Kuroń, Modzelewski i komandosi ANDRZEJ FRISZKE

Kuroń, Modzelewski i komandosi ANDRZEJ FRISZKE

ANDRZEJ FRISZKE Kuroń, Modzelewski i komandosi Wydawnictwo Znak kraków 2010

Spis treści Wstęp 9 Rok 1956 19 Walterowcy 51 Mała stabilizacja 61 Od klubu dyskusyjnego do Listu otwartego 79 Polityczny Klub Dyskusyjny 82 Pod presją SB 97 Gry i prowokacje 106 Batalia na Uniwersytecie 124 Konspiracja 132 Kontakty z trockistami 158 Szukanie powielacza 169 Wpadka i wielkie poruszenie 177 Wykluczeni 197 List otwarty 203 Śledztwo, proces i więzienie 223 Aresztowanie 226 Śledztwo 236 Policjanci i politycy 249 Przed procesem 260 Proces 273 Apelacja 299 Proces trockistów 315 Więzienie 325 Komandosi 355 Klub Poszukiwaczy Sprzeczności 359 W sprawie Kuronia i Modzelewskiego 375 Dyscyplinarka na Uniwersytecie 391 Student Michnik i jego grupa 402 Na Kickiego 411 Tejkowski, Zambrowski, Gómułka i inni 421 Rocznica Października 427

6 spis treści Próba represji i opór 432 Kampinos 446 Druga dyscyplinarka Michnika 451 Środowisko komandosów 457 Marzec 469 Wolność: plany i nadzieje 472 Dyskusje i działanie 482 Sprawa Niny Karsov 501 Dziady 513 Petycja 523 Ulotki 537 Wiec 551 8 marca 566 Ruch studencki 582 Więzienna trauma 597 Aresztowania 602 Reżyseria śledztwa 606 Między celą aresztu a pokojem przesłuchań 635 Casus Henryka Szlajfera 649 Casus Ireny Lasoty 670 Casus Barbary Toruńczyk 672 Casus Wiktora Góreckiego 684 Casus Teresy Boguckiej 694 Casus Ireny Grudzińskiej 698 Casus Andrzeja Mencwela 703 Casus Antoniego Zambrowskiego 715 Bilans śledztwa 720 Pomarcowe procesy 737 Akt oskarżenia i falstart 740 Pierwsze procesy 750 Proces Dajczgewanda i Kretkowskiego 754 Proces Lityńskiego i Blumsztajna 761 Przygotowanie procesu głównego 776 Rozprawa główna: przemówienia Modzelewskiego i Kuronia 783 Rozprawa główna: świadkowie 811

Spis treści 7 Rozprawa główna: wyrok 834 Proces Michnika, Toruńczyk, Szlajfera i Góreckiego 843 Zamykanie spraw 872 Zakończenie 885 Indeks nazwisk 893

Policjanci i politycy Wstępne działania przynajmniej niektórych oficerów śledczych zmierzały do wykazania istnienia sporej grupy trockistowskiej o ważnych powiązaniach. Z końcem 1963 roku otrzymaliśmy pierwszy sygnał o działającej grupie trockistowskiej pisano 25 marca 1965 r. w Analizie materiałów i pytajniku do śledztwa w sprawie kryptonim»mały«. Takim pseudonimem określano Ludwika Hassa. Ustalono, że z Hassem ściśle współdziałają: Modzelewski Karol, Kuroń Jacek, Śmiech Romuald, Nowak Jerzy Robert, Stodolniak Jan, Wyka Jan, Badowski Kazimierz, Witwicki Tadeusz, Jasiński Jerzy i Szpakowski Zdzisław. Grupa miała działać przez inspirowanie poszczególnych osób, udział w dyskusjach w legalnych klubach, kolportaż materiałów trockistowskich. Śledztwo miało ustalić ich związki z wieloma osobami, w tym m.in. historykami Bolesławem Korczakiem, Ewą i Jerzym Borejszami, Krzysztofem Duninem-Wąsowiczem, Aleksandrem Gellą, Andrzejem Ajnenkielem, Benedyktem Dymkiem, Szymonem Rudnickim, Sewerynem Ajznerem, Jerzym Myślińskim, Jerzym Kumanieckim, Romualdem Wojną, a także Henrykiem Jabłońskim62. Większość tych nazwisk widniała w pytajniku, co Hass może powiedzieć o następujących osobach, a więc bez jednoznacznej sugestii związków z nielegalną działalnością. Niemniej umieszczenie dużej grupy historyków XX wieku młodego wówczas pokolenia wśród ludzi wymagających sprawdzenia w drodze śledztwa miało swoją wymowę. Podobnie jak umieszczenie na niej sekretarza naukowego PAN Jabłońskiego. Informację MSW nr 67 z 31 marca 1965 r. dyrektorzy Departamentu III MSW płk Henryk Piętek i Biura Śledczego płk Idzi Bryniarski oparli w wielkiej mierze na oświadczeniu Hassa. Kluczowe zdanie brzmiało: Z wyjaśnień Hassa wynika, że istniała zorganizowana forma kontaktów między Modzelewskim a przedstawicielami kół trockistowskich na Zachodzie. Dalej następował opis tych kontaktów polegających na wizytach Dobbelera w Polsce i rozmowach z nim. Dodatkowe ogniwa spisku uzupełniono na podstawie zeznań Śmiecha: Prowadzone śledztwo potwierdziło, iż ośrodki trockistowskie z Belgii, Francji i Włoch odegrały rolę inspirującą w działalności omawianej grupy osób. Notatka utrzymana była w konwencji sprawozdania o wykryciu rozgałęzionego spisku inspirowanego przez trockistów, a obejmującego też niektórych studentów. W tym kontekście pisano zarówno o zatrzymanych, jak protestujących na Uniwersytecie przeciw aresztowaniom. Na marginesie czytelnik tych słów, zapewne ktoś z kierownictwa MSW, napisał: 62 IPN 0192/785, t. 6, k. 1 8.

