CztOWIEKII i DOKUMENTY STYCZEŃ- MARZEC. 2 o 1 4 -------- ---- --1 ------- --------------- - --1 PRAWO DOKUMENTY DRUKI ZABEZPIECZONE e -POLSKA ::::..=:: - z...j ~ o=: ~
------------------------------------------------------------------------------------- ------- Benedykt Fiutowski, Iwona Cygan DZIENNIKARZE l ICH LEGITYMACJE -W ŚWIETLE POLSKIEGO PRAWA Dziennikarzy słusznie, choć z pewną dozą poetyckiej przesady- cytując prof. jacka Sobczaka - nazywa się niekiedy inżynierami dusz 1. Definicja zawodu dziennikarza zawarta w ustawie z 1984 roku PRAwo PRASOWE 2 budzi dziś liczne spory i problemy terminologiczne. W natłoku informacji, z jakimi spotykamy się na co dzień, to głównie ta grupa zawodowa kształtuj e opinię pub li cz n ą i na niej spoczywa obowiązek przestrzegania nie tylko prawa, ale także zasad etyki zawodowej oraz dobrych obyczajów. Tak ogromna rola społeczna, jaką dzisiaj odgrywają dziennikarze, rodzi w sposób naturalny pytanie: kto w świetle prawa polskiego jesl dziennikarzem oraz jaki jest jego status prawny? Problem ten ma nie tylko charakter teoretyczny, ale przede wszystkim wymiar praktyczny. Coraz częście j zdarza się bowiem, że działalnością dziennikarską parają się tzw. wolni strzelcy, a więc osoby niezwiązane na stałe z żadną redakcją oraz nietraktujące dziennikarstwa jako swojego podstawowego zawodu. Również liczne zmiany w działalności wydawniczej związane z rozwojem nowoczesnych technologii komunikacyjnych, takich jak choćby fora czy portale internetowe, sprawiają kłopot z określeniem statusu osób publikujących swoje utwory za pomocą tych środków przekazu. Na gruncie polskiego prawa definicja zawodu dziennikarza została zawarta W USTAWIE Z 1984 ROKU PRAWO PRASOWE. Artykuł 7 ust. 2 pkt S przywoływanej ustawy stanowi, że dziennikarzem jest osoba za;mująca się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywaniem matenałów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca się taką działalnością na rzecz i z upoważnienia redakcji. Na tle powyższej definicji pojawiają się liczne spory i problemy terminologiczne. Poza dyskusją pozostaje oczywiście to, że dziennikarzem jest osoba pracująca nad tworzeniem tekstów prasowych i jednocześnie związana z redakcją stosunkiem pracy. Spory skoncentrowane są natomiast wokół dwóch sfo rmułowań zawartych we wskazanej definicji. Pierwsze z nich dotyczy zajmowania się działalnością dziennikarską na rzecz i z upoważnienia redakcji, co daje podstawy do przyjęcia, że status dziennikarza, poza osobą zatrudnioną na umowę o pracę w redakcji, posiada też np. stały współpracownik redakcji oraz korespondent terenowy, niezwi ązany z redakcją nawet umową cywilnoprawną, który otrzymuje wynagrodzenie jedynie z tytułu tzw. wierszówki. Co więcej, w świetle przywoływan ej definicji dziennikarzem jest także osoba, którą z redakcją łączy jedynie umowa cywilnoprawna oraz osoba stale współpracująca z redakcją nawet wówczas, gdy zbiera m ateriały na własną rękę, o ile są one przeznaczone dla danej redakcji3. W tej sytuacji nie ma również przeszkód, aby za dziennikarza uznać studenta odbywaj ącego praktykę w redakcji. Na gruncie BENEDYKT fiutowski - radca prawny, partner w kancelarii Budzowska, Fiutowsk1 1 Partnerzy. Prawmk procesowy, członek International Litigation and ADR Group, działającej przy Eurojuris International z siedz1bą w Brukseli. IWONA CYGAN - aplikant radcowski w kancelarii Budzowska, Fiutowski i Partnerzy oraz doktorant w Katedrze Postępowania Admmistracyjnego UJ. 33 SlYCZ EŃ- MARZEC 2014 nr 32
