Ochrona zasobów genetycznych drobiu Wiadomości Zootechniczne, R. XLVII (2009), 2: 33 42 Podstawy organizacyjne realizacji programów ochrony zasobów genetycznych drobiu Jolanta Calik Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice, k. Krakowa W ostatnich 50 latach w drobiarstwie dokonał się ogromny postęp hodowlany. W oparciu o klasyczne metody genetyki populacji, w tym dzięki wykorzystywaniu efektów heterozji, osiągnięto znaczny postęp w nieśności kur, tempie wzrostu kurcząt brojlerów i wykorzystaniu paszy na 1 kg przyrostu oraz zniesionych jaj, jak i znacznie poprawiono jakość pozyskiwanych produktów (WeŜyk i Paczkowski, 1998; Albers i Van Sambeek, 2002). Jednak, w wyniku narastającej intensyfikacji i globalizacji produkcji drobiarskiej liczba ras/odmian drobiu ulega systematycznemu zmniejszaniu (Crawford, 1990). Tymczasem, unikatowe w skali światowej lokalne rasy drobiu są ściśle związane z rolniczym krajobrazem, tradycją i kulturą miejscowych społeczności. Populacje te charakteryzują dobra zdrowotność, odporność na niekorzystne warunki klimatyczne, a takŝe niekontrolowane warunki chowu drobnostadkowego. Bardzo dobrze wykorzystują ubogie w ruń łąki i pastwiska oraz ugory, produkując nie tylko smakowite jaja i mięso, ale takŝe pierze i puch (Kasznica i in., 1987; Cywa-Benko, 2002; Połtowicz i in., 2004; Krawczyk i Calik, 2006; KsiąŜkiewicz, 2006 a, b). Zasoby genetyczne mogą być wykorzystane w przyszłości w programach genetycznego doskonalenia komercyjnych stad, a obecnie są świadectwem wielowiekowej polskiej myśli hodowlanej. Stanowią one takŝe cenny pod względem genetycznym, fizjologicznym i biochemicznym materiał badawczy, który moŝe być wykorzystywany do badań nad historią ewolucji zwierząt gospodarskich, ontogenezy ptaków, jak równieŝ nad ich zachowaniem się w zmiennych warunkach środowiskowych (WęŜyk i in., 1994; Chołocińska i in., 1996; Romanov i in., 1996; Calik i in., 2005; Cywa-Benko i WęŜyk, 2006). Ponadto, bioróŝnorodność powinna być utrzymana nie tylko ze względów praktycznych, lecz takŝe kulturowych. Zwierzęta domowe urozmaicają środowisko jako Ŝywy element ekosystemu i dzięki temu wpływają korzystnie na poprawę jakości ludzkiego Ŝycia. ZagroŜone wyginięciem populacje drobiu chroni się metodą in situ polegającą na ochronie Ŝywych zwierząt w ich naturalnym środowisku (WęŜyk i in., 1998). Obecnie programy ochrony zasobów genetycznych zwierząt obejmują następujące rasy/rody/linie (rys. 1): Kury nieśne: ZielononóŜka kuropatwiana (Z-11), śółtonóŝka kuropatwiana (ś-33), Rhode Island Red (R-11), Sussex (S-66), Leghorn (G-99, H-22) utrzymywane w Fermie Kur Nieśnych w Chorzelowie k. Mielca (Instytut Zootechniki PIB); Rhode Island White (A-33), Rhode Island Red (K-22) utrzymywane w Fermie Kur Nieśnych w Dusznikach k. Poznania (Instytut Zootechniki PIB); ZielononóŜka kuropatwiana (Zk), Polbar (Pb) utrzymywane w Fermie Kur Nieśnych w Felinie k. Lublina (Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie). Gęsi: Garbonosa (Ga), Kartuska (Ka), Kielecka (Ki), Lubelska (Lu), Podkarpacka (Pd), Po- 33