250 ŚLEDZTWO, PROCES i WIĘZIENIE Nie ma jasnych materiałów odnośnie inspiracji 63. Dokumentowi temu zapewne nie nadano dalszego biegu urzędowego, niemniej ujawnia on kierunek i cele śledztwa, które było następnie prowadzone. Przesłana do sekretarza KC Władysława Wichy, a przez niego 5 kwietnia członkom Biura Politycznego i sekretarzom KC PZPR Informacja nieco ostrożniej operowała zarzutem inspiracji trockistowskiej, ale powtarzała wszystkie istotne punkty z oświadczenia Hassa o kontaktach z Dobbelerem, przesłanych wydawnictwach itd. Całą grupę aresztowanych, a więc Kuronia i Modzelewskiego, Hassa i Badowskiego, traktowano jako jednolite środowisko, pisząc o utrzymywaniu przez nią do momentu aresztowania stałych kontaktów z funkcjonariuszami IV Międzynarodówki, w tym Pierre em Frankiem, Liviem Maitanim, Dobbelerem i Isaackiem Deutscherem64. Napisanie programu zakwestionowanego w listopadzie 1964 r. przez SB dyrektor Departamentu III MSW traktował jako opracowanie materiału na potrzeby Międzynarodówki. Potwierdzać to miały zeznania Hassa, m.in. przekazanie mu egzemplarza Listu do wykorzystania przez trockistów na Zachodzie. Pułkownik informował władze partii, znów opierając się na zeznaniach Hassa (choć pisał Hassa, Badowskiego i Śmiecha ), że funkcjonariusze trockistowskiej Międzynarodówki utrzymywali kontakt m.in. z J. Wyką, L. Kołakowskim, J. Kottem, S. Arskim, A. Drożdżyńskim, A. Brombergiem i redaktorem»trybuny Ludu«B. Wójcickim. Charakter tych kontaktów wymaga wyjaśnienia. Z uwagi na to, że Hass jest członkiem PZPR, oraz na fakty kontaktowania się innych członków partii z emisariuszami IV Międzynarodówki byłoby wskazane, ażeby do przeprowadzonych wyjaśnień dołączyła się CKKP PZPR 65. Tak skonstruowane zarzuty nie mogły być zbagatelizowane przez władze polityczne. Trockizm był w ruchu komunistycznym traktowany jako śmiertelne zagrożenie. Przedstawienie działań rewizjonistów jako inspirowanych przez IV Międzynarodówkę musiało 63 IPN 0204/1417, t. 15, k. 122 129. Powołując się na oświadczenie Hassa, dyrektorzy departamentów pisali, że jednym z emisariuszy IV Międzynarodówki był Wiktor Borten, który za pośrednictwem redaktora Trybuny Ludu Bolesława Wójcickiego nawiązał kontakt z Hassem i Janem Wyką. W tymże oświadczeniu jest informacja, że w 1959 r. Stefan Arski, redaktor tygodnika Świat, podczas wizyty w Wiedniu spotykał się z trockistą Romanem Rozdolskim. Podczas pobytu w Polsce w roku 1959 i 1960 Rozdolscy kontaktowali się m.in. z Arskim, znanym historykiem Stefanem Kieniewiczem oraz dyrektorem Państwowego Wydawnictwa Naukowego Adamem Brombergiem. Warto pamiętać o wymienieniu tych nazwisk w kontekście przyszłych czystek z okresu Marca 1968. 64 W istocie Hass przyznał się jedynie do przetłumaczenia jednego z opracowań Deutschera. Ten wybitny politolog i historyk, m.in. autor biografii Trockiego i Stalina, był z pewnością znany Gomułce, stąd zapewne ta manipulacja. 65 IPN 0330/327, t. 4, k. 61 66. Informacja z 3 kwietnia 1965 przesłana przez płk. H. Piętka do sekretarza KC W. Wichy i przez niego 5 kwietnia członkom oraz zastępcom członków Biura Politycznego i sekretarzom KC.

Policjanci i politycy 251 skutkować decyzją polityczną o potrzebie bezwarunkowego skazania bezpośrednio obwinionych oraz objęcia kontrolą polityczną i operacyjną osób podejrzewanych o takie kontakty. Wymieniona za Hassem lista była tu wielce dogodna, obejmowała zarówno znanych intelektualistów pozostających w opozycji do kierownictwa partii (Kołakowski, Kott), jak redaktora naczelnego popularnego tygodnika Świat (Arski), redaktora naczelnego Państwowego Wydawnictwa Naukowego Bromberga, co było chyba początkiem pogromu redakcji w 1968 r., i pracownika organu partii Trybuny Ludu. Sprawa Kuronia, Modzelewskiego i ich współpracowników, przeniesiona na początku marca z Prokuratury Generalnej do wojewódzkiej, teraz wracała do Generalnej. O tej decyzji zawiadomił zastępca prokuratora generalnego Henryk Cieśluk dyrektora Departamentu II Prokuratury Generalnej Kukawkę 27 marca. Decyzję uzasadniał charakterem sprawy, a szczególnie zeznaniami Hassa i Badowskiego, z których wynika, że Kuroń i Modzelewski kontaktowali się z IV Międzynarodówką i działali z inspiracji tejże. Cieśluk zaznaczał, by sprawę powierzyć prokuratorowi z dobrym przygotowaniem zawodowym i szczególnie politycznym. Dodawał, by zlecić biegłym MSW lub innych instancji opracowanie opinii o IV Międzynarodówce oraz o zbieżności jej programu z programem grupy. Na koniec prosił o codzienne informowanie o przebiegu śledztwa oraz uzgadnianie z nim zamierzeń i kierunków śledztwa, a także o informowanie co trzy dni prokuratora generalnego66. Zgodnie z przyjętą koncepcją spisku trockistowskiego wiceprokurator Prokuratury Generalnej Leszek Pietrasiński oraz podprokurator wojewódzki Zbigniew Wachowski sporządzili 7 kwietnia Notatkę dotyczącą proponowanego zakresu i kierunku śledztwa. Punktem wyjścia były słowa: okazało się bowiem, że Kuroń i Modzelewski opracowali program z inspiracji emisariusza IV Międzynarodówki, a program ten jest ideowo i politycznie zbieżny z tezami IV Międzynarodówki (...) i stanowi próbę dostosowania do warunków polskich zasadniczych tez politycznych i ideologicznych IV Międzynarodówki. Program był konsultowany przez Hassa i miał być powielony przez Badowskiego na powielaczu dostarczonym mu przez emisariusza Międzynarodówki. Także kontakt między Hassem i Badowskim został nawiązany za pośrednictwem emisariusza tejże Międzynarodówki. Po aresztowaniu w listopadzie Kuronia i Modzelewskiego Hass zlecił Badowskiemu wysłanie widokówki z widokiem wody do Belgii, co oznaczać miało zerwanie kontaktu z IV Międzynarodówką. A zatem działalność Hassa, Badowskiego, Kuronia i Modzelewskiego pozostaje ze sobą w ścisłym podmiotowym 66 AAN, Prokuratura Generalna 14/139, k. 121 122. Pismo H. Cieśluka do K. Kukawki z 27 marca 1965.

252 ŚLEDZTWO, PROCES i WIĘZIENIE i przedmiotowym związku, a ponadto wykazuje pewne cechy zorganizowania. Łączy ich wspólność poglądów ideowo-politycznych i jedność celów, przy czym Hass i Badowski reprezentują czynnik doświadczenia i wysokiej wiedzy ogólnej, Modzelewski i Kuroń nie reprezentują takich doświadczeń i tradycji działalności politycznej, aby mogli odgrywać w tej grupie decydującą inspiratorską rolę 67. Podczas śledztwa nie stwierdzono, by aresztowani Blumsztajn i Nagórski pozostawali w kontaktach z IV Międzynarodówką, dlatego uchylono wobec nich areszt. Nadal nie jest wyjaśniona rola w działalności trockistowskiej na terenie Polski Śmiecha i Michnika, który będąc w Paryżu, kontaktował się z działaczami IV Międzynarodówki, a we Włoszech rozmawiał z mężczyzną, który znał Modzelewskiego. Zatem Michnik mógł spełniać funkcję łącznika z tym jednak, że nie wiadomo z czyjego polecenia działał i jakie konkretne zadania wykonał. Śmiech zaś był łącznikiem między Hassem a Badowskim. 6 kwietnia odbyła się konferencja z udziałem prokuratorów Pietrasińskiego i Wachowskiego oraz przedstawicieli Biura Śledczego MSW Bryniarskiego, Miszewskiego i Bartczaka. Pułkownik Bryniarski poinformował, że kierownictwo MSW poleciło Biuru Śledczemu zakończenie śledztwa do 11 kwietnia w zakresie sporządzenia i rozpowszechnienia przez Kuronia i Modzelewskiego programu i Listu otwartego oraz przekazanie tej części sprawy prokuraturze celem wniesienia aktu oskarżenia. Śledztwo w części dotyczącej powiązań Badowskiego, Hassa, Kuronia i Modzelewskiego z IV Międzynarodówką byłoby prowadzone w dalszym ciągu w kierunku artykułu 5 mkk: Obywatel polski, który wchodzi w porozumienie z osobą działającą w interesie obcego rządu lub obcej organizacji w celu działania na szkodę Państwa Polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat 5. Cel wyodrębnienia sprawy Kuronia i Modzelewskiego był doraźny chodziło o odbycie ich procesu jeszcze przed wyborami sejmowymi, które miały nastąpić 30 maja. Badowski i Hass wystąpiliby w procesie Kuronia i Modzelewskiego w charakterze świadków i następnie odpowiadaliby łącznie z nimi w charakterze podejrzanych w drugim procesie. W konkluzji przyjęto jako słuszną całą część opisową i kwalifikację czynu, wyrażano natomiast wątpliwość co do odrębnego wcześniejszego sądzenia Kuronia i Modzelewskiego, by nie nastąpił skutek prawny w postaci zarzutu rzeczy osądzonej, gdyż skomplikowałoby to przebieg śledztwa i osądzenie drugiej sprawy. Osądzenie Modzelewskiego i Kuronia bez dowodzenia przed sądem ich ścisłych powiązań z IV Międzynarodówką oraz Badowskim i Hassem może przynieść ujemny politycznie skutek w postaci przydania tym podejrzanym»aureoli«, iż sądzeni są za 67 AAN, Prokuratura Generalna 14/138, k. 31.

