IV. Zasady sporządzania przypisów i bibliografii załącznikowej w obszarze nauk humanistycznych i społecznych

IV. Zasady sporządzania przypisów i bibliografii załącznikowej w obszarze nauk humanistycznych i społecznych Spis treści 1. Sposoby zamieszczania przypisów i bibliografii załącznikowej w pracach dyplomowych stosowane w WSG w Bydgoszczy w obszarze nauk humanistycznych i społecznych... 2 1.1. Przypisy u dołu strony... 2 1.2. Powoływanie na te same zasoby informacji... 4 2. Rodzaje przypisów... 5 3. Przypisy bibliograficzne prezentacja Przykłady przypisów bibliograficznych... 6 3.1. Uwagi dotyczące zasad sporządzania przypisów bibliograficznych. 7 3.2. Skróty w przypisach bibliograficznych... 12 4. Bibliografia załącznikowa... 15 Słowniczek... 18

1. Sposoby zamieszczania przypisów i bibliografii załącznikowej w pracach dyplomowych stosowane w WSG w Bydgoszczy w obszarze nauk humanistycznych i społecznych 1.1. Przypisy u dołu strony PRZYKŁAD FRAGMENT TEKSTU Sherry Turkle¹ twierdzi, że Internet jest miejscem, gdzie konfrontacja techniki z ludzkim odczuciem tożsamości przybiera formy szczególnie interesujące. W internetowych, cyberprzestrzennych społecznościach jesteśmy zawieszeni między tym, co rzeczywiste i tym, co wirtualne; posuwamy się naprzód, niepewni naszych kroków, a po drodze wymyślamy samych siebie. Środowiskami szczególnie sprzyjającymi manipulacjom tożsamością są MUD-y (Multi Users Dungeons)². Znaczną część graczy stanowią nastolatki³. PRZYPISY u dołu strony ¹ Turkle S., Tożsamość w epoce Internetu [W:] Z. Rosińska, Blaustein. Koncepcja odbioru mediów, Warszawa, Pruszyński i S-ka, 2001, s. 134. ² Wallace P., Psychologia Internetu, Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2001, s. 72. ³ Turkle S., dz.cyt. WYKAZ PRZYPISÓW = BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA (na końcu pracy, układ alfabetyczny, pozycje nienumerowane, pełny opis. Może być układ według formy wydawniczej: wydawnictwa piśmiennicze, wydawnictwa elektroniczne. W obrębię poszczególnych form obowiązuje układ alfabetyczny.) Turkle S., Tożsamość w epoce Internetu [W:] Z. Rosińska, Blaustein. Koncepcja odbioru mediów, Warszawa, Pruszyński i S-ka, 2001, s. 133-141, ISBN 83-7255-069-7. Wallace P., Psychologia Internetu, Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2001, ISBN 83-7301-075-0. Numery w tekście w indeksie górnym odsyłają do przypisów ponumerowanych w kolejności ich wystąpienia w tekście. Wielokrotne powołania, które odnoszą się do tego samego zasobu informacji należy podawać pod odrębnymi numerami przypisów. Przypis może zawierać więcej niż jedno źródło. Przypisy należy podawać w kolejności numerycznej. Umieszczamy je u dołu strony i oddzielamy od właściwego tekstu linią ciągłą. W przypadku prac pisanych na komputerze korzystamy z opcji: (patrz ryc. 1). 2

Wstaw Odwołanie Przypis dolny Ryc. 1. Menu pozwalające wstawiać przypis u dołu strony Ryc. 2. Menu pozwalające wstawiać przypis na końcu pracy Przypisy możemy zamieścić również na końcu rozdziału lub pracy (patrz ryc. 2). Mogą mieć charakter opisów bibliograficznych jak również mogą być uwagami treściowymi 1. Gdy używamy nowszych wersji programów, np. MS Word 2007 - korzystamy z opcji: Odwołania Wstaw przypis dolny lub Wstaw przypis końcowy Ryc. 3. Widok ekranu ukazujący zasady wstawiania przypisów w MS Word 2007 Numery w indeksie górnym w tekście umieszczamy przed znakami interpunkcyjnymi z wyjątkiem cudzysłowów, nawiasów, pytajników i wykrzykników 2. 1 Antczak M., Nowacka A., Przypisy, powołania, bibliografia załącznikowa. Jak tworzyć i stosować. Podręcznik, Wyd. 2 popr., Warszawa, Wydawnictwo SBP, 2008, s. 73. 2 Oliver P., Jak pisać prace uniwersyteckie, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1999, ISBN 83-08-02889-6; Siwiński W., Metody badań pedagogicznych w dziedzinie kultury fizycznej i turystyki. Zarys problematyki, Wyd. 2 uzup., Poznań, Wydawnictwo AWF w Poznaniu, 1997, ISSN 0303-5107 3

