Regulacje prawne w zakresie afrykańskiego pomoru świń na terytorium Polski Kwestie związane ze zwalczaniem chorób zakaźnych zwierząt reguluje ustawa z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. z 2014 r., poz. 1539. z późn. zm.). Stosownie do art. 54 ww. ustawy powiatowy lekarz weterynarii, wojewódzki lekarz weterynarii i Główny Lekarz Weterynarii, w zakresie swojej właściwości, przygotowują i aktualizują plany gotowości zwalczania poszczególnych chorób zakaźnych zwierząt, w tym afrykańskiego pomoru świń. Powyższe plany gotowości są wdrażane z chwilą wystąpienia epizoocji. Plany gotowości zawierają w szczególności: 1) wykaz aktów prawnych dotyczących zwalczania choroby zakaźnej zwierząt; 2) opis choroby zakaźnej zwierząt; 3) określenie sposobu i źródeł finansowania zwalczania choroby zakaźnej zwierząt; 4) określenie struktury i organizacji zespołów kryzysowych powiatowego lekarza weterynarii, wojewódzkiego lekarza weterynarii i Głównego Lekarza Weterynarii; 5) określenie zadań dotyczących zwalczania choroby zakaźnej zwierząt oraz organów, jednostek organizacyjnych i innych podmiotów odpowiedzialnych za realizację tych zadań; 6) plany szkoleń pracowników Inspekcji Weterynaryjnej oraz innych jednostek i podmiotów, o których mowa w pkt 5; 7) opis sposobu i zakresu opracowania oraz przekazywania informacji. Działania w zakresie sporządzania, aktualizacji i realizacji planów gotowości powiatowy lekarz weterynarii, wojewódzki lekarz weterynarii i Główny Lekarz Weterynarii wykonują odpowiednio przy pomocy powiatowego, wojewódzkiego i krajowego zespołu kryzysowego. W skład zespołów kryzysowych wchodzą pracownicy Inspekcji Weterynaryjnej oraz przedstawiciele organów administracji rządowej, jednostek samorządu terytorialnego i podmiotów, których udział jest niezbędny w zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Równocześnie na podstawie art. 54 ust. 3 ww. ustawy organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego, podmioty prowadzące działalność w zakresie pozyskiwania, wytwarzania, przetwarzania lub obrotu niejadalnymi produktami pochodzenia zwierzęcego, ubocznymi produktami zwierzęcymi, produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego w rozumieniu przepisów o wymaganiach weterynaryjnych dla produktów pochodzenia zwierzęcego oraz podmioty dysponujące środkami materiałowymi i technicznymi, których udział jest niezbędny przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, współpracują z organami Inspekcji Weterynaryjnej przy opracowaniu i realizacji planów gotowości. Ponadto na podstawie rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 26 maja 2004 r. w sprawie zakresu i warunków współpracy organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego oraz innych podmiotów w tworzeniu planów gotowości zwalczania chorób zakaźnych zwierząt (Dz. U. Nr 129, poz. 1372) podmioty, których udział
jest niezbędny w zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, w tworzeniu planów gotowości zwalczania chorób zakaźnych zwierząt oraz realizacji działań wynikających z tych planów przekazują niezwłocznie organom Inspekcji Weterynaryjnej: 1) na ich żądanie, informacje niezbędne w celu opracowania projektów planów gotowości i uaktualnienia tych planów; 2) informacje niezbędne do uaktualniania planów gotowości. Ponadto organy Inspekcji Weterynaryjnej w celu realizacji zadań określonych w planach gotowości mogą zawierać umowy i porozumienia z podmiotami, o których mowa powyżej oraz współpracować z zespołami reagowania kryzysowego. Ponadto przedstawiciele podmiotów, których udział jest niezbędny w zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, na wniosek organu Inspekcji Weterynaryjnej biorą udział w szkoleniach i ćwiczeniach wynikających z planów gotowości. Jednocześnie w celu zwalczania chorób zakaźnych zwierząt podlegających obowiązkowi zwalczania powiatowy lekarz weterynarii, w drodze decyzji, może nakazać podmiotom zajmującym się ubojem zwierząt przeprowadzenie uboju z określeniem jego warunków (art. 44 ust. 1 pkt 13). Przy tym należy zauważyć, że zgodnie z art. 49 ust. 11 ww. ustawy podmiotowi, który poniósł koszty związane z zabiciem lub ubojem