Policjanci i politycy 253 swoje własne»przekonania«, podczas gdy faktycznie działali z inspiracji wrogich Polsce Ludowej sił. Nie istnieje gwarancja, że nawet w razie ukończenia czynności śledczych do 11 kwietnia, co jest raczej nierealne, proces rzeczywiście odbędzie się przed wyborami. Ponadto proces przeprowadzony przed wyborami może niepotrzebnie skoncentrować uwagę tzw.»opinii publicznej«, a skutki tego są trudne do przewidzenia. Sytuacja jest o tyle trudniejsza, że proces musiałby toczyć się przy drzwiach zamkniętych (charakter sprawy, dobro prowadzonego śledztwa) 68. Omówiony dokument jest interesujący z wielu powodów. Dowodził przyjęcia arbitralnych założeń, opartych na zeznaniach Hassa, o spójności ideowej i organizacyjnej oskarżonych, co miało m.in. na celu niedopuszczenie do uznania ideowej suwerenności Kuronia i Modzelewskiego. Prokuratura kontynuowała koncepcję ustaloną w MSW o trockistowskich inspiracjach. Pomysł szybkiego skazania Kuronia i Modzelewskiego najwyraźniej pochodził z zewnątrz, najpewniej od władz politycznych, zainteresowanych szybkim zamknięciem sprawy. Wyraźny był wspólny opór MSW i prokuratury przeciw tej koncepcji. Na kolejnej konferencji kierownictwa prokuratury i pionu śledczego MSW odbytej 12 kwietnia powtarzano argumenty o potrzebie przesunięcia terminu procesu i objęcia nim Kuronia, Modzelewskiego, Hassa i Badowskiego, co pozwoli uwypuklić związki całej grupy z IV Międzynarodówką69. Prokurator Pietrasiński dowodził, że rozdzielenie sprawy autorstwa programu i Listu otwartego (art. 23 mkk) od kontaktów zagranicznych w drugim procesie (art. 5 mkk) wywoła zarzut rzeczy osądzonej i skomplikuje osądzenie drugiej sprawy. Ponadto wykorzystanie Hassa i Badowskiego jako świadków w procesie Modzelewskiego i Kuronia nie daje gwarancji potwierdzenia zarzutów dotyczących programu i Listu, gdyż mogą oni skorzystać z prawa odmowy zeznań. Odrębne osądzenie Kuronia i Modzelewskiego może przynieść niekorzystny politycznie wniosek, że są sądzeni za własne przekonania. Te wnioski zdecydowanie poparli dyrektor Departamentu II Prokuratury Generalnej Kazimierz Kukawka oraz zastępca prokuratora generalnego Henryk Cieśluk. Odmienny pogląd przedstawił prokurator generalny Kazimierz Kosztirko. Najpierw wyłączył on z dyskusji kwestię przeprowadzenia procesu przed wyborami, mówiąc, że nie istnieją przesłanki, by proces odbyć tak szybko. Śledztwo 68 IPN 0330/327, t. 4, k. 5 11. H. Cieśluk przesłał 8 kwietnia wnioski prokuratorowi generalnemu, prosząc sekretarza KC W. Wichę o zapoznanie z argumentacją. AAN, Prokuratura Generalna 14/138, k. 30. 69 W konferencji uczestniczyli prokurator generalny PRL K. Kosztirko, zastępca prokuratora generalnego H. Cieśluk, wiceminister spraw wewnętrznych S. Filipiak, dyrektor Departamentu II Prokuratury Generalnej K. Kukawka, dyrektor Biura Śledczego MSW I. Bryniarski, naczelnik Wydziału III Departamentu II Prokuratury Generalnej L. Pietrasiński, podprokurator Prokuratury Wojewódzkiej dla m. st. Warszawy Z. Wachowski.

254 ŚLEDZTWO, PROCES i WIĘZIENIE powinno być szczegółowe i wszechstronne, a termin procesu zostanie ustalony na po wyborach. W kluczowej sprawie jednego czy dwóch procesów powiedział, że istnieją przesłanki natury politycznej, przemawiające za rozdzieleniem sprawy na dwie grupy: Modzelewski i Kuroń oraz Hass i Badowski. Przy tej drugiej grupie nie można nie pokazać jej związku z IV Międzynarodówką. Również podejrzany Śmiech powinien odpowiadać razem z Badowskim i Hassem, gdyż czyn jego polegał na kolportowaniu uchwał IV Międzynarodówki. Argumenty polityczne przeciw takiemu rozwiązaniu podniósł dyrektor Biura Śledczego MSW płk Idzi Bryniarski. Rozdzielenie spraw i odrębne osądzenie Kuronia i Modzelewskiego stwarza niebezpieczeństwo, że łagodne potraktowanie ich czynów nie zapobiegnie w przyszłości ich ponownej działalności. Mają oni bowiem na Uniwersytecie swoich popleczników, uważających ich za twórców nowej ideologii, podczas gdy w rzeczywistości nie są oni twórcami, a nosicielami obcej, szkodliwej ideologii IV Międzynarodówki. Jeśli w procesie p-ko nim nie ukazany zostanie ten właśnie aspekt, wyjdą oni na bohaterów. Ewentualnie można by sprawę podzielić na dwie grupy: Modzelewski i Kuroń oraz Hass, Badowski i Śmiech z tym, że w jednej, jak i drugiej grupie istnieje konieczność pokazania związku tych podejrzanych z zagranicą IV Międzynarodówką. Nieco ostrożniej tę samą myśl wypowiedział wiceminister Filipiak. Jeśli przyjdzie rozdzielić śledztwo na dwie grupy, to w wypadku Modzelewskiego i Kuronia należałoby co prawda tylko w pewnym zakresie również pokazać tło, ich powiązania i kontakty. W procesie Hassa i Badowskiego istnieje konieczność mocnego pokazania kontaktów z Międzynarodówką. Powinni oni być sądzeni również z art. 23 mkk. Pod koniec narady zastępca prokuratora generalnego Cieśluk podkreślił niebezpieczeństwa podzielenia sprawy, w tym groźbę potraktowania Kuronia i Modzelewskiego łagodnie jako ideowców, którzy zbłądzili. Dyrektor Kukawka dorzucił jeszcze, że podzielenie sprawy umożliwi Modzelewskiemu i Kuroniowi wywinięcie się z cięższego artykułu 5 mkk. W podsumowaniu narady prokurator generalny polecił przygotować notatkę prezentującą jednolity pogląd Prokuratury Generalnej i MSW oraz zawierającą propozycje dotyczące zakresu śledztwa i jego podziału na dwie grupy, zarzutów i zakresu aktu oskarżenia odnośnie do każdej z dwóch grup, a także trudności wypływające z takiego podziału śledztwa70. 70 IPN 0330/327, t. 4, k. 73 80. Notatka z konferencji odbytej w dniu 12 kwietnia 1965 r. u Prokuratora Generalnego PRL. Ten dokument także w AAN, Prokuratura Generalna 14/139, k. 152 159.