J. Calik morska (Po), Suwalska (Su), Rypińska (Ry), Landes (LsD-01), Romańska (Ro), Słowacka (Sł) i Kubańska (Ku) utrzymywane w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach k. Poznania (Instytut Zootechniki PIB); Zatorska (ZD-1) utrzymywana w Fermie Kur Nieśnych w Rząsce (Uniwersytet Rolniczy w Krakowie); Biłgorajska utrzymywana w gospodarstwie prywatnym Majątek Rutka k. Lublina. Kaczki: Kaczki pomniejszone (K-2), mieszańce Khaki Campbell x Orpington (KhO-1), Pekin angielski (LsA), Pekin duński (P-8), Pekin francuski (P-9) oraz Pekin krajowy (P-33) utrzymywane w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach k. Poznania (Instytut Zootechniki PIB); Pekin krajowy (P-11, P-22, P-44, P-55) utrzymywane w Ośrodku Hodowli Kaczek w Lińsku. 7 4 2 3 6 5 1 Rys. 1. Lokalizacja chronionych ras róŝnych gatunków drobiu Fig. 1. Location of conserved breeds of different poultry species Podstawowym celem programu ochrony zasobów genetycznych kur nieśnych, gęsi i kaczek jest zachowanie poszczególnych populacji i ochrona przed wyginięciem przez utrzymanie 34 w kaŝdym chronionym stadzie (rodzie) równowagi genetycznej na niezmieniającym się poziomie, przy jednoczesnym zachowaniu charakterystycznych cech fenotypowych ptaków obu
Ochrona zasobów genetycznych drobiu płci. Programem ochrony zasobów genetycznych kur nieśnych, gęsi i kaczek objęte są ptaki (stada) danego rodu poddane w kaŝdym pokoleniu ocenie wartości uŝytkowej zgodnie z obowiązującymi przepisami. Spełniają one m.in. warunki wpisu do księgi zwierząt hodowlanych danego rodu i charakteryzują się fenotypem zgodnym ze wzorcem rodu. Pełną charakterystykę ww. ras/rodów drobiu przedstawiono w Atlasie zwierząt gospodarskich Polskie rasy zachowawcze (2007) oraz na stronie internetowej Instytutu Zootechniki PIB (www.bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl/drob). Ponadto, zagroŝone wyginięciem populacje są prezentowane na krajowych wystawach, w tym m. in. na Krajowej Wystawie Zwierząt Hodowlanych w ramach: Wystawy Ras Rodzimych Zwierząt Gospodarskich, której patronuje Instytut Zootechniki PIB. Podczas XXIII Krajowej Wystawy Zwierząt Hodowlanych, która odbyła się w Poznaniu w dniach 3 5 października 2008 roku, czempionaty uzyskały: kury nieśne ZielononóŜka kuropatwiana, ród Z-11 (fot. 1), gęsi Biłgorajskie Bi (fot. 2), kaczki Pekin krajowy P-33 (fot. 3). W realizacji programu uczestniczą hodowcy/właściciele chronionych stad drobiu, podmioty prowadzące księgi zwierząt hodowlanych dla chronionych populacji (Instytut Zootechniki PIB, Krajowa Rada Drobiarstwa-IG) oraz podmiot prowadzący ocenę wartości uŝytkowej (KRD-IG). Zgodnie z Rozporządzeniem MRiRW z dnia 6 czerwca 2008 r. koordynację działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich sprawuje IZ PIB (Dz. U. z 2008 r., Nr 108, poz. 691). W 2006 r. przystąpiono do weryfikacji programów ochrony zasobów genetycznych populacji drobiu. Zostały one pozytywnie zaopiniowane przez Grupę Roboczą ds. ochrony zasobów genetycznych drobiu oraz przyjęte przez Radę Naukową IZ PIB na posiedzeniu w dniu 22 marca 2007 r. Wprowadzono je zarządzeniem Dyrektora Instytutu Zootechniki PIB Nr 16/07 z dnia 1 czerwca 2007 r. Zasadnicze zmiany polegały na: aktualizacji celów programów, w tym m.in. liczebności chronionych populacji, jak równieŝ zakresu prowadzenia oceny wartości uŝytkowej (Calik i in., 2007; KsiąŜkiewicz i in., 2007 a, b). Zmiany wprowadzone dla poszczególnych gatunków przedstawiono w tabeli 1. Fot. 1. ZielononóŜka kuropatwiana, ród Z-11 Fig. 1. Greenleg Partridge hens, strain Z-11 Rasę tę wyodrębniono pod koniec XIX wieku. Ptaki te charakteryzują się kuropatwianą barwą upierzenia, zieloną barwą skoków i kremową barwą skorupy jaja. Są one znakomicie przystosowane do warunków ekstensywnego chowu na wolnych wybiegach, odporne na choroby (fot. J. Calik). 35