1.2. Powoływanie na te same zasoby informacji Wersja I Nowa norma zaleca, aby w przypisie dotyczącym zasobu informacji, na który powołano się już wcześniej, powtórzyć przypis w pełni albo podać numer wcześniejszego powołania wraz z wszelkimi niezbędnymi numerami stronic itp. 3, np. PRZYKŁAD ¹¹ Oliver P., Jak pisać prace uniwersyteckie, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1999, ISBN 83-08-02889-6. ¹²Zaczyński W.P., Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1995, ISBN 83-903103-7-6. 13 Oliver, przypis 11, s.42 Wersja ta jest coraz częściej stosowana przez studentów, gdyż nie wymaga zapamiętywania wielu skrótów używanych dotychczas (wersja 2). Wersja II Wielu autorów stosuje stary zapis przypisów i używa skrótów, gdy powołują się na zasoby informacji, wymienione we wcześniejszych przypisach. Dlatego uznano, że należy je przypomnieć (patrz rozdział Skróty w przypisach bibliograficznych ). Jeżeli w przypisach występują nazwy skrócone, zaleca się w pierwszym przypisie wyjaśnić wszystkie skróty lub wskazać, gdzie można znaleźć wyjaśnienia 4, np.: Zastosowane skróty to:...; Wykaz użytych skrótów znajduje się na s.173. 3 PN-ISO 690:2012, s. 31. 4 Tamże. 4

2. Rodzaje przypisów Przypisy to objaśnienia, komentarze lub uwagi dodane do tekstu dzieła, umieszczone zwykle u doły strony, na końcu rozdziału lub na końcu dzieła. Są one niezbędnym elementem każdej pracy naukowej, świadczą m. in. o znajomości literatury dotyczącej omawianego tematu, o erudycji autora i są wskaźnikiem opanowania warsztatu naukowego. Ze względu na treść i charakter przypisy dzielą się na 5 : 1. rzeczowe wyjaśniające i komentujące fragmenty tekstu głównego. Dzielą się na: a) polemiczne ¹ Pewne zastrzeżenia budzi zła ocena ² Trudno zgodzić się z twierdzeniami ³ Chociaż poglądy b) dygresyjne ¹ Na niebezpieczeństwa związane z niewłaściwym zagospodarowaniem czasu wolnego zwraca uwagę ² Doskonałym przykładem wykorzystania języka Java jest c) odsyłające ¹ Na temat bezpieczeństwa dzieci podczas organizowanych imprez krajoznawczoturystycznych zob. ² Problem ten szerzej omówiono w rozdziale 2. słownikowe podające znaczenie terminów obcojęzycznych, polskich itd. ¹ Żywa pagina = wiersz nad kolumną druku zawierający prócz numeru stronicy powtórzenie tytułu dzieła, jego części bądź rozdziału, a w encyklopediach i słownikach - zwykle pierwsze bądź ostatnie hasło strony. Wg Sobol E. (red.), Słownik wyrazów obcych, 1999, s.810. ² Omnium consensu = za zgodą wszystkich. 3. bibliograficzne notki zawierające opisy bibliograficzne cytowanych dzieł 6. To wymienione w ustalonej kolejności (zgodnie z normą) cechy dokumentu (książki, artykułu w czasopiśmie, strony WWW itd.) wyraźnie go charakteryzujące i odróżniające od innych dokumentów. 5 Antczak M., Nowacka A., dz. cyt., s. 82. 6 Tamże, s. 19. 5

¹ Okoń W., Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. 4, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1998, ISBN 83-86770-21-X. ² Toczek-Werner S. (red.), Podstawy rekreacji i turystyki, Wyd. 5 zm., Wrocław, Wydawnictwo AWF we Wrocławiu, 2007, ISBN 978-83-89156-64-8. ³ Sołtysik M., Wyrzykowski J., Organizacja rekreacji i turystyki w Polsce [W:] S. Toczek-Werner (red.), Podstawy rekreacji i turystyki, Wrocław, Wydawnictwo AWF we Wrocławiu, 2007, s. 191-203. 3. Przypisy bibliograficzne prezentacja Przykłady przypisów bibliograficznych moduł 5 WYKAZ PRZYKŁADÓW PRZYPISÓW BIBLIOGRAFICZNYCH 1.DOKUMENTY PIŚMIENNICZE 1.1. Przypis do książki 1.1.1. Wydawnictwa zwarte jednotomowe prace autorskie 1.1.2. Wydawnictwa zwarte jednotomowe - prace zbiorowe 1.1.3. Wydawnictwa zwarte wielotomowe - prace autorskie 1.1.4. Wydawnictwa zwarte wielotomowe - prace zbiorowe 1.2. Przypis do dokumentu niesamoistnego w książce 1.2.1. Artykuły w pracach zbiorowych jednotomowych 1.2.2. Artykuły w pracach zbiorowych wielotomowych 1.2.3. Hasła w encyklopediach, słownikach itp. 1.3. Przypis do całości wydawnictwa ciągłego lub pojedynczego zeszytu 1.3.1. Całość wydawnictwa ciągłego 1.3.2. Pojedyncze zeszyty wydawnictw ciągłych 1.4. Przypis do dokumentu niesamoistnego w wydawnictwie ciągłym 1.4.1. Artykuły w wydawnictwach ciągłych 1.4.2. Recenzje w wydawnictwach ciągłych 1.5. Przypis do pracy niepublikowanej (magisterska, licencjacka i in.) 1.6. Przypis do mapy, planu 1.7. Przypis do ustawy i zarządzenia 1.8. Przypis do dokumentu normalizacyjnego 1.9. Przypis do dokumentu patentowego 2. DOKUMENTY ELEKTRONICZNE 2.1. Przypis do książki na CD-ROM-ie 2.2. Przypis do książki w internecie 2.2.1. Wydawnictwa zwarte w internecie prace autorskie 2.2.2. Wydawnictwa zwarte w internecie prace zbiorowe 2.2.3. Artykuły w pracach zbiorowych w internecie 2.3. Przypis do wydawnictw ciągłych w internecie 2.3.1. Pojedyncze zeszyty wydawnictw ciągłych w internecie 2.3.2. Artykuły w wydawnictwach ciągłych w internecie 2.4. Przypis do całej witryny internetowej 6