Policjanci i politycy 255 Przebieg tej dyskusji ukazał jednolitość poglądu MSW i najwyższych urzędników Prokuratury Generalnej zdecydowanych na sądzenie w jednym procesie czterech oskarżonych przy podkreślaniu ich związków z IV Międzynarodówką. Wyraźnie podnoszono prócz względów procesowych cele polityczne: wykazanie, że List otwarty nie jest dokumentem samodzielnym, ale powieleniem koncepcji trockistowskich, a tym samym zniesławienie jego autorów i skazanie ich na wyższe kary. Interesujące jest, że za podzieleniem sprawy opowiadał się jednoznacznie tylko prokurator generalny Kosztirko, powołując się na przesłanki natury politycznej. Szerzej owych przesłanek nie wyłożył, brak ich w protokole, nie zostały też przyjęte jako argument przez większość dyskutantów. Można przypuszczać, że Kosztirko miał na myśli pogląd na sprawę wysokich rangą dygnitarzy PZPR, sekretarza Kliszki, a być może i Gomułki. Nie prezentował go na razie w sposób stanowczy, ale dalszy rozwój sprawy dowodzi, że rzecznicy podzielenia sprawy byli bardziej wpływowi niż uczestnicy tej narady. Na tej samej konferencji rozstrzygnięto też inne elementy sprawy. Dyrektor Kukawka uznał, że sprawę Tejkowskiego i Gómułki można potraktować jako czyn mniejszej wagi i zrezygnować ze ścigania karnego, ograniczając się do sankcji dyscyplinarnych i politycznych. Pogląd ten poparł Filipiak z MSW, a także prokurator generalny Kosztirko, który dodał, że nie należy również kierować do sądu sprawy Blumsztajna i Nagórskiego. Z kolei dyrektor Biura Śledczego MSW podzielił się pomysłem, by sprawy przeciw Gómułce i Michnikowi wydzielić, nie umarzać, a z rozstrzygnięciem zaczekać do zakończenia sprawy głównej71. Nie znamy niestety dalszego przebiegu narad, choć zapewne ich wynikiem był sporządzony z datą 30 kwietnia 1965 r. przez oficera śledczego Wydziału I Biura Śledczego MSW kpt. Józefa Bartoszka Plan śledztwa. Jak zaznaczył, uwzględniał on uwagi Departamentu III, czyli oficerów Jędrysa i Nawrockiego. Plan zatwierdził mjr Miszewski, naczelnik Wydziału I Biura Śledczego MSW. Śledztwem było objętych 15 osób, prócz aresztowanych Modzelewskiego, Kuronia, Hassa, Badowskiego, Michnika, Nagórskiego, Śmiecha, Blumsztajna, także Gómułka, Tejkowski, Żelazkiewicz, Firer, Klimowicz, Chyla i Mazur. Śledztwo zmierzało w kierunku udowodnienia, że zarówno program, jak i List powstały na zamówienie IV Międzynarodówki, a cała grupa jest przez nią inspirowana i z nią powiązana. Wedle konstrukcji tego planu osobą numer jeden w całej historii był Kazimierz Badowski ze względu na staż w ruchu i licznych obcokrajowców odwiedzających go, począwszy od 1957 r. Oparciem dla tezy o inspiracji IV Międzynarodówki były zeznania 71 IPN 0330/327, t. 4, k. 73 80. Notatka z konferencji odbytej w dniu 12 kwietnia 1965 r. u Prokuratora Generalnego PRL. Ten dokument także w AAN, Prokuratura Generalna 14/139, k. 152 159.

256 ŚLEDZTWO, PROCES i WIĘZIENIE Hassa, że Debbeler [sic!] zaproponował Kuroniowi i Modzelewskiemu opracowanie analizy sytuacji w Polsce i program działania młodzieży reprezentowanej przez Kuronia i Modzelewskiego dla potrzeb IV Międzynarodówki. Modzelewski i Kuroń wyrazili zgodę na tę propozycję. (...) Wydaje się wielce prawdopodobne, że»program«był dokumentem opracowanym na zamówienie IV Międzynarodówki. W Liście otwartym autorzy powtórzyli zasadnicze tezy programu, a Kuroń, wręczając Hassowi egzemplarz, miał, wedle zeznań tego ostatniego, powiedzieć, że jest on z przeznaczeniem dla potrzeb IV Międzynarodówki. W toku śledztwa zamierzano wyjaśnić wpływ IV Międzynarodówki na działalność grupy, porozumienia organizacyjne i sposoby nawiązywania kontaktów, dostarczanie z zagranicy środków finansowych i technicznych na działalność, przekazywanie Międzynarodówce dokumentów opracowanych w kraju i kolportaż materiałów na terenie kraju, a także zakres kontaktów przedstawicieli IV Międzynarodówki z osobami nieobjętymi śledztwem. W istocie plan zakładał, by przedstawić działania grupy opozycjonistów jako zorganizowaną działalność grupy inspirowanej i wspieranej systematycznie przez IV Międzynarodówkę. Tak daleko nie szedł nawet Ludwik Hass w swoich zeznaniach. Było to więc założenie aprioryczne i fałszywe. W dokumencie zaznaczano, że trudnością jest odmowa składania zeznań przez Kuronia i Modzelewskiego. Wskutek tego śledczy nie potrafili na przykład ustalić, kiedy i w jaki sposób doszło do nawiązania przez nich kontaktów z Dobbelerem. Dodatkowe informacje spodziewano się uzyskać w toku dalszych przesłuchań osób objętych śledztwem i innych, w tym niektórych wymienionych w oświadczeniu Hassa. Śledztwem zamierzano nadal obejmować Michnika, którego podejrzewano o kontakty z jakimiś nieustalonymi trockistami podczas podróży na Zachód72. Plan był pozbawiony wszelkiego realizmu, wynikał z arbitralnych pragnień, a nie analizy faktów. Śledczy nie dysponowali na poparcie tych oskarżeń żadnymi dowodami materialnymi, a co więcej, przeczyła im treść listu Badowskiego do Hassa (wyżej cytowanego), w którym wyraźnie pisał, że autorzy programu nie są trockistami, a przybywający z Zachodu emisariusze powinni się z nimi kontaktować ostrożnie, nie ujawniając swej trockistowskiej tożsamości. Zeznania Hassa zostały wręcz podbarwione i wyostrzone, a doraźne kontakty i rozmowy przedstawione jako wyraz systematycznie działającego sprzysiężenia. 72 IPN 0296/93, t. 1, k. 85 116. Plan śledztwa w sprawie przeciwko Karolowi Modzelewskiemu... z 30 kwietnia 1965. MSW planowało wykorzystać tę sprawę do rozwinięcia wielu działań operacyjnych, także za granicą.

