Krzysztof Korda Cmentarzyska kultury pomorskiej na ziemi tczewskiej Tczew 2000
Od III okresu epoki brązu (1300-1100p.n.e.) obszar Pomorza Wschodniego zamieszkiwała ludność kultury łużyckiej, którą uważało się za przodków Słowian. Ekspansja tej kultury szła w tym czasie w różnych kierunkach. Na terenie Polski powstaje w tym okresie 6 grup lokalnych, wśród nich także grupa kaszubska zajmująca teren Pomorza Wschodniego. Rozwój grupy kaszubskiej kultury łużyckiej trwa poprzez IV okres epoki brązu (1100-900 p.n.e.) i V (900-700 p.n.e.) i odbywa się w odmienny sposób niż u reszty grup tej kultury. Różnice te spowodowała izolacja tej grupy przez bagna i puszcze nadnoteckie od reszty łużyckich pobratymców. W kulturze ludności grupy kaszubskiej widoczne są wpływy północne (nordyjskie szczególnie w metalurgii ),a nie trackie -jak w pozostałych grupach kultury łużyckiej. W grupie kaszubskiej około roku 700 p.n.e.-a więc u progu epoki żelaznej można zauważyć szereg nowych rysów nie występujących w kulturze innych grup łużyckich.są nimi rozpowszechnianie się grobów skrzynkowych i popielnic twarzowych,a także sporadycznie występujące popielnice domkowe. Odrębnym charakterem odznacza się także metalurgia. Zaobserwowanie tych nowych elementów kulturowych spowodowało uznanie tej grupy za nową, odrębną kulturę, zwaną kulturą pomorską. Ludność tej kultury na terenie Pomorza Wschodniego jest spadkobierczynią grupy kaszubskiej kultury łużyckiej i stanowi jej dalszy ciąg rozwojowy. Teren, na którym powstała we wczesnym okresie żelaznym (700-400 p.n.e.) kultura pomorska, ograniczony był od północy brzegiem Bałtyku, od zachodu rzeką Regą, od południa Wdą wschodnią granicę stanowił bieg dolnej Wisły. Wśród ludności zamieszkującej ten teren panował ustrój rodowy. Dzięki spostrzeżeniom poczynionym na cmentarzyskach tej kultury uzyskano wiele cennych informacji w aspekcie stosunków społeczno-gospodarczych.istnienie niedużych cmentarzysk, liczących po kilka lub kilkanaście grobów zawierających po kilka popielnic ze 2
szczątkami członków tej samej rodziny, potwierdza panowanie tegoż ustroju rodowego, prawdopodobnie patriarchalnego. Ród skupiał w swym obrębie wszystkich członków mogących wykazać się pochodzeniem od wspólnego przodka -mężczyzny. 1 Na czele rodu stał patriarcha rodowy. Uważa się,że rodziny wchodzące w skład rodu prowadziły wspólne gospodarstwo. Występowanie w grobach tejże kultury dość licznych (znanych jest około 1500 egzemplarzy) popielnic twarzowych z wyobrażeniami twarzy zmarłych, łączy się to z kultem przodków, ten zaś wiąże się zazwyczaj z ustrojem rodowym. Z czasem, podobnie jak w kulturze łużyckiej wczesnego okresu żelaza,wczesnego i środkowego okresu lateńskiego, tak i w omawianej grupie ludnościowej pojawiają się oznaki dokonywania się rozpadu wspólnoty pierwotnej. Wskazuje na to stopniowe zanikanie grobów skrzynkowych,jak również pojawienie się zróżnicowania majątkowego wśród ludności.przedstawiciele kultury pomorskiej zajmowali się prawdopodobnie głównie hodowlą zwierząt, duże znaczenie miała uprawa roli oraz myślistwo. Ludność ta zamieszkiwała tereny obfitujące w rzeki i jeziora, więc duże znaczenie w gospodarce miało