2.5. Przypis do konkretnego dokumentu niesamoistnego lub części witryny internetowej 2.6. Przypis do dokumentu samoistnego w internecie 2.7. Przypis do oprogramowania komputerowego 3.1. Uwagi dotyczące zasad sporządzania przypisów bibliograficznych Opracowanie przypisu bibliograficznego norma zaleca, aby dane użyte w przypisie jeżeli to możliwe pochodziły z samego cytowanego zasobu informacji. Jeśli dane pochodzą z innego źródła niż sam dokument, to należy podawać je w nawiasach kwadratowych. Źródłami danych do przypisu są przede wszystkim: strona tytułowa lub jej odpowiednik (np. strona główna witryny internetowej) oraz verso strony tytułowej. Interpunkcja i typografia każdy element przypisu należy oddzielić, stosując odpowiednie znaki interpunkcyjne (np. kropka, przecinek, dwukropek). W celu odróżnienia poszczególnych elementów dopuszcza się stosowanie obok znaków interpunkcyjnych różnego kroju czcionek, np. pogrubień dla nazwisk autorów, kursywę dla oznaczenia tytułów. Podstawową zasadą stosowania interpunkcji i typografii w przypisach, powołaniach, bibliografii załącznikowej jest konsekwencja, czyli należy wybrać, a następnie konsekwentnie stosować jednolity system interpunkcji i typografii w całej pracy. Najłatwiejszym sposobem, by uniknąć pomyłek, jest stosowanie przecinka jako znaku oddzielającego poszczególne elementy przypisu bibliograficznego. Należy jednak pamiętać, że między tytułem a podtytułem stawiamy kropkę 7. Każdy przypis bibliograficzny kończymy kropką. Twórca (autor, redaktor itd.) to pierwszy element przypisu. Norma zaleca podawać osoby lub organizacje, które są przedstawione w sposób najbardziej eksponowany, jako odpowiedzialne za opublikowaną zawartość cytowanego dokumentu. Imiona należy podawać po nazwisku, jeśli występuje na początku przypisu. Dopuszcza się skracanie imion do inicjałów. Jeżeli twórcą jest organizacja bądź grupa ludzi, zaleca się w przypisie użycie formy jej nazwy występującej w bazie bibliograficznej wykorzystywanej przy sporządzaniu przypisu (np. Polska Akademia Nauk). Jeśli nazwa 7 Antczak M., Nowacka A, dz. cyt., s. 92. 7

występuje w formie inicjałów, można w nawiasach kwadratowych dodać jej rozwinięcie. Jako twórcę można podawać nazwiska redaktorów publikacji składających się z prac pochodzących z różnych źródeł lub artykułów kilku autorów, pod warunkiem, że redaktor jest wyraźnie wskazany w publikacji. Po nazwisku redaktora zaleca się podanie w nawiasach okrągłych skrótu red. lub jego odpowiednika. W przypadku dzieł mających czterech lub więcej twórców, norma zaleca podawać w miarę możliwości nazwy wszystkich lub jeśli którakolwiek z nazw jest pomijana, to po nazwie pierwszego twórcy podajemy skrót i in. lub et al.. Dla pewnych rodzajów zasobów informacji (np. encyklopedii), które powstały w wyniku współpracy wielu osób i żadna z nich nie pełni decydującej funkcji jako twórca, zamiast nazwy twórcy należy podawać tytuł. Jeśli nie można ustalić osoby ani organizacji jako twórcy materiałów z konferencji, to norma zaleca podanie nazwy konferencji jako pierwszego elementu przypisu. W przypadku dzieł anonimowych pierwszym elementem przypisu może być tytuł. Tytuł jest elementem wymaganym, natomiast podtytuł nie. Jednakże można podać podtytuł, jeśli uznamy, że jest to korzystne dla jasności przypisu lub identyfikacji dokumentu. Oznaczenie nośnika element wymagany podajemy w nawiasach kwadratowych po tytule, np. [online]; [dyskietka]; [taśma magnetyczna]; [CD-ROM]. Wydanie element wymagany zapisujemy cyframi arabskimi. Informacje o zmianach w wydaniu należy skracać, np. Wyd. 3 popr. ; Wyd. 2 uzup. ; Wyd. 5 rozsz. ; Wersja 3.1.. Miejsce wydania i wydawca to elementy wymagane. W przypadku gdy w źródle nie podano miejsca wydania, a jest ono znane, można je podać w nawiasach kwadratowych. Jeżeli są równorzędne co najmniej dwie nazwy miejsc, to norma zaleca podawać jedynie pierwszą. 8