Policjanci i politycy 257 Kluczowe dla dalszego biegu sprawy decyzje zostały przekazane zastępcy prokuratora generalnego Cieślukowi i prokuratowi Pietrasińskiemu 3 maja przez kierownika Wydziału Nauki i Oświaty KC PZPR Andrzeja Werblana. Powoływał się on przy tym na zainteresowanie sprawą Komisji Ideologicznej KC (w praktyce oznaczało to sekretarza KC Zenona Kliszkę), ale też wspomniał, że przekazuje pogląd wstępnie przyjęty przez Sekretariat KC PZPR. 1) Platforma polityczna skonstruowana przez Modzelewskiego i Kuronia w tzw. Programie, a powtórzona w tzw. Liście otwartym stanowi próbę połączenia w jedną całość rewizjonistycznych poglądów występujących w Polsce na przestrzeni ostatniego 10-lecia, m.in. istnieje wyraźna zbieżność ich platformy programowo-politycznej nie tylko z programem tzw. IV Międzynarodówki, ale z innymi opracowaniami o charakterze rewizjonistycznym np. artykułem Kurowskiego w jednym ze skonfiskowanych numerów Po Prostu, książką Dżilasa pt. Nowa klasa. 2) Nie należy dopatrywać się w opracowaniu Modzelewskiego i Kuronia inspiracji tzw. IV Międzynarodówki, ale wpływu różnych koncepcji rewizjonistycznych, a w tym i programu IV Międzynarodówki. Powiązanie z IV Międzynarodówką należy pokazać niejako na drugim planie, jako skutek wpływu poglądów rewizjonistycznych na ich działalność, które doprowadziły do kontaktów z IV Międzynarodówką. W tym znaczeniu nie należy pokazywać Modzelewskiego i Kuronia jako agentów IV Międzynarodówki w Polsce działających na rzecz tej wrogiej organizacji, ale jako nosicieli różnych rewizjonistycznych poglądów, które doprowadziły, na skutek izolacji we własnym środowisku, do kontaktów z IV Międzynarodówką. Z tych względów należy przeprowadzić dwa procesy jeden dotyczący sporządzenia przez Modzelewskiego i Kuronia programu oraz Listu otwartego oraz drugi dotyczący trockistowskiej działalności Hassa i Badowskiego oraz związanego z nimi Śmiecha. W sprawie Kuronia i Modzelewskiego należy wyraźnie podkreślić, że z uwagi na to, iż władzom udało się w porę udaremnić próbę rozkolportowania programu, nie zamierzano pociągać ich do odpowiedzialności karnej, ale rozpatrzyć sprawę na płaszczyźnie politycznej i służbowej. Z uwagi na powtórne popełnienie przestępstwa stało się konieczne pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej i zastosowanie aresztu. Z tych względów należy umorzyć postępowanie wobec podejrzanych, którzy początkowo współdziałali z Modzelewskim i Kuroniem, ale po wszczęciu postępowania z tą działalnością zerwali. Modzelewski i Kuroń powinni być oskarżeni o dwa czyny: o sporządzenie i próbę rozpowszechnienia programu oraz o sporządzenie i próbę rozpowszechnienia Listu otwartego. W procesie przeciwko Modzelewskiemu i Kuroniowi należy dążyć do wykazania,

258 ŚLEDZTWO, PROCES i WIĘZIENIE że nie znaleźli oni poparcia w środowisku uniwersyteckim, które zdecydowanie odcięło się od ich»programu«i w tym widzieć przyczynę nawiązania przez nich kontaktów z IV Międzynarodówką. Za instytucje najbardziej właściwe do ustalenia istnienia lub wykluczenia zbieżności tez Listu otwartego z programem IV Międzynarodówki Werblan uznał Wyższą Szkołę Nauk Społecznych przy KC PZPR lub Zakład Historii Partii. Przyjął od prokuratorów listę pytań dotyczących IV Międzynarodówki i jej programu oraz zobowiązał się porozumieć z tymi placówkami i udzielić odpowiedzi na pytania z listy do 8 maja73. Jest znamienne, że w naradzie nie uczestniczył przedstawiciel MSW, natomiast prokurator Pietrasiński swoją notatkę udostępnił nieoficjalnie dygnitarzom z tego ministerstwa74. Kierownictwo PZPR postanowiło określić kierunek śledztwa i procesu. Przede wszystkim chodziło o podważenie forsowanej przez aparat represji tezy o zbieżności koncepcji Kuronia i Modzelewskiego z programem trockistów oraz rzekomej inspiracji IV Międzynarodówki. Teza ta była nie tylko merytorycznie nieprawdziwa, ale też groźna, gdyż mogła prowadzić do uznania Listu otwartego za przejaw obcej penetracji w Polsce i pociągnąć za sobą głębszą ingerencję aparatu bezpieczeństwa w środowiska zainfekowane. Znamienne było podkreślenie przez Werblana, że środowisko uniwersyteckie zdecydowanie odcięło się od Listu, choć przecież występując na zebraniach partyjnych na UW, mówił on co innego. Istotą takiego rozłożenia akcentów było zakomunikowanie prokuratorom i pośrednio policji politycznej, że sprawa uniwersytecka jest nie ich, ale partii domeną. Podobnie znamienne było przekazanie opracowania ekspertyzy dotyczącej IV Międzynarodówki do instytucji naukowych PZPR, a nie poleganie na ekspertyzach sporządzanych w MSW. Przesunięcie akcentu na błędy rewizjonizmu, a więc ideologiczno-polityczne, pozwalało traktować sprawę jako właściwą do zwalczania głównie środkami politycznymi. Ponadto z góry eliminowało niebezpieczeństwo wmieszania się Rosjan, którzy z natury rzeczy ponosili główną odpowiedzialność za walkę z przenikaniem trockizmu do krajów bloku radzieckiego. 73 IPN 0330/327, t. 4, k. 179 182. Zapisek z rozmowy odbytej w dniu 3 maja 1965 roku w Wydziale Nauki i Oświaty KC PZPR w sprawie Ludwika Hassa i innych sporządzony 6 maja 1965 przez L. Pietrasińskiego, wiceprokuratora Prokuratury Generalnej. Notatkę o IV Międzynarodówce opracował K. Lapter, a do Prokuratury Generalnej przesłał 23 czerwca rektor WSNS M. Pohorille. IPN 0330/327, t. 5, k. 52 61. Inne opracowanie, sporządzone przez B. Sujkę z PISM, przesłał 25 czerwca wicedyrektor Departamentu Śledczego Miszewski do wicedyrektora Departamentu III A. Malika. IPN 0192/785, t. 6, k. 267 286. 74 IPN 0330/327, t. 4, k. 178. Pismo wicedyrektora Biura Śledczego MSW do wiceministra Filipiaka z 10 maja 1965.

Policjanci i politycy 259 W konsekwencji 10 maja z akt sprawy wyłączono materiały przeciwko Modzelewskiemu i Kuroniowi do odrębnego postępowania75, a 17 maja prokurator Pietrasiński wydał postanowienie o zmianie zarzutów sformułowanych 19 marca, czyli o przestępstwo z art. 23 par. 1 mkk. Kuronia i Modzelewskiego oskarżano więc o to, że od jesieni 1963 do 14 listopada 1964 r. wspólnie i w porozumieniu z innymi osobami opracowali w celu rozpowszechnienia szkodliwy dla interesów Państwa Polskiego program polityczny nawołujący do obalenia przemocą ustroju politycznego oraz społeczno-gospodarczego PRL, zawierający fałszywą ocenę panujących w Polsce i innych państwach socjalistycznych stosunków politycznych oraz społeczno-gospodarczych, a także o to, że od grudnia 1964 do 18 marca 1965 r. opracowali oraz rozpowszechnili szkodliwy dla interesów Państwa Polskiego»List otwarty«, którego opis był identyczny jak wcześniejszego programu. 75 IPN 0330/327, t. 5, k. 20. Informacja w sprawie antypartyjnej działalności K. Modzelewskiego i innych.

