku Słupskie Prace Geograficzne Akademia Pomorska, Słupsk 6