Technologia produkcji wełny Wełnę pozyskuje się głównie od owiec, ale produkują ją także wielbłądy, kozy angorskie (mohair), kozy kaszmirskie (kaszmir), króliki angorskie (angora), lamy i alpaki. Budowa włosa We włóknie wełnianym wyróżniamy trzy warstwy: nabłonkową, korową, rdzeniową. Warstwa nabłonkowa zbudowana jest z płaskich komórek tworzących rogowate łuski, układające się dachówkowato, jedna na drugiej. Łuseczkowatość nabłonka zwiększa odporność wełny na ścieranie, warunkuje połysk włosa, ułatwia proces pilśnienia i przędzenia. Warstwa korowa tworzy główną masę włókna. Jest zbudowana z komórek kształtu wrzecionowatego, ułożonych równolegle wzdłuż osi włosa (fot.), co warunkuje niepowtarzalne właściwości wełny, charakterystyczne tylko dla niej, takie jak: elastyczność, plastyczność, wytrzymałość, higroskopijność, sprężystość. Warstwa rdzeniowa występuje najczęściej w środku włókna. Tworzą ją duże, nieregularne komórki, których przestrzenie międzykomórkowe wypełnione są powietrzem. Obecność powietrza zwiększa właściwości Budowa włosa a komórki kory ułożone równolegle wzdłuż osi włosa b łuseczkowate komórki nabłonka (pow. 2250 razy)
izolacyjne włókna wełny, ale zmniejsza sprężystość i wytrzymałość włosa, a tym samym obniża wartość technologiczną wełny. Włosy cienkie nie mają z reguły warstwy rdzeniowej; prawdopodobieństwo pojawienia się rdzenia rośnie wraz z grubością włosa. Zależnie od budowy anatomicznej włosy dzielimy na bezrdzeniowe i rdzeniowe, gdzie warstwę rdzeniową spotyka się w postaci ciągłej lub przerywanej. Włosy rdzeniowe i bezrdzeniowe: A - włos o rdzeniu ciągłym, B - włos o rdzeniu przerywanym, C i D - włosy bezrdzeniowe Budowa runa Runo składa się z zespołów włosowych. Typy zespołów wyróżnia się, biorąc pod uwagę rodzaj i liczbę włosów w nich występujących oraz wygląd zewnętrzny (fot.). Z kolei, zależnie od zespołów, wyróżnia się różne rodzaje okrywy. Podstawowy podział obejmuje dwa rodzaje okrywy: mieszaną i jednolitą. Zespoły włosowe i runa ras o okrywie mieszanej Okrywa mieszana występuje u owiec prymitywnych, np. u polskiej owcy górskiej i u wrzosówki. W skład jej zespołów włosowych wchodzą trzy frakcje włosów, różniące się grubością i długością (rysunek).
Schemat budowy kosmyka prymitywnego: 1 - frakcja zewnętrzna, 2 - frakcja środkowa, 3 - frakcja wewnętrzna Zespoły te noszą nazwę kosmyków prymitywnych, a runo utworzone przez takie kosmyki - runem otwartym. Klasyczny kosmyk składa się z najliczniejszych, najcieńszych i najkrótszych, bezrdzeniowych włosów puchowych (frakcja wewnętrzna), najgrubszych i najdłuższych włosów rdzeniowych (frakcja zewnętrzna) oraz pośrednich pod względem grubości i długości, najmniej licznych włosów zwanych przejściowymi (frakcja środkowa). Okrywę mieszaną wykorzystuje się w rękodzielnictwie artystycznym do wyrobu tkanin dekoracyjnych. Zespoły włosowe i runa ras o wełnie jednolitej Okrywę nazywamy jednolitą, jeśli w zespołach włosowych występuje tylko jeden typ włosów, o zbliżonej grubości i długości. Wyróżnia się trzy typy okrywy jednolitej: cienką - merynosową, średnią (zwaną krzyżówkową), oraz grubą - charakterystyczną dla owiec angielskich długowełnistych. Wełna cienka (merynosowa). Zespoły włosowe w runach merynosowych składają się z włosów jednego typu, cienkich, bardzo wyrównanych zarówno pod względem grubości, jak i długości. Noszą nazwę słupka. Duża gęstość, dobre karbikowanie włosów i obfity tłuszczopot doskonale łączą zespoły i tworzą runo zamknięte. Wełna jednolita średnia (krzyżówkowa). Wełnę krzyżówkową posiadają liczne rasy owiec: polskie owce nizinne, polskie owce długowełniste i owce ras mięsnych. Jest ona zbudowana z zespołów, które można także określić jako słupki, chociaż zawierają włosy grubsze, dłuższe, o mniejszej gęstości i mniej wyrównane niż u merynosów