J. Calik Fot. 2. Gęsi biłgorajskie Fig. 2. Biłgoraj geese Cechuje je dobra zdrowotność, wysoka wartość rzeźna (dobre umięśnienie i małe otłuszczenie tuszki), dobre wykorzystanie paszy na jednostkę produkcji i duŝy udział puchu w podskubach. Populacja ta moŝe być przydatna w pracach zmierzających do uzyskania mieszańców towarowych (fot. H. Puchajda-Skowrońska). Fot. 3. Kaczki P-33 Fig. 3. P-33 ducks Ptaki te cechuje duŝa wartość dietetyczna mięsa, mała zawartość tłuszczu w tuszce i dobra jakość pierza. Nadają się bardzo dobrze do chowu przydomowego, gdyŝ wykazują duŝą odporność na niekorzystne warunki środowiskowo-ŝywieniowe (fot. J. Calik). 36
Ochrona zasobów genetycznych drobiu Zasady wpisu wyników oceny wartości uŝytkowej do Księgi Głównej Zwierząt Hodowlanych (KZH) Zgodnie z Ustawą z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921) księga hodowlana stanowi ksiąŝkę, kartotekę lub informatyczny nośnik danych, do których są wpisywane zwierzęta hodowlane oraz informacje o ich hodowcach/właścicielach, pochodzeniu oraz wynikach oceny wartości uŝytkowej lub hodowlanej, prowadzone przez związek hodowców lub inny podmiot, które uzyskały zgodę organu właściwego do spraw rolnictwa. Na podstawie decyzji o numerach od 112/2004 do 136/2004 oraz nr 30/2008 wydanych przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi Instytut Zootechniki PIB został upowaŝniony do prowadzenia ksiąg hodowlanych dla 8 rodów kur nieśnych: (G-99, H-22, R-11, S-66, Z-11, ś-33, A- 33, K-22), 12 rodów gęsi: (Ga, Ka, Ki, LsD-01, Lu, Pd, Po, Ro, Ry, Sł, Su, Ku) oraz 6 rodów kaczek (K-2, KhO-1, Ls-A, P-8, P-9, P-33), objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt. Prowadzenie pozostałych ksiąg drobiu powierzono Krajowej Radzie Drobiarstwa-IG dla populacji: kur nieśnych: (Pb, Zk), gęsi (ZD-1, Bi), kaczek (P-11, P-22, P-44, P-55). Dla poszczególnych populacji drobiu, objętych programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt prowadzona jest część główna księgi. Do części głównej księgi wpisywana jest populacja rodu (linii hodowlanej), która pochodzi co najmniej od dwóch pokoleń przodków tego samego rodu (linii hodowlanej) wpisanych do księgi, ma rodowód odpowiadający warunkom określonym dla danej księgi, została zidentyfikowana po urodzeniu według warunków określonych dla księgi i jest poddawana ocenie wartości uŝytkowej. Do księgi wpisywane są kolejne generacje (pokolenia) po zakończeniu okresu wychowu ptaków i zestawieniu stada hodowlanego na kolejny okres uŝytkowania. Zakres dokonywanego wpisu do księgi obejmuje produkcję nieśną stada dorosłego zakończoną w danym sezonie uŝytkowania i wychów kolejnego pokolenia ptaków. Podmiot prowadzący księgę jest zobowiązany do informowania o warunkach wymaganych przy wpisie zwierząt do księgi. Warunkiem dokonania wpisu rodu (linii hodowlanej) do księgi jest: realizacja programu ochrony zasobów genetycznych, spełnianie wymagań określonych we wzorcu rodu (linii hodowlanej), prowadzenie indywidualnego systemu znakowania ptaków oraz dokumentacji hodowlanej umoŝliwiającej identyfikację osobników i