Między celą aresztu a pokojem przesłuchań 9 marca Jackowi Kuroniowi i Karolowi Modzelewskiemu oczywiście każdemu z osobna oficer dochodzeniowy przedstawił identycznie brzmiące zarzuty, że w dniu 8 marca 1968 r. zorganizował wraz z innymi osobami zgromadzenie na terenie Uniwersytetu Warszawskiego, mające na celu przestępstwo. Był to zarzut z art. 164 par. 2 kodeksu karnego, za co groziła kara do 5 lat więzienia. Do zarzutu ani Kuroń, ani Modzelewski się nie przyznali. Opisali, co robili 8 marca od rana do chwili zatrzymania. Kuroń powiedział, że do godziny 12 był w domu, potem pojechał do Modzelewskiego, gdzie tylko oni dwaj byli do 16.30. Treści rozmów nie ujawnię dodał. O 16.30 wrócił do domu, gdzie zebrali się domownicy. Około 19 wyszedł, by udać się do Modzelewskiego, i wtedy został zatrzymany. Przyznał, że przed 8 marca słyszał, że ma być wiec na UW, ale odmówił ujawnienia, od kogo. Powiedział, że nie wie, w jakim celu wiec został zwołany, po czym oświadczył: ponieważ przedstawiony mi zarzut w dniu dzisiejszym jest całkowicie bezpodstawny i nie mogę zrozumieć powodów jego przedstawienia, odmawiam jakichkolwiek wyjaśnień, odmawiam również podpisania dotychczas sporządzonego protokołu przesłuchania. Wyjaśnienia złożę w obecności adwokata 85. Karol Modzelewski również opisał, co robił 8 marca rano odprowadził córkę do szkoły, był w sklepie. Powiedział, że między 13 a 15.30 odwiedzili go dwaj koledzy, których nazwisk nie ujawni. Gdy wróciła żona, zjedli obiad i o 17.30 wyszedł, by odwiedzić chorego kolegę, którego nazwiska nie ujawni. Były tam też dwie koleżanki, ale ich nazwisk nie wymieni. O wiecu wiedział z telefonu kolegi, którego nazwiska nie ujawni. O tym, że wiec ma się odbyć, słyszał od osób, których nazwisk sobie nie przypomina86. Były to właściwie jedyne wyjaśnienia, jakie Kuroń i Modzelewski złożyli w nadchodzących tygodniach. Obu 10 marca prokurator wręczył postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, po czym obaj zostali przekazani do więzienia Warszawa I, czyli na Rakowiecką. Jednocześnie wszczęto procedurę sądową zmierzającą do anulowania decyzji o warunkowym zwolnieniu z 1967 r. Prokurator wojewódzki Edward Sanecki 11 marca skierował wnioski do sądu wojewódzkiego o odwołanie warunkowego zwolnienia Modzelewskiego i Kuronia jako aresztowanych pod zarzutem współinspirowania zajść na terenie Warszawy. Sprawę Modzelewskiego rozpoznał Sąd 85 IPN 443/15, k. 1 3. Protokół przesłuchania J. Kuronia z 9 marca 1968. Przesłuchiwał por. Franciszek Orłowicz, przy składaniu oświadczenia był też obecny por. Tomasz Komacki, obaj z Komendy Stołecznej. 86 IPN 443/12, k. 2. Protokół przesłuchania K. Modzelewskiego z 9 marca 1968.

636 więzienna trauma Wojewódzki w Olsztynie 10 kwietnia, ale wobec niedostarczenia opinii organów MO o zachowaniu się i prowadzeniu warunkowo zwolnionego od 3 sierpnia 1967 do aresztowania 8 marca, sąd postanowił rozpatrzenie sprawy odroczyć. Notatkę mającą przełamać opór sądu sporządził prokurator Andrzej Jerzyna. Była w niej mowa o odnowieniu przez Modzelewskiego kontaktów z osobami, z którymi przed aresztowaniem był związany działalnością, o udziale w przyjęciu urodzinowym Kuronia i późniejszej wieczornej naradzie, na której zapadła decyzja o zorganizowaniu nielegalnego wiecu, o wieczornej wizycie 6 marca u Modzelewskiego kilkorga studentów, o spotkaniach z Kuroniem i Michnikiem 8 marca i wymienianiu uwag o przebiegu wiecu. Obrońca Modzelewskiego wnosił o odroczenie decyzji do czasu zakończenia prowadzonego śledztwa, ale sąd podjął decyzję o odwołaniu warunkowego zwolnienia87. W stosunku do Kuronia Sąd Wojewódzki w Bydgoszczy podjął decyzję o odwołaniu warunkowego zwolnienia już 30 marca, a decyzję tę zaskarżoną przez adwokata 27 kwietnia zatwierdził Sąd Najwyższy. Lektura zeznań Kuronia, Modzelewskiego oraz Michnika jest bardzo nużąca. Kolejne protokoły składają się z pytań oficera i właściwie jednobrzmiących odpowiedzi: odmawiam odpowiedzi na to pytanie, omawiam wyjaśnień itp. Odmowa była tak konsekwentna, że oskarżeni odpowiadali tak nawet na pytania z pozoru niewinne, np. o okoliczności poznania Kuronia (lub Modzelewskiego), Michnika czy Szlajfera, i innych zaprzyjaźnionych osób, albo o miejsce spędzenia sylwestra 1968 r. Modzelewski w pewnym momencie dodał: Pragnę podkreślić, że odmawiając odpowiedzi na pytania dotyczące moich znajomych korzystam jako podejrzany z przysługującego mi prawa nie udzielania odpowiedzi na zadawane mi pytania 88. Kuroń kilkakrotnie powoływał się na swoje oświadczenie z 9 marca o odmowie zeznań. Z zadawanych pytań oskarżeni mogli się jednak orientować, kim śledczy się interesują i na jakie fakty zwracają uwagę, co pośrednio wskazywało na to, co oni wiedzą. Tak więc pierwsze pytania były o Michnika, Szlajfera, Staniszkis-Lewicką, o to, kto przygotował ulotki na wiec, o Dajczgewanda i Toruńczyk, o okoliczności poznania Perskiego i A. Smolara, o to, co wie o działalności klubu Babel, o Zbigniewa Święcickiego, Olafa Chmielewskiego, Marka Orlańskiego, Andrzeja Duracza, Antoniego Zambrowskiego, Mariana Alstera, Lityńskiego, Grossa, Topolskiego, Grudzińską, Julię Juryś, Lasotę, Sawickiego, Góreckiego, Gómułkę, A. Wirpszę, Bielińskiego (bez wymienienia imienia) i innych. Pytano o urodziny Kuronia 3 marca i o to, kto na nich był, o inicjatywę demonstracji po zdjęciu Dziadów, o to, kto po wyjściu Kuronia i Modzelewskiego z więzienia zapoznał się z Listem 87 IPN 443/14, k. 151 165. Dokumentacja sprawy odwołania warunkowego zwolnienia; IPN 443/15, k. 139 141. Postanowienie Izby Karnej Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 1968. 88 IPN 443/12, k. 9. Protokół przesłuchania K. Modzelewskiego z 10 marca 1968.