Lepsze wyrównanie grubości i długości włosów daje tępe zakończenie zespołów i tworzy okrywę zamkniętą, tak jak u owiec nizinnych. Gorsze wyrównanie długości zaostrza kształt zespołów, a składająca się z nich okrywa jest półotwarta (np. u owiec długowełnistych). Wełna gruba. Jest ona charakterystyczna dla owiec angielskich długowełnistych, takich jak np. lincoln. Forma zespołu włosowego nosi nazwę kosmyka wstęgowego. Składa się on z włosów grubych, o szczególnym lustrzanym połysku i tak długich (około 30 cm), że przy pełnym odroście zwisają one na bokach zwierzęcia luźno jak wstążki - stąd nazwa. Wełny jednolite często nazywa się odzieżowymi, bo takie jest ich główne przeznaczenie. Ocena ilości runa W skład runa owczego potnego (pozyskanego bezpośrednio po zestrzyżeniu z owcy) wchodzą włosy, tłuszczo- pot oraz składniki pochodzenia zewnętrznego - woda i zanieczyszczenia. Tłuszczopot, powlekając rosnące włosy, chroni je przed urazami mechanicznymi, przed splątaniem i wycieraniem, a także przed wpływami warunków środowiskowych. Decydującym czynnikiem w ocenie użytkowości wełnistej owcy jest masa uzyskanego runa. Waha się ona w dość szerokich granicach. Na ogół maciorki merynosowe dają 4,5-5,5 kg wełny potnej, a od polskich owiec nizinnych, polskich owiec długowełnistych, owiec ras mięsnych uzyskuje się runa o masie 4,5-8,5 kg. Runo tryków jest cięższe o 2-3 kg. Przeciętna zawartość odpadków w runie wynosi 5-10%. W tym celu, przy każdej strzyży, zdjęte w całości runo poddawane jest obrzeżeniu. Polega ono na oddzieleniu wełny z okolic odbytu, mocno zażółconej wełny z brzucha oraz wełny z końcowych odcinków kończyn i głowy (rys.). Obrzeżanie runa
Masa runa potnego nie jest stała i jest trudna do ustalenia ze względu na różny udział składników. Z tego powodu ustala się tzw. wydajność czystego włókna, którą wyraża się stosunkiem masy runa czystego do masy runa brudnego w procentach. Wydajność ta zależy od grubości wełny, ilości tłuszczopotu, stanu zanieczyszczenia i zawilgocenia wełny. Przeciętny zakres wydajności dla wełny merynosowej wynosi 35-50%, dla wełny jednolitej średniej (krzyżówkowej) - 50-65%, a dla wełny mieszanej - 60-80%. Ocena jakości runa Oceny jakości wełny dokonuje się przy wycenie osobniczej owiec, w obrocie handlowym i przy kierowaniu wełny do przerobu technicznego. Istnieją dwie metody oceny - organoleptyczna i laboratoryjna. W światowym obrocie wełną (Australia, Nowa Zelandia) dominuje ocena laboratoryjna, zaś w naszym kraju wciąż organoleptyczna. Cechy jakościowe podzielono w zależności od ich znaczenia na dwie grupy: cechy podstawowe - grubość i długość, cechy drugorzędne - wytrzymałość, karbikowanie, barwa i połysk. Grubość. Grubość włókien jest cechą wiodącą, która wyznacza sposób wykorzystania tego surowca. Rozumiana jako średnica włókien, jest wyrażona w mikrometrach. Im mniejsza średnica, tym wełna cenniejsza i delikatniejsza. Pomiar grubości włókien jest obecnie na całym świecie podstawą klasyfikowania wełny, czyli dobierania surowca w jednorodne grupy. Długość. Istnieje zależność między długością a grubością włosów: im włos jest grubszy, tym jest dłuższy. Długość włókien wyznacza system przerobu wełny. W zależności od wartości tej cechy wełnę przeznacza się do przerobu systemem czesankowym lub zgrzebnym. Wytrzymałość. Jest to trzecia co do ważności cecha wełny decydująca o wartości technologicznej. Na ogół każda wełna nieuszkodzona, dobrze pielęgnowana może być poddana przerobowi i sprostać wszelkim naprężeniom przy zetknięciu z częściami roboczymi maszyn. Karbikowanie. Obecność karbika w wełnie nadaje jej lepszy, szlachetniejszy wygląd i wpływa na zwiększenie puszystości wyrobów. Puszystość zajmuje obecnie ważne miejsce w ocenie przydatności technologicznej wełny.