rybołówstwo. Zajmowali się także metalurgią oraz wykonywali przedmioty z kości. Z wielu cmentarzysk tej kultury czerpiemy informację na temat kultury duchowej ludności kultury pomorskiej. Zmarłych palono na stosie. Wraz ze zmarłym palono przedmioty codziennego użytku, jak ceramikę, ozdoby, narzędzia i zapewne odzież. Przepalone kości ludzkie po przemyciu składano w porządku anatomicznym do przeznaczonych do tego naczyń, zwanych popielnicami. Do popielnic wkładano ponadto ozdoby i narzędzia, po czym przykrywano je pokrywam, misami, a rzadziej płaskimi płytkami kamiennymi. Zwyczaj palenia zmarłych upowszechnił się jeszcze w trzecim okresie epoki brązu (1300-1100 p.n.e.) i stosowany był z reguły przez ludność kultury łużyckiej, po której odziedziczyła go ludność kultury pomorskiej. Przypuszcza się, że idea niszczenia ciała zmarłego przez palenie 1 A. Łuka, Kultura pomorska na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1959, s. 11. 3
zwłok pozostawała w związku z ugruntowaniem się wierzeń o nieśmiertelności duszy. W obyczaju palenia ciała widoczna jest z jednej strony chęć wyzwolenia duszy z wiążącej ją powłoki doczesnej, z drugiej zaś starannie, zabezpieczyć się przed ewentualnym powrotem jej na ziemię. Życie pozagrobowe wyobrażano sobie jako dalszy ciąg życia doczesnego, starano się zmarłego zaopatrzyć nie tylko w przedmioty codziennego użytku (brzytwy, noże, naczynia), ozdoby (zapinki, paciorki, kolczyki ), a także w jadło i napoje, które wstawiano w tzw. przystawkach.. Naczyń służących jako przystawki znaleziono bardzo mało, co świadczy, że ludność ta wkładała do grobu ich mała ilość. Z troski o zabezpieczenie szczątków zmarłego, wynikł zwyczaj budowania grobowca w kształcie skrzyni, wewnątrz której ustawiono popielnice. Troska ta posuwała się tak daleko, że szczeliny grobowca utykano drobniejszymi kamieniami, a dno wylepiano niekiedy gliną. W pierwszej fazie rozwojowej kultury pomorskiej budowano zmarłym groby obwarowane lub małe skrzynkowe, w których mieściła się zazwyczaj popielnica. W rzadkich tylko wypadkach w tym okresie umieszczano w grobie dwa lub więcej naczyń z przepalonymi kośćmi ludzkimi. W następnym okresie rozwoju kultury pomorskiej pojawiają się w ogromnej ilości groby skrzynkowe budowane z płasko łupanych kamieni, przeważnie z piaskowcowych, nierzadko znacznych rozmiarów, w których składano kilka, kilkanaście, a niekiedy kilkadziesiąt popielnic. Największy, najliczniejszy grób tej kultury znaleziono w Olszówce koło Starogardu Gdańskiego, miał on 6 metrów długości, 1,5 m. Szerokości i mieścił około 200 naczyń. We wczesnym i środkowym okresie lateńskim ludność kultury pomorskiej przeżywa ostatni już okres rozwoju. Zamiast dawnych grobów skrzynkowych, zawierających najczęściej kilka popielnic, występują obecnie ponownie groby jednostkowe, mieszczące z reguły tylko jedną popielnicę, przykrytą teraz częściej misą aniżeli pokrywą. Także forma grobu ulega zmianie.miejsce grobu skrzynkowego zajmuje w tym okresie grób popielnicowy z tzw. obwarowaniem, w którym stojącą na kilku kamieniach popielnicę zabezpieczono przed zniszczeniem 4