zwierząt, transportowaniem zwierząt lub zwłok zwierzęcych albo unieszkodliwieniem zwłok zwierzęcych, wykonując nakazy, o których mowa w art. 49 ust. 1 i 5 tej ustawy, przysługuje ze środków budżetu państwa zwrot faktycznie poniesionych wydatków. Należy podkreślić, że w przypadku zwalczania chorób zakaźnych zwierząt wybór środków koniecznych do zastosowania w konkretnej sytuacji pozostawiono powiatowemu lekarzowi weterynarii, który na miejscu dokonuje oceny sytuacji i wydając ewentualną decyzję administracyjną o zastosowaniu konkretnego środka uzasadnia swój wybór. Art. 44 ww. ustawy przewiduje szeroki katalog środków możliwych do zastosowania przy zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt, jednocześnie nie zamyka drogi do skorzystania z innych środków przewidzianych w przepisach obecnie obowiązujących. Decyzja o ewentualnym zastosowaniu konkretnych środków przy zwalczaniu choroby zakaźnej zwierząt pozostaje w kompetencji właściwego miejscowo powiatowego lekarza weterynarii. Należy również zauważyć, że decyzja powiatowego lekarza weterynarii na podstawie art. 44 ust. 2 z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt nadaje się rygor natychmiastowej wykonalności. Stosownie do przepisów ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2013 r., poz. 236. z późn. zm.) stronie przysługuje odwołanie od wydanej decyzji. Ponadto stosownie do ust. 3.2.4 pkt 4 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 7 stycznia 2016 r. w sprawie wprowadzenia w 2016 r. na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Programu mającego na celu wczesne wykrycie zakażeń wirusem wywołującym afrykański pomór świń i poszerzenie wiedzy na temat tej choroby oraz jej zwalczanie'' (Dz. U. poz. 70) powiatowy lekarz weterynarii w gospodarstwach położonych w wyznaczonym obszarze o promieniu 10 km wokół przypadku ASF u dzika może nakazać ubój lub zabicie świń, na podstawie art. 44 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia 2
zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt - jeżeli wymaga tego sytuacja epizootyczna. Na podstawie 3 ust. 5 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 maja 2015 r. w sprawie zwalczania afrykańskiego pomoru świń (Dz. U. poz. 754) powiatowy lekarz weterynarii może zastosować w gospodarstwie m. in. środki określone w art. 44 ust. 1 pkt 4, ww. ustawy, jeżeli wymaga tego sytuacja epizootyczna tj. nakazać zabicie lub ubój zwierząt chorych lub zakażonych, podejrzanych o zakażenie lub o chorobę albo zwierząt z gatunków wrażliwych na daną chorobę zakaźną zwierząt. Warunki przemieszczania świń dotyczące obszaru objętego ograniczeniami. Przemieszczenia świń wewnątrz obszaru: Zgodnie z 6 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 maja 2015 r. w sprawie środków podejmowanych w związku z wystąpieniem afrykańskiego pomoru świń (Dz. U. poz. 711) świnie przemieszcza się bezpośrednio do gospodarstwa, rzeźni lub do przedsiębiorstwa kontrolowanego przez podmiot gospodarczy po uzyskaniu pozwolenia powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce pochodzenia świń. Takie przemieszczenie świń jest również możliwe, na odpowiednich warunkach, po uprzednim ich zgromadzeniu w miejscu przeznaczonym do prowadzenia działalności nadzorowanej w zakresie skupu świń lub w miejscu przeznaczonym na targ, położonych na obszarze objętym ograniczeniami. Przemieszczenia świń poza obszar: Zgodnie z 4 ust. 1 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 maja 2015 r. w sprawie środków podejmowanych w związku z wystąpieniem afrykańskiego pomoru świń (Dz. U. poz. 711) przewidziany jest generalny zakaz przemieszczania świń z obszaru objętego ograniczeniami poza ten obszar. Jednakże przewidziana została derogacja od ww. przepisu, w związku z którą dopuszcza się przemieszczanie świń z gospodarstwa położonego na obszarze objętym ograniczeniami poza ten obszar do miejsca położonego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, po spełnieniu wymagań określonych w 4. ust. 2 ww. rozporządzenia. Świnie przemieszczane na obszarze objętym ograniczeniami oraz z tego obszaru do miejsca położonego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej muszą być zaopatrzone w świadectwo zdrowia wystawione przez urzędowego lekarza weterynarii na podstawie badania klinicznego świń przeprowadzonego nie wcześniej niż 24 godziny przed przemieszczeniem tych świń, zawierające: 1) dane identyfikacyjne wystawiającego świadectwo; 2) numer świadectwa; 3) liczbę przemieszczanych świń; 4) numery identyfikacyjne świń; 5) miejsce pochodzenia świń; 3