Barwa. Najcenniejsze są wełny białe, gdyż można je dowolnie barwić. Niewłaściwa pielęgnacja owiec i alkierzowe utrzymanie sprzyjają powstaniu tzw. zażółcenia wełny. Im bardziej zażółcona wełna, tym gorzej nadaje się do barwienia na pastelowe odcienie. Połysk. Jest cenną zaletą wełny, ponieważ korzystnie wpływa na wygląd gotowych wyrobów. Właściwości użytkowe wełny Za najważniejsze zalety włókna wełnianego można uznać: higroskopijność, ciepłochronność, odprężność, zdolność do spilśniania, ogniotrwałość i fakt, że jest ona włóknem naturalnym. Higroskopijność. Wełna jest najbardziej higroskopijna ze wszystkich włókien naturalnych. W naszych warunkach geograficznych przeciętna zawartość wilgoci w wełnie wynosi 10-22% (włókna sztuczne wchłaniają 4-7% wody). Łatwość wchłaniania wody przez tkaninę i wyparowywania jej, bez narażania ciała na ochłodzenie, czyni z wełny dobry surowiec na odzież dla ludzi ciężko pracujących fizycznie w trudnych warunkach klimatycznych, a także na odzież dla sportowców. Ciepłochronność. Wełna wykazuje bardzo dobre właściwości termoizolacyjne. Wynikają one z porowatości budowy wewnętrznej włókien wełnianych (wiele elementów kory, obecność rdzenia), ich karbikowatości, jak również puszystości przędzy. Wszystkie te czynniki przyczyniają się do utrzymania wokół wyrobu wełnianego dużej ilości powietrza, które spełnia rolę dobrego izolatora. Odprężność. Wełna ma zdolność powrotu do stanu normalnego po poddaniu jej silnemu uciskowi. Stąd duża plastyczność wełny. Odprężność ułatwia też transport wełny. Zdolność do spilśnianla (filcowania się wełny). Jest to zdolność do zbijania się włókien w nierozrywalną masę w warunkach podwyższonej wilgotności, temperatury i mechanicznego oddziaływania. Na tej drodze powstają najstarsze wyroby tekstylne otrzymywane z wełny - filce, jak również wyroby tkane poddawane spilśnieniu - na przykład sukno. Ognioodporność. Wełna jest odporna na ogień w tym rozumieniu, iż nie pali się płomieniem, lecz zwęgla. Dzięki temu różnych innowacyjnych wyrobów z wełny można używać w miejscach użyteczności publicznej jako dodatkowych zabezpieczeń przeciwpożarowych.