określenie ich przynaleŝności do określonego rodu/linii hodowlanej, kojarzenie osobników zgodnie z zasadami programu, poddawanie ptaków ocenie wartości uŝytkowej. W celu uzyskania wpisu rodu (linii hodowlanej) do księgi hodowca składa do podmiotu prowadzącego księgi drobiu pisemny wniosek zawierający: 1) imię, nazwisko, adres zamieszkania lub nazwę i siedzibę hodowcy, 2) miejsce utrzymania ptaków, 3) liczbę utrzymywanych samców i samic, 4) dokumenty pochodzenia ptaków z określeniem daty wylęgu, nazwy i symbolu rodu (linii hodowlanej), obustronnego pochodzenia, liczby wylęŝonych ptaków (samców i samic), 5) sposób oznakowania, zastosowaną numerację oraz zasady identyfikacji ptaków, 6) wyniki oceny wartości uŝytkowej lub hodowlanej. Prowadzący księgę w drodze decyzji dokonuje wpisu rodu (linii hodowlanej) do księgi na wniosek hodowcy, po sprawdzeniu dokumentacji hodowlanej i stwierdzeniu, Ŝe zostały spełnione warunki wymagane przy wpisie. Jednocześnie wystawia hodowcy zaświadczenie potwierdzające dokonanie wpisu wyników oceny wartości uŝytkowej lub hodowlanej do księgi. Dofinansowanie kosztów utrzymania drobiu w populacjach objętych ochroną zasobów genetycznych Populacje rodzime cechuje niŝsza produkcyjność i wynikająca z tego niŝsza opłacalność chowu w porównaniu do ras uŝytkowanych w intensywnej produkcji towarowej, dlatego teŝ 37
J. Calik 38
Ochrona zasobów genetycznych drobiu 39
J. Calik realizacja programów ochrony zagroŝonych populacji wymaga dofinansowania w kwocie pozwalającej na utrzymanie i rozwój populacji in situ. Programy ochrony zasobów genetycznych drobiu początkowo realizowano w ramach działalności statutowej Instytutu, a następnie przy wsparciu finansowym Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki śywnościowej z tzw. Funduszu Postępu Biologicznego. Obecnie Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w wydawanym corocznie rozporządzeniu w odniesieniu do róŝnych gatunków drobiu określa wielkości stawki dotacji przedmiotowych dla róŝnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U. Nr 67, poz. 446 z późn. zm.). Zgodnie z wy- Ŝej wymienionym rozporządzeniem od 2008 r. podmiotowi na jego wniosek moŝe być udzielona dotacja na dofinansowanie kosztów utrzymania drobiu w populacjach objętych ochroną zasobów genetycznych w wysokości 70% kosztów kwalifikujących się do objęcia dotacją. Warunkiem uzyskania wsparcia finansowego jest realizacja programu ochrony zasobów genetycznych, która jest potwierdzona zaświadczeniem wydanym przez podmiot upowaŝniony na podstawie przepisów o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich do realizacji lub koordynacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich. W tym celu hodowca składa do Instytutu Zootechniki pisemny wniosek o wystawienie zaświadczenia wraz z załączoną dokumentacją: kopią umowy/aneksu dotyczącej uczestnictwa w programie ochrony zasobów genetycznych, informacją o rodzie/linii wpisanym do Księgi Głównej (wyniki oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej oraz data lęgu i numeracja zastosowana dla rodu), kopią Zaświadczenia potwierdzającego dokonanie wpisu do Księgi Głównej wyników oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej rodu drobiu, informacją o stanie liczbowym stada z uwzględnieniem liczby samców i samic na dzień 1 lutego (za I półrocze danego