Jarema Słowiak Aleuty w drugiej wojnie światowej Druga wojna światowa na Pacyfiku w powszechnej świadomości kojarzy się raczej jako konflikt toczony w klimacie tropikalnym. Tymczasem jej epizody zawitały także w rejony o wiele zimniejsze, klasyfikowane wręcz czasami jako część Arktyki 1. Aleuty. Wyspy Aleuckie, potocznie, zwane Aleutami, to łańcuch wysp rozciągających się na łuku pomiędzy Alaską i Kamczatką, o długości około 1900 kilometrów, oddzielający północny Pacyfik od Morza Beringa. W ich skład wchodzi główny łańcuch 14 dużych oraz 55 mniejszych wysp pochodzenia wulkanicznego. Dzielą się na pięć grup (ze wschodu na zachód): Lisie, Wyspy Czterech Gór, Andrejanowa, Szczurze i Bliskie. Rejon ten charakteryzuje się ciężkimi warunkami klimatycznymi, wynikającymi ze spotykania się w tym rejonie ciepłego prądu Kuroshio z masami zimnego arktycznego powietrza. Efektem są silne wichry, śnieżyce i mgły, które sprawiają, że sama rdzenna ludność nazywa swoje wyspy miejscem narodzin złej pogody. Stanowią też północną część Pacyficznego Pierścienia Ognia nad Rowem Aleuckim, w efekcie czego jest to rejon częstych trzęsień ziemi, liczne są tam też aktywne wulkany. Pod zarząd Stanów Zjednoczonych wyspy trafiły wraz z Alaską po jej odkupieniu od Rosji w roku 1867. Mapa Aleutów w drugiej wojnie światowej. (Zdjęcie z: http://www.history.army.mil) 1 Aleuty, choć nie leżą wewnątrz koła podbiegunowego, znajdują się wewnątrz linii lipcowej izotermy +10 C. 1
Dywersja admirała Yamamoto. Gdy na Pacyfiku rozpętała się druga wojna światowa, Aleuty pozostawały początkowo poza zainteresowaniem obu stron. Japończycy przeprowadzili co prawda rozpoznanie warunków terenowych i klimatycznych regionu, ale nie posiadali aktualnych danych o siłach nieprzyjaciela. Amerykańska obecność wojskowa ograniczała się zaś do małych garnizonów oraz niewielkiej bazy morskiej w Dutch Harbor na wyspie Unalaska. Zmieniło się to w maju 1942 roku, gdy admirał Isoroku Yamamoto, dowódca japońskiej Połączonej Floty (Rengō Kantai), przedstawił plan dalszych działań na Pacyfiku. Zakładał on opanowanie wyspy Midway, oraz wykonanie pomocniczego ataku na Aleuty. Celem było przesunięcie japońskiej rubieży obronnej na Oceanie Spokojnym daleko od Wysp Macierzystych. Dla Japończyków stało się to palącym problemem po Rajdzie Doolittle a 2, który choć spowodował niewielkie szkody, był dla Japończyków wielkim szokiem. Uznali oni, że amerykańskie samoloty startowały z wyspy Midway, która tym samym stała się ich następnym celem. Przy okazji liczono na wywabienie resztek amerykańskiej Floty Pacyfiku i zniszczenie jej w walnej bitwie. Jeden z samolotów płk Doolittle a rusza do nalotu na Tokio. (National Achives) Aleuty odgrywały w tym planie dwojaką rolę. Wyprowadzone odrobinę wcześniej, uderzenie w tamtym rejonie miało przede wszystkim zmylić Amerykanów co do prawdziwego zamiaru cesarskiej marynarki, jakim był atak na Midway. Ponadto, opanowane wyspy miały chronić północną flankę wspomnianej rubieży obronnej. Japończycy nie planowali dalszego natarcia na Alaskę, uważaną za wyjątkowo niesprzyjającą kampanii lądowej, oraz oddaloną od jakichkolwiek punktów strategicznych. Ponadto japońska armia nie miała wówczas sił i środków na podobne uderzenie, zaangażowana w wyczerpujące walki na Nowej Gwinei, w Birmie oraz przede wszystkim w wyniszczającą wojnę w Chinach. Aleuty posiadały też oczywiście walor propagandowy administracyjnie będąc częścią Alaski, 2 Atak 16 bombowców B-25 18 kwietnia 1942 roku na japońskie Wyspy Macierzyste. Samoloty zostały specjalnie przygotowane do startu z lotniskowca Hornet. Po wykonaniu nalotu załogi skakały ze spadochronami w Chinach. Atak okazał się kompletnym zaskoczeniem dla Japończyków. 2