Wełna - włókno naturalne. Wełna jest włóknem przyjaznym człowiekowi, o właściwościach nie mających odpowiednika wśród włókien chemicznych. Strzyża owiec Powszechnie stosowana jest strzyża wolna, na ziemi. Przeprowadza się ją przy użyciu różnego rodzaju maszynek o napędzie elektrycznym (rys.). Strzyża Według ogólnie przyjętych zasad owce o okrywie jednolitej strzyże się raz w roku w tak zwanym pełnym, czyli rocznym od- roście, a owce o wełnie mieszanej - dwa razy. Terminy strzyży poszczególnych grup owiec w stadzie ustala się odrębnie. Są one związane z cyklem rozrodczym owiec różnych ras. Tryki najlepiej strzyc na 8-4 tygodnie przed stanówką. Uwolnione od masy runa są bardziej sprawne, co jest istotne zwłaszcza przy intensywnym użytkowaniu samca. Strzyża przed stanówką jest też ważna ze względu na wpływ temperatury na produkcję plemników. Maciorki strzyże się nie później niż 4 tygodnie przed porodem. Tak ustalony termin ma na uwadze uniknięcie ujemnego wpływu rozrodu (ciąża, laktacja) na jakość wełny. Ostrzyżenie matek w tym okresie jest też pożądane ze względu na ułatwienie jagnięciu po wykocie dostępu do wymienia matki.
Jagnięta przeznaczone do dalszej hodowli ze względów ekonomicznych i organizacyjnych najlepiej jest strzyc w wieku 10-11 miesięcy, razem z matkami. Termin strzyży jagniąt w warunkach produkcji mięsa będzie wyznaczała masa ubojowa i ich sprzedaż. Miejsce do przeprowadzenia strzyży, najczęściej wydzielone w owczarni, powinno być obszerne, suche dobrze oświetlone oraz zaopatrzone w źródło energii elektrycznej. Owce przed strzyżą zaleca się przegłodzić, gdyż przy pełnym przewodzie pokarmowym łatwiej jest uszkodzić narządy wewnętrzne, szczególnie u matek ciężarnych. Poza tym zwierzęta o mniej wypełnionym przewodzie pokarmowym lepiej znoszą nadawane im przez strzygacza zmiany pozycji ciała i skręty tułowia. Po zdjęciu okrywy zwierzętom należy zapewnić pomieszczenia, w których temperatura przynajmniej w ciągu dwóch pierwszych tygodni nie powinna spadać poniżej 10 C. Owce po strzyży poddajemy oględzinom i w razie wystąpienia ran i zacięć wykonujemy dezynfekcję okaleczeń. Ten przegląd jest też doskonałą okazją do wykrywania wad w budowie, przeprowadzenia odkażenia przeciwpasożytniczego, sprawdzenia stanu racic. Sposoby zagospodarowania wełny krajowej Wełna krajowa, ze względu na małą podaż wełny i wielkie zróżnicowanie asortymentowe, nie zapewniające w miarę powtarzalnych partii przemysłowych, z powodzeniem może być używana tylko w małych przedsiębiorstwach. Przedsiębiorstwa te, wykorzystując ekologiczny charakter włókna wełnianego, wytwarzają wyroby o szczególnych walorach zdrowotnych, mające działanie profilaktyczno-rehabilitacyjne. Należą do nich: pasy lecznicze, pledy, kamizelki, poduszki, kołdry. Dzięki zastosowaniu w procesie produkcji mikronizowanego bursztynu, który ma silne działanie elektryzacji ujemnej i glikokrzemianu srebra o silnym działaniu bakteriobójczym oraz naturalnej ciepłochronności wełny wyroby te skutecznie łagodzą dolegliwości powodowane przez schorzenia kostno-stawowe. Wełna krajowa może też znaleźć szerokie zastosowanie w mieszankach z innymi włóknami naturalnymi (len, jedwab, bawełna) oraz sztucznymi i syntetycznymi. Istnieje także możliwość wykorzystania wełny w wyrobach rękodzielnictwa artystycznego. Dla gorszych jakościowo wełen szuka się nowych zastosowań w produkcji mat naziemnych agro- i geotekstylnych, mających zastosowanie przy budowie autostrad, linii kolejowych,
tramwajowych oraz kortów tenisowych. Maty te, ulegając biologicznemu rozkładowi, użyźniają glebę.