Nazwy wydawców można skracać, pomijać szczegóły, które są bez znaczenia dla ich identyfikacji. Jeśli jest co najmniej dwóch wydawców, to norma zaleca podawać jedynie pierwszego. Data (wydania, wytworzenia, wykonania, transmisji itp.) element wymagany. Zwykle podajemy rok, lecz dla niektórych rodzajów jednostek (np. zasoby informacji online, gazety, dokumenty patentowe) może być konieczne podanie także miesiąca i dnia, a niekiedy i godziny (np. 1996-02-14, 16:54:12 ; 14 lutego 1996 ). Jeżeli w przypisie podaje się datę uzyskania praw autorskich, to norma zaleca ją poprzedzić: lub cop., lub copyright. Jeżeli w zasobie informacji podano błędnie rok, to należy napisać poprawną datę w nawiasach kwadratowych. Natomiast jeśli nie można ustalić daty wydania, to norma zaleca podać, np.: [1939?]; [ok. 1954]; [18 w.]; [brak daty]. W przypisach do przedruków itp. należy podać datę wydania tej edycji lub w przypadku kopii datę oryginału oraz datę skopiowania lub przedruku. Przy otwartym cyklu wydawniczym po podaniu roku pierwszej jednostki następuje myślnik i odstęp (np. 2001 ). Jeśli data nabycia praw autorskich różni się od daty wydania, można podać obie. Szczegóły dotyczące publikacji dokumentu należy podawać w kolejności: miejsce, wydawca, rok. Data aktualizacji (nowelizacji) element wymagany. Dokumenty online bywają często aktualizowane, nowelizowane. Dlatego po dacie publikacji należy podać datę cytowanej aktualizacji czy nowelizacji, np.: aktualizowany w styczniu 2008 ; ostatnia aktualizacja 26 listopada 2012 ; nowelizowany 13 marca 2009. Numeracja i paginacja składniki jednostki norma zaleca cytować, używając 9

terminów, jakie występują w zasobie informacji. Ponadto, aby przypis identyfikował część jednostki, na którą się powołano, podajemy np.: tom 3, nr 5, s. 58-73. Terminy dotyczące mniejszych składników wydawnictwa ciągłego można pominąć, wyróżniając typograficznie numery: nr tomu wytłuszczeniem, nr części w nawiasach okrągłych, np.: 7(2), 58-73. Data dostępu (powołania) element wymagany dla dokumentów online datę dostępu (czyli faktyczny dzień przeglądania dokumentu online), ujętą w nawiasy kwadratowe, należy poprzedzić wyrażeniem przeglądany lub jego odpowiednikiem, np.: [przeglądany 28 lipca 1996]; [dostęp: 2007-04-13]; [dostęp: 6 maja 2008; 19:15 GMT]. Tytuł i numer serii wymagany jest, jeżeli jednostkę identyfikuje się jako część serii. Uwagi to element fakultatywny. Identyfikatory element wymagany jeśli jednostka posiada międzynarodowy znormalizowany numer (np. ISBN, ISSN, ISAN, ISMN) lub inny międzynarodowy identyfikator, np. Digital Object Identifier (DOI ), który jednoznacznie identyfikuje zasób, to należy go umieścić w przypisie. ISBN Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki (International Standard Book Number) to wymagany element przypisu bibliograficznego, który służy do jednoznacznej identyfikacji wydawcy i wydawanych przez niego wydawnictw zwartych. Zbudowany jest z trzech części. Pierwsza oznacza język albo kraj pochodzenia. Polska ma numer 83. Druga część oznacza wydawcę, a trzecia numer książki. W książkach wydanych po 1 stycznia 2007 r. 13-cyfrowy, ponieważ dodajemy prefiks 8. ISBN 978-83-7096-626-3 prefiks język wydawca i nr książki 8 Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki ISBN. Instrukcja [online], Warszawa, Biblioteka Narodowa, 2007 [dostęp: 10 listopada 2009], Dostępny w: <http://www. bn.org.pl/download/ document/1234530226.doc>. 10

