Cały świat na scenie Kim był William 1 Szekspir? Prostym chłopakiem ze Stratfordu czy wyrafinowanym renesansowym erudytą? A może w ogóle nie istniał jako autor dramatów? Szekspirolodzy zażarcie się o to spierają. Zdaniem jednych Will Szekspir żył naprawdę i już za życia zdobył rozgłos i uznanie jako poeta i dramaturg, a także twórca teatru nazywanego dziś teatrem szekspirowskim. Był w nim aktorem (grał Ducha w Hamlecie) i reżyserem własnych sztuk, przerabiał też i ulepszał cudze utwory (na przykład tak zwanego Pra-Hamleta, przypisywanego Tomaszowi Kydowi). Inni badacze gromadzą argumenty i dowody, że autorem Szekspirowskich dramatów był ktoś inny może Francis Bacon 2, wybitny polityk, filozof, pisarz, erudyta. Pojawiła się nawet hipoteza, że pod nazwiskiem Szekspira kryła się kobieta. O tym, iż sztuki te napisała inna osoba, miałoby świadczyć proste pochodzenie Szekspira i brak wyższego wykształcenia ukończył tylko szkołę podstawową w Stratfordzie. Z kolei zwolennicy talentu pisarskiego Szekspira podkreślają zalety tej typowej renesansowej szkoły, w której przyszły dramaturg mógł poznać nie tylko łacińską i angielską gramatykę, grekę, retorykę i logikę, ale także mógł czytać Biblię i poezję łacińską oraz starożytnych klasyków: Owidiusza, Wergilego, Horacego, Senekę, Plauta. Zdobyte tam wykształcenie i wrodzone zdolności pozwoliły mu zyskać miano najwybitniejszego dramaturga doby elżbietańskiej (czyli okresu panowania królowej Elżbiety I). Czytając dzisiaj Szekspira, musimy pamiętać, że był on w równej mierze człowiekiem swojej epoki (renesansowym humanistą, ceniącym światło rozumu i wolną wolę działającej jednostki), co spadkobiercą najdawniejszych, wręcz mitycznych przeświadczeń o podporządkowaniu ziemi i człowieka wyższym od nich i potężniejszym prawom kosmosu, zagrożonego nieustannie chaosem. Dante i Szekspir podzielili świat między siebie. Trzeciego nie ma! Fenomen geniuszu Szekspira jest jak lustro, w którym każda epoka i każda kultura może ujrzeć wieczną i uniwersalną prawdę o świecie i człowieku. A zarazem jest jak gąbka (według słów Jana Kotta o Hamlecie), która wchłania w siebie od razu całą współczesność. Jego twórczość można interpretować, odwołując się do aktualnych dramatów historii, zawikłań polityki, problemów społecznych i psychologicznych dnia dzisiejszego. Od ponad czterystu lat cały świat czyta Szekspira, analizuje go, komentuje, interpretuje i wystawia. Sięgają po niego teatry akademickie i eksperymentalne, dramatyczne i lalkowe. Inspiruje malarzy i muzyków. Jest adaptowany dla potrzeb opery, baletu, filmu; przerabiany na melodramat, romans, kryminał, western, kabaret, komiks... Znajduje wspólny język ze sztuką wysoką i z kulturą masową. Zaspokaja wyrafinowane gusty elitarnej publiczności i odnosi sukcesy komercyjne. Każda epoka i każdy model kultury znajdują w nim coś dla siebie. Myślą Szekspirem o swoich problemach i konfliktach, mówią Szekspirem w nowych tłumaczeniach, czerpią z Szekspira pomysły dramaturgiczne, tematy, postacie, złote myśli... W rozpoznaniu Wielkiego Mechanizmu historii, jak to określił Jan Kott w słynnej książce Szekspir współczesny (1965), angielski poeta wyprzedził kolejne epoki, budząc podziw i zachwyt