roku) lub aktualnego (za II półrocze danego roku). Instytut Zootechniki PIB w terminie 14 dni od daty otrzymania powyŝszych dokumentów wystawia zaświadczenie, które przesyła do hodowcy/właściciela stada. Dotację udziela się i wypłaca dwa razy w roku w terminie do: 31 lipca w przypadku I półrocza danego roku, 10 grudnia w przypadku II półrocza danego roku. Wniosek o udzielenie dotacji składa się do Dyrektora Krajowego Centrum Hodowli Zwierząt ul. Sokołowska 3, 01-142 Warszawa, za pośrednictwem podmiotu prowadzącego księgę, który potwierdza go pod względem merytorycznym i rachunkowym. Do wniosku dołącza się rozliczenie kosztów kwalifikujących się do objęcia dotacją, poniesionych na realizację zadania w okresie rozliczeniowym oraz kopię zaświadczenia o realizacji programu ochrony zasobów genetycznych populacji kur nieśnych gęsi i kaczek potwierdzoną co do zgodności z oryginałem czytelnym podpisem. W rozliczeniu kosztów kwalifikujących się do objęcia dotacją hodowca/właściciel stada moŝe uwzględnić następujące rodzaje kosztów: wynagrodzenia, pochodne od wynagrodzeń, pasze, podróŝe słuŝbowe, usługi, zuŝycie materiałów i energii, amortyzację czyli planowane zuŝycie środków trwałych oraz pozostałe koszty. Wysokość dotacji ustalanej według stawek określonych w załączniku nr 1 do wyŝej wymienionego rozporządzenia oblicza się na podstawie stanu zwierząt będącego sumą stanów dorosłych samic i samców drobiu na dzień 1 lutego.. Literatura Albers G.A.A., Van Sambeek F.M.J.P. (2002). Breeding strategies for layers in view of new technologies. 11th Europ. Poultry Symp., Brema 6-10. 09.2002, Arch. Geflügelk., 1, 5: 1 31. Polskie rasy zachowawcze. Atlas zwierząt gospodarskich objętych programem ochrony w Polsce (2007). Praca zbiorowa pod red. J. Krupińskiego, Kraków, ss. 64 74. 40
Ochrona zasobów genetycznych drobiu Calik J., Cywa-Benko K., KsiąŜkiewicz J., WęŜyk S. (2005). Wyniki oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej populacji drobiu objętych programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt rocznik 2004. Wyd. własne IZ, Kraków. Calik J., Krawczyk J., Witkowski A. (2007). Program ochrony zasobów genetycznych populacji kur nieśnych. W: Wyniki oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej populacji drobiu objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt rocznik 2006. Rok III, ss. 133 149. Chołocińska A., Herbut E., Cywa-Benko K., WęŜyk S. (1996). Standardy rasowe ginących ras kur. Wyniki Oceny UŜytk. Drobiu, Wyd. własne IZ, z. 23: 116 126. Crawford R.D. (1990). Poultry genetic resources: evaluation, diversity and conservation. In: Poultry Breed. Genet. Elsevier, New York, pp. 43-60. Cywa-Benko K., WęŜyk S. (2006): In situ conservation of laying hen genetic resources in Poland. World s Poultry Sci. J., Suppl., 62: 204 205. Kasznica E., Cywa-Benko K., WęŜyk S., Furmaniak J. (1987). Badania nad zachowaniem rezerwy genetycznej róŝnych ras kur nieśnych w PGO Szczytno. Rocz. Nauk. Roln., seria B, 104, 2: 105 123. Krawczyk J., Calik J. (2006). Egg quality in freerange hens. Pol. J. Nat. Sci., Suppl., 3 (1): 433 438. KsiąŜkiewicz J. (2006 a). Rola i znaczenie rodzimych odmian gęsi objętych programem ochrony zasobów genetycznych. Wiad. Zoot., 44, 4: 34 38. KsiąŜkiewicz J. (2006 b): Rola i znaczenie rodzimych odmian kaczek objętych programem ochrony