Gdy książka nie posiada ISBN, szczególnie w starszych wydaniach po prostu pomijamy. Natomiast ISSN to międzynarodowy znormalizowany numer wydawnictw ciągłych, nadawany zasobom ciągłym (czasopismom, gazetom, seriom numerowanym, rocznikom itp.) 9. Dostępność i dostęp element wymagany dla zasobów informacji dostępnych online należy poprzedzić tę informację wyrażeniem Dostępny w lub jego odpowiednikiem. Informacja lokalizująca dokumenty w internecie powinna odsyłać do dokumentu, który był faktycznie przeglądany, np.: Dostępny w: <http://so.pwn.pl/ lista.php?co=nie+wymagane>. Jeżeli adres internetowy trzeba przełamać na końcu wiersza, norma zaleca to robić po pojedynczym lub podwójnym ukośniku, ale przed pozostałymi znakami interpunkcyjnymi, np.: http://winntbg.bg.agh.edu.pl/ skrypty2/ 0095/041-051.pdf Skala (mapy lub innego dokumentu kartograficznego) należy podawać jako stosunek liczbowy, np.: 1:10,000 lub jak podano na dokumencie. Rozmiar (map i planów) norma zaleca podawać jako wysokość na szerokość, w milimetrach, mierzoną pomiędzy ramkami mapy lub np. wielkość arkusza. Inne informacje w przypisach bibliograficznych można umieszczać inne, ważne dla danego dokumentu informacje. 9 Informacje ogólne [online], Warszawa, Biblioteka Narodowa. Narodowy Ośrodek ISSN, 2009 [dostęp: 1 kwietnia 2011], Dostępny w: <http://www.bn.org.pl/programy-i-uslugi/issn/informacje-ogolne/>. 11

3.2. Skróty w przypisach bibliograficznych Nowa norma nie wspomina o skrótach w przypisach, jednak są one powszechnie stosowane. Podane niżej sposoby używania skrótów w przypisach opracowano na podstawie normy PN-78/N-01222.04. Wprawdzie jest to stara norma, ale jej nie anulowano, więc nadal obowiązuje 10 : 1. Jeżeli autor pracy powołuje się na dokument wymieniony w przypisie bezpośrednio poprzedzającym, to wówczas stosuje się określenie: Tamże (łac. ibidem skrót ibid., ib.) i numer strony. Gdy przypis dotyczy tej samej strony, co poprzedni, pisze się tylko Tamże. PRZYKŁAD: ¹ Kowalczyk A., Walory turystyczne Pomorza, Bydgoszcz, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2007, ISBN 978-83-7096-626-3. ² Tamże, s. 35. ³ Tamże. 2. Jeżeli autor pracy powołuje się na dokument wymieniony w jednym z przypisów wcześniejszych i nie jest to jedyny wykorzystywany dokument autora cytowanego w pracy, to gdy po raz kolejny powołujemy się na to samo dzieło, wtedy powtarzamy nazwisko i imię (ewentualnie inicjał) autora cytowanego, tytuł lub początek tytułu oraz numer odpowiedniej strony. PRZYKŁAD: 1 Sztumski J., Wstęp do metod i technik badań społecznych, Wyd. 5 zm. i uzup., Katowice, Śląsk, 1999, ISBN 83-7164-144-3. 2 Zaczyński W.P., Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1995, ISBN 83-903103-7-6. 3 Sztumski J., Wstęp do metod..., s. 72. 3. Jeśli autor pracy powołuje się na dokument wymieniony w jednym z przypisów wcześniejszych i jest to jedyny wykorzystywany dokument autora cytowanego w pracy, wówczas piszemy nazwisko i imię (ewentualnie inicjał) autora cytowanego, następnie 10 PN-N-01222-04:1978, Kompozycja wydawnicza książki. Materiały uzupełniające tekst główny. 12

skrót: dz. cyt. (dzieło cytowane) lub wyd. cyt. (wydanie cytowane), lub op. cit. (opus citatum), lub j.w. (jak wyżej), lub u. s. (ut supro) 11. PRZYKŁAD 1 Maik W., Podstawy teoretyczno-metodologiczne studiów geograficzno-miejskich, Bydgoszcz, Wydawnictwo Uczelniane WSG w Bydgoszczy, 2012, ISBN 97883-61036-95-1. 2 Oliver P., Jak pisać prace uniwersyteckie, Kraków, Wydawnictwo Literackie, 1999, ISBN 83-08-02889-6. 3 Maik W., dz. cyt., s. 42. 4. Jeśli cytujemy kolejne dzieło tego samego autora, co w przypisie poprzedzającym, wówczas stosujemy skróty: dla autora Tenże (łac. Idem), dla autorki Taż (łac. Eadem), dla autorów lub autorek Tychże 12. PRZYKŁAD 1 Siwiński W., Współczesne problemy turystyki i rekreacji w badaniach empirycznych nauk społecznych, Warszawa, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, 2007, ISBN 978-83-60197-40-0. 2 Tenże, Wprowadzenie do teorii czasu wolnego i rekreacji ruchowej, Poznań, Ławica, 1996, ISBN 83-86080-41-8. 5. Jeśli cytujemy dzieło cytowane przez innego autora, to należy podać opis bibliograficzny dzieła, z którego zaczerpnięto cytat, wstawić skrót cyt. za (lub łac.: cit. per), następnie podać opis bibliograficzny dzieła, za którego pośrednictwem cytujemy 13. PRZYKŁAD ¹ Kamiński A., Czas wolny i jego problematyka społeczno wychowawcza, Wrocław, Zakł. Nar. im. Ossolińskich, 1965, s. 127, cyt. za: Pięta J., Pedagogika czasu wolnego, Warszawa, ALMAMER Wyższa Szkoła Ekonomiczna, 2008, s. 49. 11 Antczak M., Nowacka A., dz. cyt., s. 80. 12 Tamże, s. 81. 13 Tamże. 13