dawały Tokio możliwość do głoszenia, iż oto noga japońskiego żołnierza stanęła na terytorium Stanów Zjednoczonych. Do uderzenia na Aleuty wyznaczono zespół w składzie dwóch ciężkich krążowników oraz dwóch małych lotniskowców (Ryujo i Junyo) wraz z eskortą, dowodzony przez wiceadmirała Boshiro Hosogayę. Miały one wykonać uderzenie na amerykańskie pozycje oraz osłaniać siły inwazyjne, których zadaniem było zająć wyspy Adak, Kiska i Attu w zachodniej części Aleutów. Daleką osłonę dla tych sił miały zapewniać pancerniki admirała Yamamoto, które zajęły pozycję w połowie drogi pomiędzy Midway i Aleutami. Japoński plan posiadał jednak wadę, o której nie wiedzieli jego twórcy. Dzięki pracy swoich kryptologów, którzy złamali kod purpurowy cesarskiej marynarki, amerykańscy dowódcy otrzymywali na swoje biurka odszyfrowane 90% japońskich depesz. W Pearl Harbor szybko ustalono, że prawdziwym celem wrogiego uderzenia będzie Midway, zaś uderzenie na Aleuty jest tylko dywersją. Do obrony wysp skierowano więc tylko zespół pięciu krążowników (Indianapolis, Louisville, Honolulu, St. Louis i Nashville) z eskortą dziesięciu niszczycieli, gros sił floty skupiając na Środkowym Pacyfiku. Japońska akcja Kampanię na Aleutach rozpoczął japoński atak lotniczy na Dutch Harbor na wyspie Unalaska. 3 czerwca 1942 roku z odległości 170 mil w powietrze wyrzucono 90 samolotów. Ze względu na kiepskie warunki atmosferyczne nad cel dotarło jednak zaledwie 13 bombowców i 6 myśliwców. Wyrządzone szkody siłą rzeczy okazały się znikome, niewiele lepszy rezultat przyniósł także silniejszy atak dzień później. Na zachodzie zaś zrezygnowano z pierwotnego planu zajęcia trzech wysp, wysadzający desanty tylko na Attu (7 czerwca) i Kisce (12 czerwca). Amerykanie zdecydowali się nie reagować, uznając, że praktycznie bezludne wyspy nie są warte ryzyka. Japońskie naloty miały mieć jednak istotne znaczenie dla wojny na Pacyfiku, choć zapewne nie w sposób, jaki wyobrażali to sobie planiści cesarskiej marynarki. Nad Dutch Harbor trafiony został bowiem słynny myśliwiec Zero w najnowszej ówcześnie wersji. Jego pilot, widząc w trakcie drogi powrotnej gwałtownie spadający poziom paliwa, zdecydował się na przymusowe lądowanie na niewielkiej wysepce. W momencie zetknięcia z gruntem samolot jednak skapotował, zabijając swojego pilota. Jego koledzy uznali, że maszyna musiała ulec zniszczeniu, nie był jej też w stanie odnaleźć wysłany później okręt podwodny. 3