najpierw romantyków, potem ludzi drugiej połowy XX wieku jednych i drugich szczególnie dotkliwie doświadczonych przez historię. Strona tytu³owa Komedii, Historii i Tragedii Williama Szekspira, 1623 Johann Wolfgang Goethe 3 : Kiedy Szekspira nazywamy jednym z największych poetów, stwierdzamy tymi słowy, że mało kto podpatrzył świat tak wnikliwie, że mało kto, dając wyraz swej wewnętrznej wizji, przekazał czytelnikowi tak głębokie odczucie jego istoty. Świat Szekspira jest dla nas zrozumiały; obcujemy tam bezpośrednio z cnotą i zbrodnią, wielkością i małością, szlachetnością i nikczemnością, i dzieje się to za pomocą środków najprostszych. O Szekspirze w nieskończoność, przełożyła Helena Pręczkowska 1 William ang. łiliam 2 3 Francis Bacon ang. fransis bejkon Goethe niem. göte lub gete
120 Krótkie wprowadzenie do szekspirologii Szekspir wydawców 49 68 156 Nie zachował się żaden Szekspirowski rękopis. To edytorzy stworzyli ostateczny tekst dramatów autora Hamleta. Dzisiejsze publikacje jego dzieł są oparte na wydaniach renesansowych, te zaś na różnych wariantach rękopisów notowanych przez aktorów, inspicjenta, suflera czy skrybę. Już za życia Szekspira istniały liczne wydania pirackie jego utworów, różniące się długością i brzmieniem tekstu (na przykład pierwsze wydanie Hamleta nie zawierało monologu Być albo nie być... ). Szekspir pisał swoje sztuki dla teatru. Nie interesował się ich wydaniami, nie brał udziału w redakcji, nie autoryzował żadnego tekstu. Najbardziej wiarygodnymi edycjami dramatów Szekspira w epoce renesansu są: ogłoszone za życia autora tak zwane dobre quarto 1 oraz pierwsze zbiorowe wydanie pośmiertne, tak zwane folio (1623), w którym wprowadzono podział jego utworów na komedie, historie i tragedie. Wobec tradycji Zbiór sztuk Szekspira obejmuje trzydzieści sześć dramatów z wydania folio i trzy inne, przypisywane mu albo przez niego współtworzone. Ponieważ oryginalność fabuły nie decydowała wówczas o wartości artystycznej utworu, Szekspir z reguły swobodnie wykorzystywał cudze pomysły i mieszał gatunki. Kroniki królewskie przedstawiają naznaczone okrucieństwem i zbrodnią dzieje średniowiecznych władców Anglii (na przykład Henryk VI, Ryszard III, Ryszard II, Życie i śmierć króla Jana, Henryk IV, Henryk V) i oparte są na Kronikach Anglii, Szkocji i Irlandii Rafaela Holinsheda 2. Tematy z historii starożytnej (na przykład Juliusz Cezar czy Antoniusz i Kleopatra) zaczerpnął Szekspir z Żywotów sławnych mężów greckiego historyka Plutarcha. W tragediach kontynuował tematy królewskie, inspiracje czerpiąc jak na przykład w wypadku Hamleta z bajecznych dziejów Danii, opisanych przez średniowiecznego kronikarza Saxo Gramatyka. Korzystał także z pomysłów współczesnych sobie dramatopisarzy (Marlowe a 3 i Kyda), pogłębiając ich wizję tragiczności i tworząc nową tragedię historyczną. Jego spojrzenie na władzę i władców świadczy z jednej strony o nawiązaniu do tradycji średniowiecznego moralitetu (w człowieku toczy się odwieczna walka dobra i zła), z drugiej o wpływach renesansowych idei Księcia Machiavellego 4 (brak skrupułów władców w dążeniu do skutecznego rządzenia). Także antyczny topos świata-teatru nasycił Szekspir nowymi treściami. Komedie