Wykaz najczęściej stosowanych skrótów w przypisach i powołaniach Skrót Skrót łaciński Znaczenie Zastosowanie polski b.m. s.l. (sine loco) bez miejsca Gdy w dokumencie nie podano miejsca wydania. b.r. s.a. (sine anno) bez roku Gdy w dokumencie nie podano roku wydania. cyt. za cyt. według dz. cyt. wyd. cyt. cit. per cytuję za Gdy cytujemy dzieło cytowane przez kogoś innego ( z drugiej ręki ). op. cit (opus citatum) dzieło cytowane wydanie cytowane j.w. u.s. (ut supro) jak wyżej i in. kps et al. (et alii) etc. (et cetera) Gdy po raz kolejny cytujemy to samo dzieło. i inni (-e) Gdy dokument ma więcej niż 3 autorów. komputeropis Praca napisana na komputerze. mps maszynopis Praca napisana na maszynie. rkps rękopis Praca napisana odręcznie. tamże ibid. (ibidem) w miejscu już Gdy powołujemy się na dokument przytoczonym wymieniony w przypisie bezpośrednio poprzedzającym dany przypis. tenże idem Gdy cytujemy tego samego taż eadem autora/ autorkę/autorów co w tychże podanym wyżej przypisie. w in Skrót poprzedzający opis bibliograficzny źródła, z którego pochodzi artykuł, rozdział, właśc. i.e. (id est) właściwie Gdy występują np. jakieś błędy w źródle. Źródło: opracowano na podstawie normy PN-78/N-01222.04; M. Antczak, A. Nowacka, Przypisy, powołania, bibliografia załącznikowa, Wyd. 2 popr., 2009. 14

4. Bibliografia załącznikowa Bibliografia załącznikowa to bibliografia dołączona do dzieła, rejestrująca dokumenty cytowane i/lub wykorzystywane przez autora dzieła bądź tylko związane z tematem dzieła 14. Alternatywnymi określeniami dla bibliografii załącznikowej są: literatura przedmiotu, piśmiennictwo, spis literatury, wykaz literatury, wykaz piśmiennictwa, wykaz źródeł, wykaz źródeł i literatury, źródła i literatura. Bibliografię załącznikową - wg starej normy 15 - należy umieszczać po tekście głównym i uzupełniających go materiałach (aneksach, przypisach), a przed wszelkimi materiałami informacyjno-pomocniczymi (słownikiem użytych terminów, wykazami, indeksami, spisem treści, jeśli występuje na końcu itp.). Można zamieścić bibliografię po poszczególnych rozdziałach. W zbiorze dzieł wielu autorów bibliografię załącznikową należy umieścić po tekście, aneksach i przypisach do dzieła, do którego bibliografia odnosi się. Poniżej przedstawiono przykłady bibliografii: 14 Bibliografia załącznikowa [W:] J. Pacek (red.), Sternik. Słownik terminologiczny z zakresu bibliografii i katalogowania [online], Warszawa, Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej, 2012-11-30 [dostęp: 20 grudnia 2012], Dostępny w: < http://sternik.bn.org.pl/vocab/index.php?tema=711&/bibliografia-zacznikowa>. 15 PN-79/N-01222.07 Kompozycja wydawnicza książki. Bibliografia załącznikowa. 15