Samolot został za to wkrótce zauważony przez amerykański zwiad powietrzny i szybko ewakuowany. Mimo wywrotki, maszyna okazała się praktycznie nienaruszona, co pozwoliło poddać ją dokładnym testom. W efekcie Amerykanie mogli poznać słabe punkty mitycznego na tym etapie wojny Zera, oraz uwzględnić zdobyte informacje przy konstruowaniu własnych myśliwców. Zdobyczne Zero w Dutch Harbor. (United States Army Air Forces via wikipedia) I amerykańska reakcja. Japońska okupacja wysp na Aleutach, choć pozbawiona w gruncie rzeczy znaczenia wojskowego, była dla Amerykanów sporym problemem wizerunkowym. Prasa zarzucała administracji prezydenta Roosevelta oddanie amerykańskiej ziemi Japończykom. Już w czerwcu rozpoczęto regularne naloty na japońskie pozycje, jednak w obliczu zniecierpliwienia opinii publicznej i dowództwa Floty Pacyfiku, dowodzący na Aleutach kontradmirał Robert Theobald zmuszony został do podjęcia aktywniejszych działań. Pierwszy wypad floty pod Kiskę w końcu lipca 1942 roku zakończył się jednak klapą- utrzymująca się gęsta mgła nie tylko uniemożliwiła ostrzał samej wyspy, doprowadziła także do kolizji trzech niszczycieli. Kolejny rajd, przeprowadzony na początku sierpnia dał niewiele lepsze rezultatyostrzał prowadzony z bezpiecznego zasięgu, przyniósł mizerny efekt w postaci spalenia jednego baraku, zatopienia barki desantowej oraz zniszczenia wodnosamolotu. By polepszyć swoją sytuację strategiczną, kontradmirał Theobald zdecydował się na zajęcie wyspy Adak, położonej 210 mil od Kiski. Już dwa tygodnie po desancie, 14 września, z nowego lądowiska wystartowały samoloty do ataku na japońskie pozycje. Nadciagająca jesień nie sprzyjała dalszym operacjom, obie strony dokonały jednak pewnych przetasowań personalnych i wzmocnień. Japończycy, którzy odkryli amerykańskie pozycje na Adak dopiero w październiku, wzmocnili garnizon Kiski i zajęli ponownie Attu, porzuconą zaledwie miesiąc wcześniej. Ich próby rozbudowy infrastruktury lotniczej na Kisce szły jednak wyjątkowo opornie. Pozbawieni ciężkiego sprzętu, nie byli w stanie przezwyciężyć problemów, które sprawiał im wulkaniczny tuf, niewzruszony na ich wysiłki w 4
trakcie mrozów, ale mięknący przy cieplejszej pogodzie. W efekcie z 24 samolotów, którymi nominalnie dysponował garnizon, 16 padło ofiarą samej wyspy, pozostałe zniszczyło amerykańskie lotnictwo. Po amerykańskiej stronie, skonfliktowanego z armią kontradmirała Theobalda zastąpił 4 stycznia 1943 roku kontradmirał Thomas C. Kinkaid. Jego pierwszym posunięciem było zajęcie wyspy Amczitka, leżącej zaledwie 69 mil od Kiski. Operacja zakończyła się powodzeniem, choć na skały wpadł i następnie zatonął niszczyciel Worden, z którym zginął jego dowódca i trzynastu marynarzy. Japończycy o zajęciu Amczitki dowiedzieli się dopiero po dwóch tygodniach, powoli zdając sobie sprawę z zaciskającej się coraz bardziej amerykańskiej obręczy. 18 lutego Kinkaid zbombardował Attu, cenniejsze okazało się jednak przechwycenie przez jego okręty japońskiego transportowca Akagane Maru, puszczonego na dno wraz z całym przewożonym na pokładzie wojskiem. Amerykańskie okręty rozpoczęły następnie szczelną blokadę morską japońskich garnizonów, w wyniku której doszło wkrótce do jedynej większej bitwy morskiej kampanii aleuckiej. Ostatnia klasyczna bitwa morska. 