obwarowaniem kamiennym, złożonym z nie obrobionych kamieni polnych. Charakterystyczne dla kultury pomorskiej są popielnice domkowe niestety nielicznie. Szeroko rozpowszechnione zaś są popielnice twarzowe. 2 Nazwa pochodzi od plastycznie modelowanego wyobrażenia twarzy umieszczonego na szyjce naczynia. Najprawdopodobniej wyobrażenia twarzy były próbami przedstawienia portretu zmarłego, a jednocześnie miały być może znaczenie apotropeiczne, czyli przypisywano im zdolność odwracania zła. Oprócz wyobrażeń twarzy lub innych części ciała na powierzchni popielnic, nierzadko pięknie czernionej i wygładzanej aż do połysku, wyryte są rysunki broni i ozdób oraz części składowych strojów. W Tczewie-mieście w którym mieszkam odkryto 6 stanowisk z okresu kultury pomorskiej. Odkryte w 1711 r. n. e. stanowisko nr 1 położone było we wschodniej części miasta, na krawędzi wzgórza położonego nad Wisłą. Odkryto grób skrzynkowy, w którym mieściło się 14 popielnic ustawionych w dwóch rzędach wśród których była jedna popielnica twarzowa, z wyobrażeniem nosa, oczu i uszu z otworami, w których wisiały kolczyki z paciorkami szklanymi oraz była także dwustożkowata popielnica z wyobrażeniem nosa, oczu, brwi, ust i uszu bez otworów, ornamentowana na brzuścu rzędem łuków wiszących. Grób ten datowany jest na okres Hallstatt D 3. Na stanowisku drugim położonym w północnej części miasta, odkryto w czasie budowy toru kolejowego w latach 40- tych XIX wieku skarb brązowy z okresu Hallstatt D, w skład jego wchodziły: bransoleta lub nagolennik pusty wewnątrz, mała dobrze zachowana siekiera z tulejką i uszkiem, bransoleta o zdobionej powierzchni i fragment innej bransolety. Na stanowisku trzecim odkryto w 1885 r. na terenie obecnej drożdżowni groby skrzynkowe z wczesnej epoki żelaza. Z grobów tych zachowała się popielnica oraz dwa kolczyki z paciorkami bursztynowymi i szklanymi. Na stanowisku czwartym z wczesnej epoki żelaza natrafiono podczas budowy szkoły w 1933r. na grób skrzynkowy, w którym stało 8 popielnic. Na 2 Tamże, s. 37. 3 L. Łuka, Kultura pomorska na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk 1966. 5
stanowisku piątym odkryto przy budowie domu w 1948r. grób skrzynkowy z wczesnej epoki żelaza, w skład którego wchodziła jedna popielnica twarzowa i 5 innych popielnic oraz dwie przystawki. Na stanowisku szóstym odkryto popielnice z rysunkowym wyobrażeniem zwierzęcia. W wielu miejscowościach w pobliżu Tczewa odkryto także groby kultury pomorskiej. W miejscowości Swarożyn, oddalonej około 10 km. na południowy-zachód od Tczewa odkryto grób skrzynkowy i znalezisko luźne z wczesnej epoki żelaza z okresu nieznanego. Znaleziono tam ułamki naczyń i zdobioną pokrywę wpuszczaną. W oddalonej o 11 km. na północ od Tczewa miejscowości Turze odkryto grób skrzynkowy z okresu Hallstatt D. W grobie tym były dwie popielnice twarzowe, nakryte pokrywami, dwa naczynia baniaste z trzema nieprzekutymi uchami oraz dwa kubki, w jednym z nich mieściło się kółko brązowe. W tejże miejscowości natrafiono także na fragment noża żelaznego z trzonkiem dla uchwytu z wczesnej epoki żelaza-okresu nieznanego. W oddalonym o 5 km. na zachód Lubiszewie odkryto przypadkowo wkońcu XIX w. dwa groby skrzynkowe z okresu Hallstatt D. Inwentarz stanowiło 6 popielnic, w tym 4 twarzowe i dwie misy na trzech nóżkach. Trzy spośród popielnic twarzowych posiadają na brzuścu plastyczne wyobrażenia szpil, u jednej z nich widnieje ponadto rysunek zwierzęcia. 