PRZYKŁAD I Bibliografia załącznikowa stosowana w WSG w Bydgoszczy w obszarze nauk humanistycznych i społecznych PRZYKŁAD II (układ alfabetyczny, pozycje nie są numerowane) BIBLIOGRAFIA DOBROWOLSKI P., Jak dostać się na Harvard, Wprost [online], Listopad 2009, nr 49 [dostęp: 10 listopada 2009], Dostępny w: <http://www.wprost.pl/ ar/177451/ Jak-dostac-sie-na-Harvard/?I=1399>. GOBAN-KLAS T., Ontologia Internetu [W:] L.H. Haber (red.), Społeczeństwo informacyjne - wizja czy rzeczywistość? II ogólnopolska konferencja naukowa [online], Kraków, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, 2004, t. 1, s. 33-40 [dostęp: 10 listopada 2009], ISBN 83-89388-32-4, Dostępny w: <http://winntbg.bg.agh.edu.pl/ skrypty2/0095/033-040.pdf>. KOPALIŃSKI W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [CD-ROM], Wersja 1.0.3.16, Łódź, PRO-media, 1998, aktualizacja 25.11.1998, ISBN 83-7231-731-3. KOWALSKA A., Wizerunek miasta jako element produktu turystycznego, Praca licencjacka, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy, 2008, kps. MAJ B., Społeczne uwarunkowania wychowania do rekreacji ruchowej dzieci i młodzieży [W:] J. Wyrzykowski (red.), Studia nad czasem wolnym mieszkańców dużych miast Polski i jego wykorzystaniem na rekreację ruchową i turystykę, Wrocław, Wydawnictwo AWF, 2000, s. 191-196, ISBN 83-87389-54-4. PN-ISO 690-2: 1999, Informacja i dokumentacja. Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich części. Poznań. Plan miasta, 1:25,000, Warszawa, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, 1999, 940 mm x 860 mm, ISBN 83-7000-161-0. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej, Dz. U. Nr 62, poz. 689; nowelizacje: z 2000 r. Nr 22, poz. 273; z 2001 r. Nr 22, poz. 249; z 2006 r. Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1832. WALLACE P., Psychologia Internetu, Poznań, Dom Wydawniczy REBIS, 2001, ISBN 83-7301-075-0. ZACZYŃSKI W.P., Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1995, ISBN 83-903103-7-6. Ten rodzaj bibliografii może być wykorzystywany przy zastosowaniu powołań w ciągu przypisów (patrz rozdz. 1.1.), np.: 1 ZACZYŃSKI W. P., Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1995, s. 72. 2 PN-ISO 690-2: 1999, Informacja i dokumentacja. Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich części. 3 KOWALSKA A., Wizerunek miasta jako element produktu turystycznego, Praca licencjacka, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy, 2008, kps. 16

PRZYKŁAD II Bibliografia załącznikowa stosowana w WSG w Bydgoszczy w obszarze nauk humanistycznych i społecznych PRZYKŁAD III (przykład bibliografii w układzie według formy wydawniczej, w obrębie poszczególnych form obowiązuje układ alfabetyczny, pozycje numerowane) BIBLIOGRAFIA WYDAWNICTWA PIŚMIENNICZE 1. KOWALSKA A., Wizerunek miasta jako element produktu turystycznego, Praca licencjacka, Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy, 2008, kps. 2. MAJ B., Społeczne uwarunkowania wychowania do rekreacji ruchowej dzieci i młodzieży [W:] J. Wyrzykowski (red.), Studia nad czasem wolnym mieszkańców dużych miast Polski i jego wykorzystaniem na rekreację ruchową i turystykę, Wrocław, Wydawnictwo AWF, 2000, s. 191-196, ISBN 83-87389-54-4. 3. PN-ISO 690-2:1999, Informacja i dokumentacja. Przypisy bibliograficzne. Dokumenty elektroniczne i ich części. 4. Poznań. Plan miasta, 1:25,000, Warszawa, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, 1999, 940 mm x 860 mm, ISBN 83-7000-161-0. 5. Ustawa z dnia 25 czerwca 1999 r. o Polskiej Organizacji Turystycznej, Dz. U. Nr 62, poz. 689; nowelizacje: z 2000 r. Nr 22, poz. 273; z 2001 r. Nr 22, poz. 249; z 2006 r. Nr 170, poz. 1217 i Nr 249, poz. 1832. 6. ZACZYŃSKI W.P., Poradnik autora prac seminaryjnych, dyplomowych i magisterskich, Warszawa, Wydawnictwo Żak, 1995, ISBN 83-903103-7-6. WYDAWNICTWA ELEKTRONICZNE 1. DOBROWOLSKI P., Jak dostać się na Harvard, Wprost [online], Listopad 2009, nr 49 [dostęp: 10 listopada 2009], Dostępny w: <http://www.wprost.pl/ar/ 177451/Jak-dostac-sie-na-Harvard/?I=1399>. 2. GOBAN-KLAS T., Ontologia Internetu [W:] L.H. Haber (red.), Społeczeństwo informacyjne - wizja czy rzeczywistość? II ogólnopolska konferencja naukowa [online], Kraków, Uczelniane Wydawnictwa Naukowo-Dydaktyczne AGH, 2004, t. 1, s. 33-40 [dostęp: 10 listopada 2009], ISBN 83-89388-32-4, Dostępny w: <http://winntbg.bg.agh.edu.pl/ skrypty2/0095/033-040.pdf>. 3. KOPALIŃSKI W., Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych [CD-ROM], Wersja 1.0.3.16, Łódź, PRO-media, 1998, aktualizacja 25.11.1998, ISBN 83-7231- 731-3. Ten rodzaj bibliografii może być wykorzystywany przy zastosowaniu powołań w ciągu przypisów (patrz rozdz. 1.1.), np.: 1 DOBROWOLSKI P., Jak dostać się na Harvard, Wprost [online], Listopad 2009, nr 49 [dostęp: 10 listopada 2009], Dostępny w: <http://www.wprost.pl/ar/ 177451/Jak-dostac-sie-na-Harvard/?I=1399>. 2 Poznań. Plan miasta, 1:25,000, Warszawa, Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych im. E. Romera, 1999, 940 mm x 860 mm, ISBN 83-7000-161-0. 17