6) miejsce przeznaczenia świń; 7) określenie środka transportu świń oraz jego numer rejestracyjny; 8) poświadczenie spełniania przez świnie wymagań zdrowotnych określonych w przepisach o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt; 9) datę wystawienia oraz pieczęć i podpis urzędowego lekarza weterynarii. Pozyskiwanie mięsa świń na obszarach objętych restrykcjami Zgodnie z przepisami ust. 2 lit. a-c sekcji II załącznika II do rozporządzenia (WE) nr 853/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące higieny w odniesieniu do żywności pochodzenia zwierzęcego (Dz. Urz. UE L 139 z 30.04.2004, str. 55, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 45, str. 14), podmioty prowadzące rzeźnię, są zobowiązane zapewnić w odniesieniu do każdego zwierzęcia lub, w miarę potrzeb, do każdej partii zwierząt wprowadzanych do pomieszczeń rzeźni, aby zostały one prawidłowo zidentyfikowane, towarzyszyły im odpowiednie informacje z gospodarstwa pochodzenia określone w sekcji III załącznika II ww. rozporządzenia (informacje dotyczące łańcucha żywnościowego), a także nie pochodziły z gospodarstwa lub obszaru objętych zakazem przemieszczania lub innymi ograniczeniami związanymi ze zdrowiem zwierząt lub zdrowiem publicznym, z wyjątkiem przypadków uzyskania zgody właściwych organów. Natomiast zgodnie z przepisami ust. 1 rozdziału III, sekcji II, załącznika I do rozporządzenia (WE) nr 854/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. ustanawiającego szczególne przepisy dotyczące organizacji urzędowych kontroli w odniesieniu do produktów pochodzenia zwierzęcego przeznaczonych do spożycia przez ludzi (Dz. Urz. UE L 139 z 30.04.2004, str. 206, z późn. zm.; Dz. Urz. UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 45, str. 75) urzędowy lekarz weterynarii sprawdza wypełnienie obowiązku przez podmiot prowadzący przedsiębiorstwo spożywcze w zakresie zapewnienia prawidłowej identyfikacji zwierząt przyjętych do uboju, z przeznaczeniem do spożycia przez ludzi. Urzędowy lekarz weterynarii upewnia się, że zwierzęta o nie dość potwierdzonej tożsamości są ubite oddzielnie i uznane za niezdatne do spożycia przez ludzi. Ponadto, zgodnie z przepisami decyzji wykonawczej Komisji 2014/709/UE, a także z krajowymi przepisami ją wdrażającymi tj. przepisami rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 maja 2015 r. w sprawie środków podejmowanych w związku z wystąpieniem afrykańskiego pomoru świń (Dz. U. z 2015 r. poz. 711), co do zasady zakazuje się wysyłania do innych państw niż Rzeczpospolita Polska świeżego mięsa pozyskanego ze świń pochodzących z obszaru objętego ograniczeniami oraz mięsa mielonego, mięsa odkostnionego mechanicznie, surowych wyrobów mięsnych i produktów mięsnych składających się z mięsa takich świń lub zawierających w swoim składzie takie mięso. Od powyższego zakazu obowiązują 3 odstępstwa: 1) świnie pochodzą z obszaru objętego ograniczeniami musza spełnić wymagania w zakresie badań m.in. w kierunku ASF lub odpowiedniej bioasekuracji 4
2) świnie były od urodzenia utrzymywane w gospodarstwach położonych poza obszarem objętym ograniczeniami lub poza obszarami wskazanymi w części II, III i IV załącznika do decyzji Komisji 2014/709/UE oraz 3) świeże mięso, mięso mielone, mięso odkostnione mechanicznie, surowe wyroby mięsne i produkty mięsne, z których zostały wyprodukowane te produkty, zostały wyprodukowane i poddane obróbce zgodnie z art. 10 ustawy z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzęcego (Dz. U. z 2014 r. poz. 1577) oraz z 2 i 3 rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 września 2010 r. w sprawie produkcji produktów pochodzenia zwierzęcego pochodzących z obszarów podlegających ograniczeniom, nakazom lub zakazom (Dz. U. z 2015 r. poz. 391) i zaopatrzone w świadectwo