---------------------------------------------------------------------------------------- 34 powyższej definicji do grona dziennikarzy nie można zaliczyć jedynie osób niebędących w żaden sposób związanych z jakąkolwiek redakqą, przygotowujących teksty wyłącznie dla siebie, po to, aby je następnie opublikować np. w formie książki. Drugie ze spornych sformułowań dotyczy wskazania, że dziennikarzem jest osoba zajmująca się przygotowywaniem materiałów prasowych. Tak niejasno określona definicja daje podstawy do przyjęcia, że dziennikarzem jest także pracownik redakqi zajmujący się wyłącznie przetwarzaniem oraz opracowywaniem gotowych już mate riałów, jak np. korektor4. Analiza ustawowej definicji zawodu dziennikarza prowadzi również do wniosku, że dostęp do tego zawodu ma charakter otwarty, w tym znaczeniu, że może go wykonywać każdy, bez względu na wykształcenie i przygotowanie zawodowe. Z punktu widzenia formalnoprawnego nie ma bowiem żadnych kryteriów, których spełnienia wymagaloby się od osoby ubiegającej się o możliwość wykonywania zawodu dziennikarza, jak ma to miejsce w przypadku wielu innych profesji, w tym m.m. lekarza czy zawodów prawniczych. W szczególności takim wymogiem nie jest ukończenie studiów wyższych na kierunku dziennikarstwo, odbycie praktyki zawodowej czy też zdanie egzaminu sprawdzającego praktyczne umiejętności kandydata na dziennikarza. W praktyce oznacza to, że o tym, kto jest, a kto nie jest dziennikarzem decyduje wydawca lub redaktor naczelny podejmujący współpracę z konkretną osobą. W Europie nie jesteśmy Jednak odosobnionym państwem, w którym dostęp do zawodu dziennikarza ma charakter otwarty. Należy bowiem zauważyć, że niemal w każdym kraju Unii Europejskiej status zawodu dziennikarza jest odmiennie uregulowany. Dla przykładu można wskazać na iemcy, gdzie analogicznie jak w Polsce przyjmuje Jerzy Banaś Człowiek i Dokumenty Stowarzyszenie Polskich Mediów Fot 1 Jedna z polskich legjiymacji prasowych 2013 PL 1498 się, że zawód dziennikarza nie wymaga szczególnych kwalifikacji czy choćby uzyskania potwierdzenia dostatecznego przygotowania zawodowego. Porlobnie kształtuje się sytuacja w Szwajcarii. W niektórych jednak państwach warunkiem wykonywania zawodu dziennikarza jest przynależność do korporacji zawodowej oraz spełnienie szczegółowych wymogów określonych ustawowo. Taka sytuacja ma miejsce m.in we Włoszech, gdzie status dziennikarza może uzys kać jedynie osoba, która po spełnieniu odpowiednich warunków została wp1sana do rejestru krajowego prowadzonego przez Narodowe Stowarzyszenie Dziennikarzy (L'Ordine Nazionale dei Giornalisti). Z kolei we Francji status zawodowy dziennikarza określa francuski KODEKS PRACYS, który podnosi tę profesję do rangi ustawowo zdefiniowanego zawodu. Zgodnie z tym kodeksem dziennikarzem jest osoba, której głównym zajęciem jest praca zawodowa w publikacji codziennej lub periodycznej wydawanej we Francji lub we francuskiej agencji informacyjnej, pod warunkiem jednak, że zawód ten jednocześnie stanowi podstawę utrzymania tej osoby6. W innych zaś pań stwach konieczne jest uzyskanie stosownego dyplomu. Przykładem może być Wielka Brytania, gdzie o przyjęciu do zawodu decyduje Krajowa Rada do spraw Szkolnictwa Dziennikarzy (National Council for the Training for journalists), która orga- CZŁOWIEK l DOKUMENTY