26 marca 1943 roku na wodach północnego Pacyfiku doszło do starcia, które przeszło do historii jako bitwa koło Wysp Komandorskich. Amerykański zespół patrolowy, składający się z dwóch krążowników (Richmond i Salt Lake City) oraz czterech niszczycieli, pod dowództwem kontradmirała Charlesa H. McMorrisa, natknął się na japoński zespół bojowy eskortujący statki z zaopatrzeniem dla garnizonów Attu i Kiski. Amerykańskie okręty, mimo zdecydowanej przewagi japońskiej eskadry, dowodzonej przez wiceadmirała Boshiro Hosogayę, (w jej skład wchodziły cztery krążowniki i tyle samo niszczycieli), po długim pojedynku artyleryjskim zdołały oderwać się od przeciwnika. Zespół McMorrisa spodziewał się łatwego łupu w postaci konwoju z lekką eskortą i przez większość starcia cudem wymykał się silniejszemu przeciwnikowi. Krążownik Salt Lake City, który dzięki doskonałemu manewrowaniu swojego dowódcy, komandora Bertrama J. Rodgersa, długo unikał poważniejszych trafień, tuż przed południem otrzymał cios w podwodną część kadłuba, która spowodowała zastopowanie jednostki. Okręt i całą jego załogę od niechybnej zagłady uratowały niszczyciele eskorty, które postawiwszy dookoła rannego okrętu zasłonę dymną, ruszyły do szarży torpedowej na krążowniki przeciwnika. Ich desperacki atak wywołał zwrot japońskiego zespołu sygnalizujący wycofywanie się z bitwy. Na japońską decyzję, poza szarżą 5
USS Salt Lake City traci prędkość po trafieniach przeciwnika, w tle zasłona dymna stawiana przez amerykańskie niszczyciele. (Zdjęcie ze strony http://www.history.navy.mil) niszczycieli, bez wątpienia miał też wpływ fakt wystrzelania w czterogodzinnym boju większości amunicji, oraz zasłona dymna, dzięki której Japończycy nie mieli pojęcia o dramatycznej sytuacji Salt Lake City. Krążownik pozostawał unieruchomiony zresztą tylko przez kilka minut- dzięki szaleńczej pracy ekip naprawczych udało się przywrócić pracę kotłów i okręt ruszył. Na wieść o bitwie, głównodowodzący US Navy, admirał Ernest J. King miał stwierdzić, iż była to klasyczna bitwa morska w starym stylu, bez udziału lotnictwa. Jak się miały pokazać następne lata, była też ostatnim starciem tego typu. Atak na Attu. Zajęcie przez Amerykanów pozycji nieopodal Kiski i Attu było wstępem do ataku na same wyspy, o czym doskonale wiedziały obie strony. Jako pierwsza, do odbicia została wyznaczona położona bardziej na zachód Attu. Do zadania tego wyznaczono 7. dywizję piechoty, pierwotnie przewidzianą do wysłania do Europy. W celu zachowania tajemnicy jej żołnierzy szkolono zresztą praktycznie do samego końca do działania w warunkach tropikalnych, co miało zemścić się w trakcie walk. Japoński garnizon, liczący 2630 ludzi i jego dowódca, pułkownik Yasuyo Yamasaki, nie mieli złudzeń co do swojego losu. Gdy na początku maja 1943 roku u wybrzeży wyspy pojawiła się amerykańska armada (w jej skład wchodzili między innymi trzej weterani z Pearl Harbor, pancerniki Pennsylvania, Nevada i Idaho) obrońcy spalili wszelkie tajne dokumenty i wycofali się w głąb wyspy. Lądownie rozpoczęło się 11 maja, gdy okręty podwodne Narwhal i Nautilius wysadziły specjalną grupę rozpoznawczą. Wkrótce po nich w dwóch głównych punktach desantu - zatokach Massacre i Holtz - bez przeciwdziałania nieprzyjaciela wylądowały główne siły. Na tym jednak łatwe sukcesy się skończyły. Topografia Attu, na której pokryte śniegiem góry dochodzące do tysiąca metrów wysokości opadały bezpośrednio do morza, a w tundrowym podłożu zakopywały się ciągniki, sprawiła, że okopani na wzniesieniach Japończycy okazali się wyjątkowo trudnym przeciwnikiem. Obrońcy podpuszczali atakujących na niewielkie 6