oparł Szekspir między innymi na renesansowych włoskich nowelkach i komedii dell arte, antycznych komediach, średniowiecznej farsie, tradycji staroangielskich świąt ludowych i rodzimego folkloru. Zapożyczone wątki i konwencjonalne postacie wzbogacał Szekspir zadziwiającą głębią psychologicznej wiedzy o człowieku i powagą refleksji filozoficznej o mechanizmie świata i historii. A wszystko to na dodatek przenika wielka, porywająca poezja. Zbliżenie Szekspirowskie folio i quarto Terminy folio i quarto oznaczają ówczesny format druku. Folio to arkusz papieru złożony na pół, co daje dwie kartki (czyli cztery strony). W formacie tym drukowano dzieła o wielkiej randze i znaczeniu, był on zastrzeżony przede wszystkim dla Biblii, katechizmów, żywotów świętych. Druk utworów Szekspira w formacie folio stanowił ich niewątpliwą nobilitację. Ukazały się one po śmierci autora, w roku 1623, jako Komedie, Historie i Tragedie Williama Szekspira. Kosztowały jeden funt równowartość miesięcznej pensji nauczyciela. Z czterystu wydanych egzemplarzy zachowało się dwieście. Format quarto to arkusz złożony dwukrotnie (czyli osiem stron). Dramaty, jako druki pośledniejsze, wydawano właśnie w tym formacie. Zachowało się pięć takich egzemplarzy Hamleta jeden z nich we Wrocławiu. 1 quarto łac. kwarto 2 Holinshed ang. holinszed 3 Marlowe ang. marloł 4 Machiavelli wł. makiawelli
121 37 Tragedie Najważniejsze to: Romeo i Julia, Ryszard III, Hamlet, Otello, Król Lear 1, Makbet, Antoniusz i Kleopatra. Można powiedzieć, że tragedie Szekspira przedstawiają w rozmaitych wariantach wciąż tę samą historię o złym królu-tyranie, uzurpatorze i okrutniku; o krwawych walkach o tron, władzę, kobietę; o intrygach i zbrodniach, napędzanych przez ludzkie namiętności, ambicje, charaktery i Wielki Mechanizm historii. Tragedia Szekspirowska daleka jest od Arystotelesowskich założeń tragedii klasycznej, ale ma swoje reguły. Należą do nich: wartka i sensacyjna akcja, ignorująca jedność miejsca i czasu, oraz wymyślna intryga, która miała dostarczać widzom silnych emocji. Ciąg zdarzeń dramatycznych inicjują głównie sami bohaterowie (bez udziału bogów, Fatum, Losu). Ich pasje i namiętności prowadzą do krwawego rozwiązania i śmierci często przedwczesnej, nagłej, połączonej z upadkiem wielkiej idei. W finałach Szekspirowskich tragedii trup ściele się gęsto, krew leje obficie, następuje kumulacja grozy i okrucieństwa. Ponadto w sztukach tych sceny wzniosłe i tragiczne, napisane stylem wysokim, mieszają się z sytuacjami komicznymi, wyrażanymi językiem dosadnym, pełnym plebejskiego humoru. Skrzydlate słowa Szekspira Hamlet Słabości, twe imię kobieta! Źle się dzieje w państwie duńskim. W tym szaleństwie jest metoda. Być albo nie być. Oto jest pytanie. Poloniusz: Cóż to czytasz, mości książę? Hamlet: Słowa, słowa, słowa. Dania jest więzieniem! Ofelio! Idź do klasztoru! Komedie Reszta jest milczeniem. Najbardziej znane to: Poskromienie złośnicy, Sen nocy letniej, Wiele hałasu o nic, Jak wam się podoba, Wesołe kumoszki z Windsoru 2, Wieczór Trzech Króli, Burza. Komedie Szekspira sławią zwyciężającą wszystko miłość, budząc beztroski śmiech i filozoficzną zadumę. Szczególną rolę odgrywa w nich humor sytuacyjny i