Między celą aresztu a pokojem przesłuchań 637 otwartym. Zaskakujące mogły być pytania: kto pełnił funkcję łącznika z innymi ośrodkami uniwersyteckimi w kraju? oraz kto wchodzi w skład grupy komandosów działających na terenie UW? i jaki jest cel jej działalności89. Na wszystkie pytania odpowiedź była identyczna: odmowa odpowiedzi i wyjaśnień. W pewnym momencie oficer powiedział Modzelewskiemu: przyjęliście taktykę biernej obrony. Taktyka Wasza polega na nieustosunkowywaniu się do pytań mających na celu wykrycie prawdy obiektywnej w oparciu o zebrane w toku dotychczasowego postępowania dowody. Aby umożliwić Wam skorzystanie z przysługującego Wam jako podejrzanemu prawa do składania wyjaśnień i aktywnej obrony cytuję Wam wobec tego fragmenty wyjaśnień podejrzanego Waldemara Kuczyńskiego złożonych do protokołu przesłuchania w dniu 14 marca. Tu następował cytat z niezmiernie ogólnego wyjaśnienia Kuczyńskiego, że był asystentem na UW, że udzielał się w klubie dyskusyjnym, gdzie w 1963 r. poznał Modzelewskiego, u którego w domu jednak nie bywał, a ostatnio spotkał go na sylwestrze 1967/68 u Smolarów. Modzelewski odpowiedział, że nie ma nic do wyjaśnienia ani ustosunkowania się90. Wyjaśnienia Kuczyńskiego były niewinne, ale 14 marca po południu i takich przestał on udzielać, przyjmując taktykę odmowy zeznań. Ten ruch przesłuchującego, stosowany zresztą powszechnie, miał złamać wolę oporu odmawiającego wyjaśnień, skłonić go do refleksji typu: skoro inni mówią, to dlaczego mam milczeć albo skoro inni mówią rzeczy nieprawdziwe lub niebezpieczne, to sprostuję. W tę pułapkę nie dali się złapać ani Kuroń, ani Michnik, Blumsztajn, Lityński, Dajczgewand, Smolar, Karpiński. Modzelewski na tym etapie śledztwa raz tylko, 16 kwietnia, zrelacjonował do protokołu swoje starania o znalezienie zatrudnienia po wyjściu z więzienia. Niemniej w luźnej rozmowie miał przesłuchującemu go kpt. S. Bogalowi wspomnieć o swej znajomości od 1956 r. ze Stefanem Staszewskim, z którym w 1968 r. widział się trzykrotnie, w tym raz był u niego w domu. O żadnych dalszych szczegółach, w tym o treści rozmowy, nie chciał mówić91. 89 Pytania te zadano Kuroniowi 25 marca. 90 IPN 443/12, k. 42. Protokół przesłuchania K. Modzelewskiego z 28 marca 1968. Kuczyński wspomina, że kiedy wrócił na obiad do celi, siedzący z nim razem złodziej recydywista spytał Co było?. Kiedy usłyszał, że takie nieważne pytania, powiedział: I co? Kłapałeś dziobem? Jak kłapałeś dziobem, to cię ugotują. Pamiętaj, nie kłap dziobem. Przeraził mnie i otrzeźwił! Po obiedzie Kuczyński odmówił odpowiedzi na pytania. W. Kuczyński, Trzy anioły stróże, Polityka 2005, nr 32. 91 IPN 0330/327, t. 36, k. 125. Notatka służbowa kpt. S. Bogala z marca 1968 (bez daty dziennej). K. Modzelewski zaprzecza, by spotykał się ze Staszewskim, tym bardziej odwiedzał go w domu. Nie poznał go także w 1956 r. Relacja K. Modzelewskiego. Notatka była jednym z elementów budowania sugestii o związkach komandosów ze Staszewskim.

638 więzienna trauma 4 kwietnia przeprowadzono rewizję w mieszkaniu Michnika, a 11 kwietnia u Kuronia i u Modzelewskiego. Zdobyto w ten sposób ślady działalności, np. u Kuronia wizytówki kilku osób (m.in. Stefana Kisielewskiego i Macieja Zembatego), kilka wydanych za granicą książek, oryginał depeszy Zarzyckiej dotyczący daty przejazdu Okudżawy z Paryża do Moskwy, list grupy zaprzyjaźnionych studentów z 15 lipca 1965 r. A ponadto, podobnie jak u innych, notesy adresowe i telefoniczne. Materiał ten był podstawą dalszych pytań o zapisane w nich osoby, okoliczności poznania itp. Również w tym wypadku odpowiedzią była odmowa odpowiedzi. Karolowi Modzelewskiemu 6 maja prokurator Pietrasiński postanowił przedstawić zarzuty, że będąc obywatelem polskim, w celu działania na szkodę Państwa Polskiego wszedł w porozumienie z działającą za granicą wrogą Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej organizacją pod nazwą IV Międzynarodówka, a w szczególności w latach 1963 65 w Warszawie utrzymywał bezpośrednie oraz korespondencyjne kontakty z emisariuszem wymienionej organizacji Georges em Dobbeleer em ps. Filip, użyczając temuż mieszkania dla odbywania spotkań z werbowanymi do tej działalności osobami i przekazując mu informacje i oceny dotyczące sytuacji społeczno-politycznej oraz gospodarczej w Polsce, a nadto przyjmując od tegoż Dobbeleer a inspiracje polityczne, informacje o działalności IV Międzynarodówki i pomoc w formie środków technicznych (powielacz, matryce) oraz materiałów propagandowych dla siebie i osób z nim współdziałających w prowadzeniu wrogiej Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności, zmierzającej do utworzenia w Polsce nielegalnej, antypaństwowej organizacji czyli o czyn z art. 5 małego kodeksu karnego. Ponadto, że w czasie do marca 1968 r. w Warszawie brał udział w nielegalnie działającym związku, który zmierzał w drodze wywołania publicznych wystąpień antypaństwowych i antypartyjnych do realizacji opracowanego przez niego i Jacka Kuronia wrogiego Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej programu politycznego, czyli o czyn z art. 36 mkk92. Dwa dni później 8 maja Pietrasiński przedstawił analogiczne zarzuty Kuroniowi (różnica dotyczyła tylko użyczenia mieszkania )93. Modzelewski nie przyznał się do tych czynów, oświadczył, że nie utrzymywał kontaktów z IV Międzynarodówką. Aby jednak to odrzucenie oskarżeń nie było gołosłowne, wyjaśnił, że w 1957 r. spotkał się 2 3 razy z korespondentem francuskiego czasopisma literackiego, związanego z Francuską Partią Komunistyczną. 92 IPN 443/12, k. 108 109. Postanowienie o uzupełnieniu i zmianie przedstawionych zarzutów. 93 IPN 443/16, k. 82 83. Postanowienie o uzupełnieniu i zmianie przedstawionych zarzutów.

Między celą aresztu a pokojem przesłuchań 639 Rozmawiali o wydarzeniach w Polsce, działalności rad robotniczych. W jakiś czas po jego wyjeździe na mój adres na Starym Mieście zaczęły przychodzić wydawnictwa trockistowskie okresowe i publikacje książkowe z Paryża. W jednym z czasopism był reportaż o radach robotniczych, oparty na rozmowach z kilkoma osobami na UW. Na podstawie lektury tekstu, w którym znalazł swoje choć bez przytaczania nazwiska wypowiedzi, zorientował się, że dziennikarz, z którym rozmawiał, musiał być związany z IV Międzynarodówką. Będąc we Włoszech na stypendium, nie utrzymywał kontaktów z trockistami. Na pytanie o Livia Maitaniego odpowiedział, że go nie zna. Dobbelera poznał w 1959 lub 1960 r., kiedy ten przyszedł do niego do domu, adres otrzymał być może od wspomnianego dziennikarza. Przedstawił się jako działacz belgijskiej organizacji młodzieżowej zaproszony przez KC ZMS. W rozmowie powiedział, że zna Modzelewskiego z relacji owego dziennikarza. Po powrocie Modzelewskiego z Włoch Dobbeler odwiedził go jeszcze dwa lub trzy razy, w rozmowie wziął udział Hass, przyprowadzony przez przyjaciela, którego nazwiska nie ujawni. Hass interesował Dobbelera jako trockista i więzień Workuty i o tym toczyła się rozmowa. Belg wspomniał, że ma wyjść po polsku program IV Międzynarodówki Schyłek i upadek stalinizmu. Nie sądzę, aby była mowa o kolportażu tego programu, zresztą nie byłem tą kwestią zainteresowany zaznaczył. I dodał: Wyjaśniam, że znajomość moja z Dobbelerem nie miała charakteru kontaktu z IV Międzynarodówką, nie przekazywałem niczego danej organizacji ani pisemnie, ani ustnie, ani też on nie występował wobec mnie w charakterze jakiegoś emisariusza. Podkreślił, że informował Dobbelera, że nie jest trockistą. Utrzymywali jednak kontakt, Dobbeler pisywał listy i telefonował, a gdy był w Polsce, to się widywali. Po aresztowaniu Marka Kordosa w połowie 1963 r., kiedy Dobbeler znów go odwiedził, Modzelewski powiedział mu, że mogą się nim interesować władze bezpieczeństwa i wobec tego nie życzy sobie jego wizyt. Dobbeler prosił tylko, by w razie jakichś nieprzyjemności wysłać mu pocztówkę z pozdrowieniami i widokiem krajobrazu z wodą. Miało to oznaczać, by mnie ani nie odwiedzał, ani do mnie nie pisał. Wówczas też dał mi swój adres. Na pytanie śledczego Modzelewski odpowiedział, że Dobbeler nie wiedział, iż z Kuroniem będą pisać program, zresztą w tym czasie nie mieli jeszcze takiego zamiaru94. Modzelewski kontynuował wyjaśnienia dotyczące kontaktu z Dobbelerem w dniach następnych, próbując podważyć i obalić zarzut z art. 5 mkk. Stwierdzał więc, że nie współdziałał nigdy z IV Międzynarodówką ani się z nią nie 94 IPN 0330/327, t. 36, k. 178 182. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 6 maja 1968; IPN 0330/327, t. 36, k. 263 268. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 5 czerwca 1968.