odległości przed otwarciem ognia, lub wręcz przepuszczali ich, by następnie zaatakować od tyłu pod osłoną nocy. Amerykańscy piechurzy szybko nauczyli się miotać granaty przed przekroczeniem górskiej grani, za którą, jak się boleśnie przekonali, często czekali Japończycy, gotowi odstrzelić każdego, kto pojawi się nad jej brzegiem. Konieczna okazała się także wymiana dowódców. W miejsce generała Alberta Browna i jego zastępcy pojawili się generał Eugene M. Landrum i pułkownik Lawrence V. Castner. Obaj posiadali doświadczenie służby w warunkach subarktycznych, co bez wątpienia zdecydowało o ich przydziale. Mimo trudności, Amerykanie posuwali się naprzód i pod koniec maja posiadali już pięciokrotną przewagę liczebną nad niedobitkami obrońców zepchniętych na górzysty cypel na północnym-wschodzie wyspy. Mimo zgromadzenia Połączonej Floty w Zatoce Tokijskiej, następca Yamamoto 3, admirał Kaga, nie zdecydował się wyruszyć na północ. Równocześnie mgły, dotychczas tylko uprzykrzające życie Amerykanom, teraz chroniły ich przed atakami lotniczymi z Kuryli. Nie widząc możliwości dalszej walki, w nocy 29 maja pułkownik Yamasaka poprowadził resztki swojego garnizonu do szarży banzai, pierwszej, ale bynajmniej nie ostatniej, z jaką mieli zetknąć się Amerykanie w trakcie wojny na Pacyfiku. Amerykańscy żołnierze nieprzygotowani na tak szaleńczy szturm, ugięli się. Japoński atak przetoczył się przez dwa stanowiska dowodzenia i punkt medyczny, nim został ostatecznie powstrzymany przez jednostkę saperów, którzy słysząc odgłosy walki i widząc czerwone race rozświetlające nocne niebo, zdążyli przygotować solidną linię obronną. W walkach na wyspie zginęło około 600 amerykańskich żołnierzy, dalszych 1200 odniosło rany. Z całego japońskiego garnizonu do niewoli dostało się zaledwie 28 żołnierzy, co miało w nadchodzących latach stać się ponurą regułą. Amerykańscy żołnierze lądują w Massacre Bay, w tle dobrze widoczne góry pokrywające wyspę. (Zdjęcie ze strony http://www.history.navy.mil) 3 Admirał Yamamoto zginął 18 kwietnia 1943 roku w samolocie zestrzelonym przez Amerykanów nad Wyspami Salomona. 7
Znikający przeciwnik Kiska. Upadek garnizonu na Attu oznaczał rozpoczęcie odliczania do ataku na Kiskę. Wyspa znajdowała się teraz pośrodku amerykańskich pozycji i oczywiste było, że nie pozostawią oni jej pod kontrolą przeciwnika. Zdawano sobie sprawę z tego zarówno na samej Kisce, jak i w Tokio. Już pod koniec maja uznano zresztą, że pięciotysięczny garnizon bardziej przyda się gdzie indziej i rozpoczęto jego ewakuację z pomocą oceanicznych okrętów podwodnych. Szybko jednak w starciach z amerykańskimi niszczycielami utracono I-7 i I-9, dwa kolejne okręty zaginęły, a trzy zostały uszkodzone. Za tą cenę ewakuowano zaledwie 820 ludzi. W obliczu tych niepowodzeń, opracowano plan inspirowany ewakuacją garnizonu na Guadalcanal. W akcji o kryptonimie KE, trzy krążowniki lekkie i sześć niszczycieli miały w jednym rejsie zabrać z wyspy cały garnizon. Korzystając z pogody japońskie okręty podkradły się w pobliże Kiski i pod osłoną mgły ewakuowały wszystkich żołnierzy. Sam załadunek ponad pięciu tysięcy żołnierzy zajął przy tym ponoć zaledwie 55 minut. Japoński zespół natychmiast ruszył w drogę powrotną i niewykryty przez amerykańskie