4 W oddalonej o 5 km na południe miejscowości Knybawie natrafiono na południowym stoku wzgórz położonych nad Wisłą w trakcie budowy mostu w latach 1851-1852. Znaleziskiem był grób skrzynkowy z okresu Hallstatt D.W grobie znajdowały się 4 popielnice, w tym 2 twarzowe. W oddalonym o 10 km na północ od Tczewa Dalwinie, odkryto pod koniec XIX wieku 3 popielnice w tym 1 twarzową, ułamki dalszych popielnic, zabytki brązowe, żelazne i szklane z wczesnej epoki żelaza. W sąsiedniej Dalwinowi wiosce - Damaszce odkryto w roku 1900 groby skrzynkowe ze zniszczonych grobów uratowano popielnicę zdobioną para płaskich guzów, ułamki dalszej popielnicy, pokrywę wpuszczano, zdobioną misę z uchem pełniącą rolę 4 A. Łuka, dz. cyt., s.76. 6
pokrywy oraz brzytwę żelazną formy trapezowatej z wczesnego, środkowego okresu lateńskiego. We wsi Gorzędziej oddalonej o 11 km na południe odkryto grób skrzynkowy w 1960 r. Z inwentarza tegoż grobu zachowała się ceramika, paciorki szklane i pół muszli kauri. 5 Grób ten pochodzi z wczesnego okresu lateńskiego. Na stanowisku drugim w Gorzędzieju odkryto dwa brązowe naszyjniki i fragment trzeciego, pochodzą one z grobu skrzynkowego datowanego na okres Hallstatt C. Naszyjnik zdeformowany wykonano z drutu o przekroju okrągłym i końcami zawiniętymi w uszka. Naszyjnik drugi, także zdeformowany, wykonano z drutu o przekroju okrągłym, z końcami spłaszczonymi z otworami. Na stanowisku trzecim w tej wsi odkryto skarb brązowy, datowany na okres Hallstatt D. W skład skarbu wchodziły cztery naszyjniki, w literaturze przedmiotu zachował się opis tylko dwóch z nich. Naszyjnik kolisty, zamknięty, wykonano z grubego drutu o przekroju okrągłym, zdobiony jest na całej długości 60 maleńkimi guzkami uszeregowanymi rzędem. Średnica naszyjnika wynosi 22,8. Naszyjnik otwarty, kabłonkowaty, z końcami odgiętymi wstecz i spajanymi z obręczą w odlewie, ozdobiony jest na całej długości ukośnymi źłóbkami, a w miejscu złączenia odgiętych końcy z obręczą, zdobią go trzy poprzeczne żeberka u każdego końca. Średnica ozdoby wynosi 15 mm 6. Opisałem już wszystkie cmentarzyska kultury pomorskiej na ziemi tczewskiej. Być może ludność miejscowa w przeszłości odkryła ich więcej i być może, co jest bardzo prawdopodobne zniszczyła je jako pogańskie lub nie zdając sobie sprawy ze znaleziska, nie poinformowała o nich stosownych władz. 5 L. Łuka, dz. cyt, s.34. 6 Tamże, s. 43. 7
Tabela ukazuje znaleziska dot. Kultury pomorskiej na ziemi tczewskiej Miejsce znaleziska Rodzaj grobu Jnwentarz Tczew skrzynkowy 14 popielnic, Gorzędziej znalezisko luźne Paciorki szklane Dalwin skrzynkowy 3 popielnice twarzowe Swarożyn znaleziony ułamki naczyń Bibliografia; 1. Łuka A., Kultura pomorska na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1959 2. Łuka L., Kultura pomorska na Pomorzu Wschodnim, Gdańsk 1966 Praca napisana jako praca semestralna pod kierunkiem dr Mirosława Hoffmanna na Uniwersytecie Warmińsko-Mazurskim w ramach zajęć: Historia starożytna ziem polskich 8