-------------------------------------------------------------------- PrHseauswels Carte de Presse EU-11182 IV-Ae 2013 - - ::-11... Nathalle s;nttn,..-~~,...--~." ~trasse ;...; 14;.::, b ::U AT-1020 Vlenna m "'"~... --- en 12.12. 1972 Austria - """~.-,_.",~...,.. ifnm http.//www.ep-fedorg!cpa_b _en.htmt http l/www t!nm.org!presscarstgn html Fot. 2. Przykłady europejskich legttymacp prasowych tródła nizuje szkolenia dziennikarskie zakończone egzaminem 7 Przechodząc na grunt prawa polskiego, wypada zauważyć, że niejasny status zawodu dziennikarza wynika również z faktu, iż dziennikarze nie posiadają samorządu zawodowego w rozumieniu art. 17 ust. 1 KoNsrvruq1 8, którego zadaniem byłaby zarówno ochrona interesów indywidualnych i zbiorowych jego członków, jak i sprawowanie nc~dzoru nad należy tym i sumiennym wykonywaniem zawodu oraz ustanawianie obowiązujących zasad etyki i deontologii tego zawodu. Pomimo istnienia kilku stowarzyszeń s kupiających dziennikarzy, wśród których można wymienić m.in. Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich (SDP) oraz Stowarzyszenie Dziennikarzy Rzeczypospolitej Polskiej (SDRP), organizacje te - do których przynależność ma charakter całkowicie dobrowolny- nie są wyposażone w żadne prawne kompetencje, by decydować o tym, kto może wykonywać zawód dziennikarza. Przede wszystkim jednak organizacje te nie mają uprawnień do kontrolowania sposobu wykonywania zawodu dziennikarza przez osoby niebędące członkami organizacji, na wzór choćby uprawnień rzeczników dyscyplinarnych działających przy okręgo wych radach adwokackich. Organizacje dziennikarskie, o których mowa powyżej, określają jedynie wymogi, jakie musi spełni ć kandydat na członka danej organizacji, wśród których istotne znacznie ma przedstawienie dorobku zawodowego oraz uzyskanie rekomendacji co najmniej dwóch cz łonków zrzeszenia. Osobnym problemem jest również sprawa etyki zawodowej dziennikarzy, która me ma jednolitego kształtu, jak ma to miejsce w przypadku etyki zawodowej lekarzy czy zawodów prawniczych. W środowisku dziennikarskim funkcjonuje kilkanaście kodeksów etyki zawodowej. Obecnie własny kodeks mają członkow i e największyc h polskich organizacji dziennikarskich, osobny kodeks mają także dziennikarze Polskiego Radia, kolejne obowiązują choćby dziennikarzy RZECZYPOSPOLITEJ i dziennikarzy Telewizji Polskiej. Ponadto 29 marca 1995 roku najwięksi wydawcy polskich mediów oraz organizacji dziennikarskich w trosce o przestrzeganie zasad etyki dziennikarskiej podpisali KARTĘ ETYCZNĄ MEDIÓW, stanowiącą zbiór najważniejszych zasad tego zawodu obowiązujących jej sygnatariuszy. Dodatkowo funkcjonują kodeksy etyczne organizacji międzynarodowych - Międzynarodowej Federacji Dziennikarzy (której członkami są nasze stowarzyszenia dziennikarskie). Aktualna jest także tzw. DEKLARACJA PARYSKA, czyli międzynarodowe zasady etyki zawodowej dziennikarzy z 1983 roku oraz REZOLUCJA 1003 ZGROMADZE NIA PARLAMENTARNEGO RADY EUROPY Z 1993 roku zawierająca zasady etyczne dla dziennikarzy. 35 STYCZEŃ - MARZEC 2014 nr 32