SŁOWNICZEK 16 Aparat naukowy (książki) Przypisy, bibliografia załącznikowa, indeksy, wstęp edytorski (czasem: posłowie, nota wydawnicza), w które zaopatrzone jest dzieło naukowe. Bibliografia załącznikowa, kryptobibliografia Bibliografia dołączona do dzieła, stanowiąca wykaz dokumentów cytowanych i/lub wykorzystanych przez autora bądź tylko związanych z tematem dzieła. Dokument W znaczeniu ogólnym - utrwalony na nośniku materialnym wyraz myśli ludzkiej, przeznaczony do rozpowszechnienia. Dokument elektroniczny Dokument przechowywany na nośniku czytelnym maszynowo, dostępny lokalnie lub zdalnie, np. książka na CD-ROM-ie, czasopismo w internecie. Dokument normalizacyjny zob. Norma Dokument patentowy Opublikowany przez Urząd Patentowy dokument piśmienniczy, zawierający opis nowego rozwiązania technicznego, stanowiący potwierdzenie udzielenia patentu. Dokument piśmienniczy Dokument, którego treść wyrażono za pomocą pisma. ISBN Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki (ang. International Standard Book Number), to 13-cyfrowy identyfikator książki, do 31 grudnia 2006 r. 10-cyfrowy. Służy do kodowania informacji dotyczącej jednego określonego wydania książki lub wariantu jednego wydania o odmiennej postaci zewnętrznej (np. inna oprawa). ISSN Międzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Ciągłego (ang. International Standard Serial Number), to identyfikator wydawnictwa ciągłego. Służy do kodowania informacji o wydawnictwie ciągłym. 16 Opracowano na podst.: Szymczak M. (red.), Słownik języka polskiego, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, 3 t., ISBN 83-01-11835-0; Podręczny słownik bibliotekarza, Oprac. G. Czapnik, Z. Gruszka przy współpracy H. Tadeusiewicz, Warszawa, Wydawnictwo SBP, 2011, ISBN 97883-61464-39-6; Pacek J. (red.), Sternik. Słownik terminologiczny z zakresu bibliografii i katalogowania [online], Warszawa, Instytut Bibliograficzny Biblioteki Narodowej, 2012-11-30 [dostęp: 20 grudnia 2012], Dostępny w: < http:// sternik.bn.org.pl/vocab/index.php>.. 18

Norma, dokument normalizacyjny Dokument przyjęty na zasadzie konsensusu i zatwierdzony przez upoważnioną jednostkę (np. w Polsce - Polski Komitet Normalizacyjny), który ustala zasady, wytyczne itp. odnoszące się do różnych rodzajów działalności lub ich wyników. Norma zmierza do uzyskania optymalnego stopnia uporządkowania w określonym zakresie. Norma międzynarodowa Norma opracowana i zatwierdzona przez odpowiednie organizacje międzynarodowe (np. ISO - International Organization for Standardization), która jest akceptowana przez zainteresowane kraje, zobowiązujące się do uwzględnienia jej postanowień w swoich normach państwowych. Opis patentowy Część składowa dokumentu patentowego, obejmująca opis wynalazku, zastrzeżenia patentowe i rysunki. Patent Prawo do wyłącznego korzystania z wynalazku w sposób zawodowy lub zarobkowy w danym kraju, nadane przez uprawnioną do tego instytucję. Powołanie Wg PN-ISO 690:20102 powołanie to wskazanie odpowiedniego przypisu w tekście lub w innej formie treści 17. Przypis, notka To objaśnienie, komentarz, uwaga dodana do tekstu dzieła, umieszczona u dołu strony, na końcu rozdziału lub na końcu dzieła. Przypis bibliograficzny To notka zawierająca skrócony opis bibliograficzny cytowanego dzieła. Przypis rzeczowy Wyjaśnia, uzupełnia lub komentuje fragment tekstu głównego. Przypis słownikowy Podaje znaczenie terminów obcojęzycznych, polskich itd. Redaktor naukowy Wybitny specjalista z danej dziedziny, który odpowiedzialny jest za stronę merytoryczną wydawnictwa. Wydawnictwo ciągłe Wydawnictwo wychodzące stale, np. czasopismo. Wydawnictwo niesamoistne Część wydawnictwa samoistnego, np. rozdział w książce, artykuł w czasopiśmie, jeden z utworów na DVD. 17 PN-ISO 690:2012, s. 7. 19

Wydawnictwo samoistne Wydawnictwo odrębne, wydawane jako jednostka fizyczna lub zespół jednostek fizycznych. Wydawnictwo zwarte Wydawnictwo jedno- lub wielotomowe, ukazujące się jako skończona całość lub którego zakończenie jest z góry przez wydawcę przewidziane, np. książka. Zasób Jednostka, materialna lub niematerialna, zawierająca treść intelektualną i/lub artystyczną, pojmowana, wyprodukowana i/lub wydana jako całość, która stanowi podstawę pojedynczego opisu bibliograficznego. 20