dowcip językowy. Poeta korzysta z konwencjonalnych fabuł i znanych z literatury anegdot, odwołuje się do motywów mitologicznych i baśniowych, chwytu teatru w teatrze, bawi widza przebierankami i zamianą płci, mnoży zabawne nieporozumienia, na przykład wynikające z identyczności bliźniaków. Przykładem takiego utworu jest wielopłaszczyznowa, misternie zbudowana opowieść-baśń Sen nocy letniej. Łączy ona świat snu i czarów ze sprawami ludzi, angielski las i ateński dwór, subtelne uczucia i namiętności miłosne z niewybrednymi żartami teatru rzemieślników. Przedmiotem żartu i kpiny w komediach Szekspira jest to, co zapewne bawiło renesansową publiczność: kłótliwe i uparte kobiety, poskramiane przez małżonków, próżni i zarozumiali mężczyźni, typ żołnierza samochwała, zaślepienie miłosne i swary między kochankami, prowadzące do nieporozumień, ale kończące się dobrze. Dziś komedie Szekspira odbieramy jako sztuki wieloznaczne, w których śmiech podszyty jest goryczą, a liryzm łączy się z ironią. Echa szekspirowskie Jak wam się podoba Świat jest teatrem, aktorami ludzie, / Którzy kolejno wchodzą i znikają. Juliusz Cezar Lękliwy stokroć umiera przed śmiercią; / Mężny kosztuje jej tylko raz jeden. Romeo i Julia Czemże jest nazwa? To, co zowiem różą, / Pod inną nazwą równie by pachniało. Ryszard III Konia! Hej, konia! Królestwo za konia! Liczne postacie Szekspirowskie oderwały się od tekstów, w których żyją pełnią życia, i zastygły w alegorie. W zbiorowej pamięci i wyobraźni zadomowili się: nieszczęśliwi kochankowie-samobójcy Romeo i Julia, zazdrosny Otello i niewinna, zabita przez męża Desdemona, wahający się Hamlet i obłąkana topielica Ofelia, zbrodniczy Makbet i pchająca go do morderstwa żona, nieszczęśliwy ojciec złych córek król Lear, beztroski opój, obżartuch i kawalarz Falstaff, zakochana 1 Lear ang. lir 2 Windsor ang. łindsor
122 w ośle królowa elfów Tytania i złośliwy duszek Puk, czarodziej-poeta Prospero i pokraczny Kaliban. Tytuły dramatów Szekspira i cytaty ze sztuk pełnią dziś funkcję zwrotów frazeologicznych i weszły do repertuaru skrzydlatych słów, na przykład: Jak wam się podoba?, Komedia omyłek, Wszystko dobre, co się dobrze kończy, Wiele hałasu o nic, Miarka za miarkę, Stracone zachody miłości. Szekspir tłumaczony Obecność Szekspira w kulturze europejskiej i światowej jest skazana na przekłady, co w paradoksalny sposób wychodzi mu na dobre. Oryginalne teksty autora Hamleta stają się coraz mniej zrozumiałe nawet dla Anglików. Natomiast wciąż na nowo tłumaczony i językowo uwspółcześniany Szekspir różnych kultur narodowych brzmi zrozumiale, atrakcyjnie, dowcipnie. Kolejne przekłady, wyrażając ducha czasu lektury i odbioru, zmieniającą się wrażliwość estetyczną i etyczną czytelników i widzów, sprzyjają nowym interpretacjom, zachęcają teatry do poszukiwania nowoczesnego kształtu inscenizacyjnego, inspirują awangardowych reżyserów i wprowadzają nowy styl gry aktorów. Dramat Szekspirowski nie ma w literaturze polskiego renesansu swojego odpowiednika gatunkowego. Nie możemy też tłumaczyć Szekspira na szesnasto- czy siedemnastowieczną polszczyznę, ponieważ w jakiejś mierze jest ona mniej wyrobiona literacko od ówczesnego języka angielskiego. Pierwszy polski