------- ------------~----------------------------------------- 36 Nie ma jednak rozwiązań uniwersalnych, obow i ązującyc h wszystkie osoby zajmujące s i ę dziennikarstwem, zawartych w regulacji o charakterze ustawowym, Jak choćby W UStawie PRAWO PRASOWE czy W USTAWIE O RADIOFONII l TELEWIZJI9. Powyższe prowadzi zasadniczo do nastę pują cego wniosku: w aktualnym stanie prawnym nie jest mozliwe skuteczne sankcjonowanie norm etycznych o bow iąz ującyc h w zawodzie dziennikarza. Dalej idącym wnioskiem jest natomiast stwierdzenie, że zawód dz1enn1karza nie jest zawodem zaufania publicznego. W tym zakresie za prawidłową można natomiast uz nać ostrożną tezę sfor mułowa n ą przez prof.). Sobczaka, i ż dziennikarstwo JeSt wolnym zawodem, dość skutecznie pretenduje do funkcji zawodu zaufania publicznego, której jednak w chwili obecnej nie p e łni 1 0. Przyjmując, że zawód dziennikarza ma charakter otwarty, naturalne staje się pytanie o status osób redagujących serwisy informacyjne dostępne w Internecie, strony WWW czy portale internetowe. W ostatnich latach problem ten stał s ię szczególnie żywot n y z uwagi na burzliwy rozwój mediów elektronicznych, które skutecznie zastępują prasę tra dycyjną. Został ta k że dostrzeżony przez Sąd Najwyższy, który w ugruntowanym JUŻ orzecznictwie wskazuje, że niektóre strony internetowe m ogą b yć traktowane jako dzienniki lub czasopisma pod warunkiem, że ukazują s i ę periodycznie. Co za tym idzie, strony te podlegają rejestracji podobnie jak prasa papierowa 11. Olatego szczególnie istotne jest rozumienie przesłanki pe riodycznoś c i. Definiuje s 1 ę ją poprzez s pełnienie wymagań posiadania s tałej nazwy, ciągłej numeracji, wydawania w określonych odstępach czasu 1 2. Profesorowie Ryszard Markiewicz oraz Janusz Barta wskazują jednak, że wymogu periodyczności ukazywania się nie można t raktować jako spe łnionego, gdy wymieniane są niektóre tylko informacje 13. Uznanie pewnych kategorii publikacji elektronicznych za prasę niesie za sobą daleko idą ce konsekwencje, w tym również dotyczące określenia statusu osób pracującyc h dla tych portali. N aturalną konsekwencją przyjęcia pog lądu o istnieniu prasy internetowej (w rozumieniu ustawy PRAWO PRAsowe) jest uznanie, że osoby zajmuj ące się redagowaniem, tworzeniem lub przygotowywamem materiałów prasowych dla tych mediów są również dziennikarzami, a zatem przysługuje im m.in. prawo powoływa nia się na tajemnicę dzi en nikarską. Bez znaczenia pozostaje przy tym to, czy tra ktują oni swoją działalność jako zawód, czy tylko np. jako sposób spędzania wolnego czasu. W świetle przedstawionego stanowiska judykatury pojawiły s i ę t rudno ści w określeniu prawn ego cha rakteru blogów. Pomimo że zagadnienie to bu dzi kontrowersje w doktrynie, dla większości jej przedstawicieli blogi nie mogą być uznawane za prasę, przede wszystkim z uwagi na jednorodny charakter wpisów na nich zamieszczanych 14. Omawiane powyżej zagadnienie ma szcze gólnie doniosłe znaczenie dla okreś lenia odpowiedzialności dziennikarzy publikujących w prasie internetowej, jak i administratorów, w znaczeniu: redaktorów tych serwisów. Ponoszą oni bowiem odpowiedzialność pr awną za teksty ukazujące s i ę w prasie internetowej na zasadach określonych w ustawie PRAwo PRASOWE. Możliwe jest zatem żądanie od redaktora naczelnego prasy internetowej sprostowania, na zasadach określonych Wart. 31 pkt 1 PRAWA PRASOWE GO, ka żdej nieprawdziwej lub ni eścis łej wiadomości. Obowiązkiem zaś redaktora naczelnego jest opublikowanie sprostow ania w terminie 3 dni roboczych od dnia jego otrzymania lub niezwłoczne przekazanie wnioskodawcy pisemnego zawiadomienia o odmowie publikacji i jej przyczynach. Ni ezależn ie od powyżej opisanego uprawnien ia, osobie, której dobra osobiste zosta- CZŁO\"'I EK l DOWMENTV