samoloty i okręty dotarł do portu na Kurylach nocą z 31 lipca na 1 sierpnia. Na Kisce na atakujących czekały wysadzone budynki i infrastruktura, liczne pozostawione pułapki i miny, oraz cztery psy. Przygotowania do desantu szły w międzyczasie pełną parą. Spodziewając się walk jeszcze krwawszych niż na Attu, do wsparcia 7. dywizji ściągnięto kanadyjską 13. brygadę piechoty. Dwa dni po japońskiej ewakuacji rozpoczęło się regularne bombardowanie wyspy z USS Nasville ostrzeliwuje Kiskę (Zdjęcie ze strony http://www.history.navy.mil) morza i powietrza. Choć zdjęcia lotnicze wykazywały trudne do wytłumaczenia zmiany w wyglądzie japońskiego obozu, a artyleria przeciwlotnicza milczała, nikt nie podejrzewał, że Kiska jest pusta. Odrzucono pomysł wysłania na wyspę zwiadowców i przygotowania postępowały. 27 lipca doszło do Bitwy Pipnięć (Battle of the Pips) w trakcie której amerykański zespół bojowy, którego rdzeń stanowiły pancerniki Idaho i Mississippi, przez pół godziny ostrzeliwał przeciwnika widocznego na ekranach radarów. Załogi meldowały o nieprzyjacielskich torpedach, pancerniki wystrzeliły 580 pocisków 8
najcięższego kalibru, jeden z marynarzy przeżył nawet załamanie nerwowe, jednak jak okazało się o świcie, przeciwnika nigdy nie było- radarowe odbicia pochodziły najprawdopodobniej od zakłóceń atmosferycznych lub echa gór na okolicznych wyspach 15 sierpnia u brzegów Kiski pojawiła się licząca prawie sto okrętów flota. Na jej pokładach znajdowało się 34 426 żołnierzy, a nawet kilkaset drewnianych figur, które zamierzano wykorzystać do pozorowanego desantu. Po przygotowaniu artyleryjskim rozpoczęło się lądowanie, które, ku zdziwieniu Aliantów, nie napotkało oporu. Dwa dni później, w gęstej mgle, amerykańskie i kanadyjskie oddziały, zgodnie z planem, spotkały się w rejonie japońskiego obozu. W tragikomicznych okolicznościach grupki żołnierzy zaczęły ostrzeliwać się nawzajem, biorąc swoich kolegów za Japończyków. Zginęło 32 żołnierzy (28 Amerykanów i 4 Kanadyjczyków), dalszych 31 zostało rannych. Kolejnych czterech zabiły pułapki i miny. W ciągu dwóch dni, na wyspie oficjalnie zaginęło na dodatek 191 żołnierzy, którzy najprawdopodobniej zginęli w wyniku bratobójczego ostrzału, min, pułapek i warunków pogodowych. Do ofiar ataku na Kiskę doliczyć trzeba także załogę niszczyciela Abner Read, który wpadł na minę. Zginęło wówczas 71, a rannych zostało 47 marynarzy. Tak zakończyła się też kampania aleucka, o której obie strony zapewne wolałyby zapomnieć i nigdy jej nie prowadzić. Amerykańska flota inwazyjna ((Zdjęcie ze strony http://www.archives.gov/) Bibliografia: Książki i broszury: Conn, Stetson (ed), Engelman, Rose C.(ed), Fairchild, Byron (ed), Guarding the United States and Its Outposts, Washington 2000, ss. 564. Flisowski, Zbigniew, Burza nad Pacyfikiem, tom 1, Poznań 1986, ss. 574. Flisowski, Zbigniew, Burza nad Pacyfikiem, tom 2, Poznań 1989, ss. 988. 9
Jameson Colin G., United States Navy Combat Narrative: The Aleutians Campaign, June 1942- August 1943, Washington 1993, ss. 133. MacGarrigle George L., Aleutian Islands, Washington, ss. 28. Internet: http://www.history.navy.mil/ - Naval History and Heritage Command (02.VI.2015) http://www.history.army.mil/ - US Army Center of Military History(02.VI.2015) 10