przekład dramatów Szekspira z oryginału (wcześniejsze spolszczenia opierały się na przeróbkach francusko- i niemieckojęzycznych) pochodzi z połowy XIX wieku (1862). Jest dziełem wybitnego tłumacza Józefa Paszkowskiego. Znakomite fragmenty jego przekładów, jak choćby monolog Hamleta ( Niech ryczy z bólu ranny łoś, / Zwierz zdrów przebiega knieje ), należą dziś do kanonu idiomów szekspirowskich w polskiej kulturze. Tłumacz Szekspira musi nie tylko znakomicie znać język angielski, ale także odznaczać się wrażliwością i wyobraźnią poetycką. Dlatego udane przekłady, czy to fragmentów, czy też całych dramatów, wyszły spod pióra poetów: Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Jana Kasprowicza, Jarosława Iwaszkiewicza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego. Wśród współczesnych cenionych tłumaczy Szekspira są: Stanisław Barańczak, Roman Brandstaetter 1, Antoni Libera, Jerzy S. Sito i Maciej Słomczyński. Eugène Delacroix 2 Hamlet i Horacy na cmentarzu, 1839 Szekspiriady Szersze kontakty kultury polskiej z Szekspirem pojawiły się późno, dopiero w XVIII wieku. Najpierw jako popularne w Europie i w Polsce szekspiriady, czyli grane przez wędrowne trupy aktorów francuskie i niemieckie przeróbki jego sztuk. Łagodzono w nich drastyczności tekstu, wprowadzano szczęśliwe zakończenie i moralistyczną wymowę. To one stały się podstawą pierwszych, deformujących oryginalny tekst, przekładów z drugiej, a nawet trzeciej ręki. Tłumaczem niejednej szekspiriady był Wojciech Bogusławski, twórca teatru narodowego, a zarazem pierwszy polski Hamlet w lwowskim przedstawieniu z roku 1798. Przerabianie sztuk Szekspira w duchu klasycznego ładu i racjonalnego umiaru uzasadniał on potrzebą usunięcia z nich elementów drażniących dobry smak człowieka oświecenia. 1 2 Brandstaetter niem. brandszteter Eugène `ne Delacroix fr. eżen delakrua
Appendix Echo Stanis³aw Barañczak Podstawowe utwory W. Szekspira, przystêpnym sposobem streszczone i dla celów mnemotechnicznych w formê wierszowan¹ przyodziane. Stanisław Barańczak (ur. 1946) poeta, eseista, krytyk literacki; tłumacz między innymi sztuk Szekspira oraz jego sonetów 5 10 Hamlet Duch: brat jad wla³ do ucha. Syn ducha: o, psiajucha! Stryja w ryj? Drastyczny krok. Zw³oka. Jej fina³: stos zw³ok. Romeo i Julia Rody Werony: wra y raban. M³odzi: hormony. Starzy: szlaban. Mnich: lekarstwem zielarstwo? Fina³: trup grub¹ warstw¹. 15 Ryszar yszard III Garbus: knuje. Wokó³ szuje. Z¹b za z¹b. Królestwo za konia. Fina³: zbiorowa agonia. Andrzej Mleczko Rysunki teatralne 20 25 Juliusz Cezar Forum. Togi. Go³e nogi. Klika: szefowi nó w plecy? Fina³: trupy, kalecy. Otello T³o: gondole i do e. Centrum uwagi: ³o e. W¹ : Jago. M¹ : Ja go!... Duszona: ona. Fina³: obsada kona. 30 35 Makbet Szkot: bestia bitna. ona: ambitna. Rêce umywa. Ma gdzieœ. Bór: marsz na mur! Fina³: rzeÿ. Król Lear Król-ojciec: lebiega. B³azen: go ostrzega. Córki: dwie z³e, jedna lepsza. Fina³: wszystko siê rozpieprza. Biografio³y, 1991 Zadania 1. Zastanów się, na czym polega dowcip tekstu Barańczaka. Zwróć uwagę na słownictwo, rymy i kompozycję czterowierszy. 2. Napisz własne, dowcipne streszczenia Hamleta i Makbeta lub innych znanych ci dramatów Szekspira.