----------------------------------------------------------------- ły naruszone na skutek publikacji zamieszczonej w prasie internetowej, przysługuj e żądanie ochrony tych praw na zasadach przewidzianych W KODEKSIE CYWILNYM. W takim przypadku so lidarn ą odpowiedzialnoś ć za naruszenie dóbr osobistych spowodowane opublikowaniem materiału prasowego ponoszą autor tekstu, redaktor lub inna osoba, która s p owodowała opublikowanie tego materiału. Nie wyłącza to oczywiście odpow iedzia ln ośc i wydawcy. Dodatkowo od autora tekstu można dochodzić odpowiedzialności karnej za z nies ławienie. W przypadku jednak prasy internetowej istotne kontrowersje wywoływała kwestia odpowiedzialności redakcji za komentarze pod tekstami redakcyjnymi. Powsta ł o pytanie, czy mają one charakter ma teria łu prasowego w rozumieniu PRAWA PRASOWEGO i czy redakcje odpowiadają za nie na zasadach określonych w tej ustawie? Odpowiedzi na to pytanie udzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 8 lipca 2011 roku 15, wskazując, że w przypadku um ożliwienia bezpłatnego dostępu do portalu dysku syjnego usługod awca, za którego nal eż y uznać także redakcję, nie ma obowiązk u zapewnienia możliwości identyfikacji osoby dokonuj ącej wpisu na takim portalu i nie ponosi odpowiedzialności za naruszenie cudzego dobra osobistego, chyba że wiedział, iż wpis narusza to dobro i nie u s unął go ni ezwłocz n ie. Odrębną kwestię, aczkolwiek, jak s i ę wydaje, najbardziej i stotną z punktu widzenia wykonywania zawodu dziennikarza, stanowi uregulowanie prawne p ozwa l ające na wydawanie tzw. legitymacji prasowych. Dokument ten w potocznym odczuciu potwierdza fakt wykonywania zawodu dziennikarza i niejednokrotnie jest wymagany, aby uzyskać dostęp do informacji publicznej. Pozwala również na akredytowanie s ię przez jej posiadacza m.in. na konferencjach prasowych organizowanych przez organy administracji państwowej, a tak że na róż nego rodzaju kongresach oraz konferencjach. Pomimo, iż rola legitymacji prasowej ma zasadnicze znaczenie w pracy dziennikarza, a jej posiadanie jest wymogiem formalnym wstępu m.in. na obrady komisji sejmowych, polskie prawo nie zawiera żadnych regulacji d o tyczących tej kwestii. W konsekwencji przyjęło się w Polsce, że legitymacje prasowe wydają, mezal eżn ie od siebie, stowarzyszenia i związk i skup iaj ące dziennikarzy, wydawców etc., redakcje zarejestrowanych dzienników oraz czasopism, w tym również dzienników oraz czasopism internetowych. Nie istnieją jednolite zasady ich wydawania. Każda organizacja czy redakcja ma swój własny wzór legitymacji prasowej. Dodatkowo coraz częściej spotykane są w Polsce tzw. karty prasowe wydawane przez europejskie zrzeszenia dziennikarzy, w tym m.in. Europejską Federację Pra sową. Karta ta nadaje jej posiadaczowi podobne uprawnienia jak legitymacja prasowa, z tym zastrzeże niem, że jest ona respektowana zasadniczo na terenie całej Europy. Jedynym wymogiem jej otrzymania jest przystąpienie do zrzeszenia oraz dokonanie stosowanej op łaty członkowskiej. Należy także z łożyć oświadczenie, że jest się czynnym dziennikarzem, a deklaracja taka może podlegać weryfikacji. Nie ma jednak wymogu wykazania faktu ukończenia studiów dziennikarskich lub posiadania kilkuletniej praktyki zawodowej. Podsu mowuj ąc powyższe rozważania, należy stwierdzić, że aktualna definicja zawodu dziennikarza zawarta w ustawie PRAWO 37 STYCZEŃ- M.~RZEC 2014 nr 32