zdrowia. Niezależnie od powyższego mięso pozyskane od świń pochodzących z obszaru objętego ograniczeniami oraz mięsa mielonego, mięsa odkostnionego mechanicznie, surowych wyrobów mięsnych i produktów mięsnych składających się z mięsa takich świń lub zawierających w swoim składzie takie mięso, może być wprowadzone na rynek krajowy po oznakowaniu ich specjalnym znakiem weterynaryjnym w kształcie koła. Identyfikacja i rejestracja świń W przypadku nieoznakowanych świń przebywających w siedzibach stada położonych na terenie objętym ograniczeniami możliwe jest podjęcie następujących działań: - w przypadku świń nieoznakowanych i nie zarejestrowanych, urodzonych w danej siedzibie stada, powiatowy lekarz weterynarii powinien wydać decyzję nakazującą natychmiastowe oznakowanie zwierząt i ich zarejestrowanie w biurze powiatowym ARiMR. Po oznakowaniu i zarejestrowaniu zwierząt w systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt mogą one być przewiezione do rzeźni w celu ubicia. - W przypadku świń urodzonych w jednej siedzibie stada i przemieszczonych do innej siedziby stada bez oznakowania, zarejestrowania i zgłoszenia przemieszczenia, powiatowy lekarz weterynarii powinien wydać decyzję zakazującą jakiegokolwiek przemieszczania zwierząt poza tę siedzibę stada oraz nakazać zabicie zwierząt z przeznaczeniem do utylizacji. Jednocześnie Departament uprzejmie informuje, że w dniu 22 czerwca 2016 r. przekazał do Departamentu Prawno-Legislacyjnego projekt ustawy o zmianie ustawy o systemie identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Projekt ten zawiera zmiany będące realizacją ustaleń z roboczego spotkania kierownictwa Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi z kierownictwem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w dniu 21 marca 2016 r. dotyczącego funkcjonowania systemu identyfikacji i rejestracji zwierząt oraz ustaleń ze spotkania przedstawicieli Departamentu Rejestracji Zwierząt ARiMR, Głównego Inspektoratu Weterynarii oraz Departamentu Bezpieczeństwa Żywności i Weterynarii MRiRW w tej samej sprawie, które odbyło się w dniu 30 marca br. Zaproponowane w projekcie zmiany w zakresie identyfikacji i rejestracji świń dotyczą m. in. wprowadzenia obowiązkowego terminu na oznakowanie prosiąt (30 dni od dnia urodzenia) i zgłoszenia faktu oznakowania do ARiMR w terminie 7 dni, wprowadzenia obowiązku każdorazowego oznakowania świń numerem siedziby stada pochodzenia, tj. w której przebywały powyżej 30 dni, i z której trafiają do 5
obrotu lub handlu oraz sposobu tego znakowania, a także skrócenia z 30 do 7 dni terminu na powiadomienie ARiMR o zwiększeniu lub zmniejszeniu liczebności stada. Inne regulacje prawne odnoszące się do trzody chlewnej Dodatkowo zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 27 stycznia 2015 r. w sprawie wprowadzenia programu zwalczania i monitorowania choroby Aujeszkyego u świń (Dz. U. poz. 189), na terytorium Polski w stadach urzędowo wolnych od choroby Aujeszkyego prowadzone są badania monitoringowe świń. Badania w ramach stałego monitorowania choroby Aujeszkyego są prowadzone raz w roku kalendarzowym, a świnie od których są pobierane próbki do badań, są trwale i indywidualnie oznakowywane przez urzędowego lekarza weterynarii pobierającego próbki lub posiadacza świń. Równocześnie zgodnie z ww. rozporządzeniem prowadzony jest wzmożony nadzór nad przemieszczaniem świń między stadami położonymi na terytorium Polski oraz do rzeźni. Oznacza to konieczność zaopatrywania w świadectwa zdrowia przesyłek: 1) świń wprowadzanych do stad, punktów kopulacyjnych i punktów skupu oraz na targi, pokazy, wystawy i konkursy; 2) świń przeznaczonych do uboju ze stad podejrzanych o zakażenie i zawieszonych. Nie wymaga się świadectw zdrowia dla świń przemieszczanych do rzeźni ze stad urzędowo wolnych od wirusa choroby Aujeszkyego oraz z punktów skupu do rzeźni, pod warunkiem, że świnie te są bezpośrednio przemieszczane z gospodarstwa pochodzenia lub punktu skupu do rzeźni. Za bezpośrednie przemieszczanie świń do rzeźni należy rozumieć załadunek świń na środek transportu w gospodarstwie ich pochodzenia lub w punkcie skupu, a następnie ich wyładowanie na terenie rzeźni. 6