640 więzienna trauma porozumiewał, nie przyjmował od Dobbelera żadnych broszur ani ich nie kolportował. Wyjaśnił okoliczności poznania Ludwika Hassa na jednym ze spotkań Politycznego Klubu Dyskusyjnego. Opowiedział, że Hass po lekturze programu miał uwagi krytyczne dotyczące jego niezgodności z tezami trockistów. Dyskusja z Badowskim jesienią 1964 r. polegała na tym, że Badowski wskazywał na niezgodne z trockizmem koncepcje dotyczące biurokracji, celu produkcji i inne. Przyznał, że prośba o wypożyczenie powielacza wiązała się z zamiarem wydrukowania programu po jego ukończeniu. Stwierdził, że zeznania Hassa z 1965 r. podporządkowane zostały przyjętej przezeń linii obrony. Nie kolportowali trockistowskiego programu. Byli wręcz niezadowoleni z zainicjowanego przez Hassa rozpowszechniania programu trockistowskiego w tym samym środowisku i na jego obrzeżach, gdyż obawiali się, że może to spowodować zaalarmowanie władz bezpieczeństwa. Groziło to przedwczesnym wykryciem i udaremnieniem naszego przedsięwzięcia. Nie mieliśmy jednak możliwości przeszkodzić zamierzeniom Hassa, ale w pomaganiu mu nie byliśmy absolutnie zainteresowani 95. Odrzucił też zarzut z artykułu 36 mkk, gdyż z żadnymi osobami nie łączyły mnie nigdy nielegalne związki organizacyjne. Ponieważ w zarzucie prokuratorskim była mowa o Liście otwartym, Modzelewski podjął szeroką analizę jego treści, wskazując na liczne wątki sprzeczne z koncepcjami trockistów, co zresztą zauważali i Hass, i Badowski. Obszernie wskazywał na różne inspiracje ideowe programu, a potem Listu, z których najważniejsze były teorie społeczeństw klasowych Marksa, ale wymieniał też współczesnych ekonomistów zachodnich i dorobek ekonomistów polskich z okresu popaździernikowego. Widział pewne zbieżności, ale i różnice, z koncepcjami anarchosyndykalistów czy systemem samorządowym Jugosławii, a także platformą grupy Szlapnikowa z 1921 r. Na koniec oświadczył oszołomionemu jak można sądzić kpt. Bogalowi, że system rad robotniczych występuje w liście otwartym jako element pewnej całości analityczno-programowej, której nie sposób ograniczać do tego jednego postulatu, ani sprowadzać do anarchio-syndykalizmu 96. Podkreślał, że źródła samej koncepcji tkwią nie w trockizmie, wzorach jugosłowiańskich czy anarchosyndykalizmie, ale w postulatach lewicy październikowej z lat 1956 1957, szczególnie jej nurcie związanym z radami robotniczymi. W»liście otwartym«rozwinęliśmy po prostu dawne swe stanowisko w tej sprawie w oparciu o dokonane przez nas przewartościowanie oceny panujących stosunków produkcji, struktury klasowej i systemu politycznego 97. Modzelewski odmówił 95 IPN 0330/327, t. 36, k. 268. 96 IPN 0330/327, t. 34, k. 115. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 9 lipca 1968. 97 IPN 0330/327, t. 34, k. 120. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 10 lipca 1968. Por. też protokoły z 28 maja, 6, 15, 28 czerwca, 9 lipca 1968. Oryginały protokołów IPN 443/13.

Między celą aresztu a pokojem przesłuchań 641 natomiast ujawnienia osób, którym w marcu 1965 r. wręczył egzemplarze Listu otwartego (prócz tych, o których była mowa w czasie procesu), podania liczby wykonanych kopii czy też rozważań nad tym, w jaki sposób oryginały Listu trafiły do N. Karsov i W. Siły-Nowickiego98. Zeznania w tej sprawie były jedyną możliwością podważenia oskarżenia, które opierało się na dawnych zeznaniach Hassa i częściowo Badowskiego z 1965 r. Zarazem Modzelewski zeznawał w sprawie, która dotyczyła tylko jego i Kuronia, a była próbą wznowienia oskarżenia z par. 5 mkk, co wówczas prokuraturze i MSW się nie udało. Przyjęta taktyka zbijania oskarżeń zarówno co do związków o charakterze organizacyjnym, jak intelektualnym z trockizmem okazała się skuteczna. W całym swoim wywodzie Modzelewski nie dodał żadnego nowego faktu, który nie byłby przedmiotem ustaleń śledztwa z 1965 r., obalał jedynie interpretacje podawane przez Hassa. Agent celny zanotował zresztą uwagę Modzelewskiego, że o sprawie powielacza może mówić, gdyż Badowskiemu i Hassowi nie powinno to zaszkodzić, zostali już bowiem za ten czyn skazani99. Modzelewski nie wymienił żadnego nazwiska nieujawnionego w toku rozprawy sądowej w 1965 r. Całe zeznanie nie dotyczyło w żadnej mierze przygotowań do wystąpień w marcu 1968 r., nie padło nazwisko żadnego ze studentów. Kiedy 19 lipca kpt. Bogal przeczytał Modzelewskiemu fragmenty opracowania Henryka Szlajfera, Modzelewski odrzekł, że są one fałszywe. Zaprzeczył stanowczo, by można mówić o organizacji, a także o jakimś jego formalnym przywództwie. Zażądał wręcz konfrontacji ze Szlajferem. Odmówił potwierdzenia fragmentów z zeznań Andrzeja Mencwela100. Podjął próbę podważenia tezy o dążeniu do jednoczenia lewicy intelektualnej ( nie sądzę, aby pisarzy i naukowców dało się traktować jako pionki w czyjejkolwiek politycznej grze ) i o możliwościach przesyłania tekstów za granicę. Powiedział: Zadane mi pytanie operuje pojęciami quasi instytucjonalnymi (»salon polityczny«,»komandosi«), które nie znajdują odpowiednika w rzeczywistości. Jak już zaznaczałem na temat rozmów i dyskusji politycznych w gronie znajomych wyjaśnień składać nie zamierzam. Zaznaczył jeszcze: przedmiotem śledztwa stały się rozmowy i dyskusje prywatne i stosunki towarzyskie 101. Na kolejnym przesłuchaniu mjr Bogal zaczął zadawać pytania o konkretne spotkania z 1967 r., ulotkę wietnamską, petycję w sprawie Dziadów itp. Na wszystkie takie pytania Modzelewski odpowiadał: Odmawiam udzielenia odpowiedzi na to pytanie 102. 98 IPN 0330/327, t. 36, k. 275 278. Protokół przesłuchania K. Modzelewskiego z 7 czerwca 1968. 99 IPN 0330/327, t. 40, k. 160. Doniesienie twc. Artura z 10 maja 1968. 100 IPN 0330/327, t. 35, k. 52. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 19 lipca 1968. 101 IPN 443/13, k. 33 38. Protokół przesłuchania K. Modzelewskiego z 23 lipca 1968. 102 IPN 443/13, k. 39. Protokół przesłuchania podejrzanego K. Modzelewskiego z 24 lipca 1968.