------------------------------------------------------------------ PRASOWE jest niedookreślona, a przez to nie przystaje do wymogów, jakie aktualnie stawia się temu zawodowi. De lege ferenda należy zatem postulować jej zmianę, co zresztą znajduje wyraz w pojawiających się co jakiś czas propozycjach nowelizacji PRAWA PRAsowEGO. Słuszna wydaje się również teza, że w interesie zarówno samych dziennikarzy, jak i ich czytelników jest stworzenie choćby namiastki korporacji zawodowej dziennikarzy, co pozwoli na sprawowanie należytej pieczy nad wykonywaniem tego niełatwego zawodu. Za tymi regulacjami powinno też pójść ustawowe usankcjonowanie zasad wydawania i posługiwania się dokumentem w postaci legitymacji dziennikarskiej. Od Redakcji: Według Wikipedii: legitymacja prasowa (potocznie zwana "prasówką") to dokument stwierdzający fakt wykonywania pracy dziennikarza w określonej redakcji prasowej, radiowej lub telewizyjnej. Legitymację prasową wydaje redaktor naczelny, który prawnie odpowiada za treści ukazujące się w kierowanym przez niego tytule prasowym, stacji radiowej lub telew1zyjnej. Legitymacja dowodzi, że redaktor naczelny ma świadomość, iż osoba legitymująca s1ę tym dokumentem jest mu znana, istotnie dla niego pracuje i że bierze on prawną odpowiedzialność za działalność tego pracownika. Legitymacja ta jest zwykle wielkości karty kredytowej i znajdują się na niej: imię i nazwisko oraz zdjęcie dziennikarza, nazwa tytułu prasowego, radia lub stacji telewizyjnej, data ważności, kontakt z redakcją. Źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/legitymacja _prasowa. A może wspólne prace środowiska dziennikarskiego nad ustawowymi uregulowaniami statusu zawodu dziennikarza i ustawowym usankcjonowaniem zasad wydawania i posługiwania się legitymacją dziennikarską stanowiłyby dobry pierwszy krok do jego intergraqi? Ze swojej strony deklarujemy uczestnictwo i pomoc w takich działaniach, będziemy również wdzięczni za uwagi i propozycje w tej sprawie. 38 1 Wystąpienie prof. J Sobczaka, Zawody zaufama publicznego a interes publiczny - korporacypa reglamentacja versus wolno~ć wykonywama zawodu, materialy z konferencji zorganizowanej przez Komisję Polityk1 Spoleczne1 1 Zdrow1a Senatu RP przy wspóludziale Ministerstwa Pracy i Połityki SpołeczneJ pod patronatem Marszałka Senatu RP Longina Pastusiaka, 8 kwietnia 2002 r., s. l. 2 Ustawa z dnia 26 styczn1a 1984 r. Prawo prasowe (Oz U. Nr S, poz. 24 z późn. zm.). 3 M. Siwicki, Dziennikarz w ujęciu ustawy Prawo prasowe - problematyka rermmolog1czna, MoP 2012, nr 20. 4 E. Ferenc-Szydełko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2010. 5 Art. L7111-3 Code du travaił. 6 A Habel, Zurnalista z cenzusem, "Forum dziennikarzy" 2004, nr 3 7 M. Siw1ck1, op. c1t 6 Konstytuqa RzeczypospoliteJ PolskleJ z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483). 9 Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji (tj. z 2011 r. Dz. U. Nr 43, poz. 226). IOWystąp1enie prof. J. Sobczaka, op. cit., s. 28-29. 11 Postanowienie SN z dnm 15 grudnia 201 O r, sygn. akt: III KK 250/10. 11 http ://www.rp.pł/artykul /117093.html 13 http ://www. rp.pł/artykul/60888. html. 14 http://www.rp.pl/artykul/117093 html. 11 Wyrok SN zchia 81pca 2011 r. o~ akt rl/ CSK fxjs/10. C7.1.0WIEII. l DOKUMENTY