zasobów genetycznych. Wiad. Zoot., 44, 4: 39 43. KsiąŜkiewicz J., Calik J., Szukalski G., Kapkowska E. (2007 a). Program ochrony zasobów genetycznych populacji gęsi. W: Wyniki oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej populacji drobiu objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt rocznik 2006. Rok III, ss. 150 164. KsiąŜkiewicz J., Calik J., Szukalski G., Wencek E. (2007 b). Program ochrony zasobów genetycznych populacji kaczek. W: Wyniki oceny wartości uŝytkowej i hodowlanej populacji drobiu objętych programami ochrony zasobów genetycznych zwierząt rocznik 2006. Rok III, ss. 165 176. Połtowicz K., Calik J., WęŜyk S., Paściak P., Wojtysiak D. (2004). Comparing the phisico-chemical traits of breast and leg muscles in fast-growing broiler chickens and slow-growing Greenleg Partridge chickens. Proc. Brit. Soc. Anim. Sci., 14 15.10.2004, Kraków, s. 33. Romanov M.N., WęŜyk S., Cywa-Benko K., Sakhatsky N.I. (1996). Poultry genetics in the countries of Eastern Europe history and current state. Poultry Avian Biol. Rev., 7 (1): 1 29. Rozporządzenie MRiRW z dnia 13 kwietnia 2007 r. w sprawie stawek dotacji przedmiotowych dla róŝnych podmiotów wykonujących zadania na rzecz rolnictwa (Dz. U. Nr 67, poz. 446 z późn. zm.). Rozporządzenie MRIRW z dnia 6 czerwca 2008 r. w sprawie podmiotu upowaŝnionego do realizacji działań w zakresie ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 108, poz. 691). Ustawa z dnia 29 czerwca 2007 r. o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodarskich (Dz. U. Nr 133, poz. 921). WęŜyk S., Cywa-Benko K., Romanov M.N. (1994). Ochrona przed zagładą rodzimych ras drobiu w krajach Wschodniej Europy (ref.). Mat. Miedz. Symp.: Prace nad zachowaniem rzadkich ras zwierząt gospodarskich, Balice, 17 19.05.1994, ss. 25 26. WęŜyk S., Cywa-Benko K., Mazanowski A., KsiąŜkiewicz J., Krawczyk J. (1998). Metody ochrony przed zagładą rodzimych ras drobiu. Wyniki Oceny UŜytkowości Drobiu, Kraków, 27, s. 77. WęŜyk S., Paczkowski R. (1998). Stan i perspektywy rozwoju hodowli i produkcji drobiu. Mat. do restrukturyzacji produkcji zwierzęcej w Polsce, 1: 291 332. www.bioroznorodnosc.izoo.krakow.pl/drob. 41
J. Calik ORGANIZATIONAL BASIS FOR IMPLEMENTATION OF POULTRY GENETIC RESOURCES CONSERVATION PROGRAMMES Summary The animal genetic resources conservation programme in Poland currently includes 10 breeds/lines of laying hens, 14 breeds/lines of geese and 10 breeds/lines of ducks. The poultry genetic resources conservation programme covers birds (flocks) of different lines, every generation of which is evaluated for productive value in accordance with current regulations. These animals meet the criteria for herd-book entry and have a phenotype that conforms with the line standard. The programme is carried out by breeders/owners of conserved flocks, entities that keep animal herd-books (National Research Institute of Animal Production in Balice and National Poultry Council Chamber of Commerce in Warsaw) and the entity that evaluates hen productive value (National Poultry Council Chamber of Commerce). Animal genetic resources conservation activities are coordinated by the National Research Institute of Animal Production. Stado gęsi kieleckich (fot. J. Calik) A flock of Kielce geese Stado gęsi landem (fot. J. Calik A flock of Landes geese 42