PROGRAM ĆWICZEŃ Z BOTANIKI LEŚNEJ Z DENDROLOGIĄ W SEMESTRZE ZIMOWYM DLA I ROKU WYDZIAŁU LEŚNEGO, SPECJALNOŚĆ OCHRONA ZASOBÓW LEŚNYCH

PROGRAM ĆWICZEŃ Z BOTANIKI LEŚNEJ Z DENDROLOGIĄ W SEMESTRZE ZIMOWYM DLA I ROKU WYDZIAŁU LEŚNEGO, SPECJALNOŚĆ OCHRONA ZASOBÓW LEŚNYCH Aktualna wersja programu ćwiczeń jest dostępna do ściągnięcia z sieci pod adresem: http://www.cyf-kr.edu.pl/~rlgazda/ Prowadzący zajęcia: - wykłady: prof. dr hab. inż. Jerzy Szwagrzyk - ćwiczenia: gr. 1, 4, 5, 6 dr inż. Anna Gazda konsultacje: termin do ustalenia, pokój 909 gr. 3, 7 dr inż. Janusz Szewczyk konsultacje: termin do ustalenia, pokój 908 gr. 2, 8 dr inż. Elżbieta Muter konsultacje: termin do ustalenia, pokój 901 A. Ćwiczenia w semestrze zimowym odbywają się według schematu: - krótkie omówienie wybranych szczegółowych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych - rozpoznawanie wybranych gatunków drzew i krzewów po pędach ulistnionych - przegląd wszystkich gatunków z danego ćwiczenia, oglądanie szyszek, nasion lub owoców B. Do ćwiczeń należy się odpowiednio przygotować i powtórzyć (lub uzupełnić) wiadomości na temat morfologii, anatomii i systematyki roślin, wchodzące w zakres materiału szkoły średniej. W szczególności należy zwrócić uwagę na następujące zagadnienia: budowa szyszek u gatunków iglastych; typy pędów u roślin drzewiastych i ich modyfikacje; budowa morfologiczna pędów zdrewniałych; morfologia liści u gatunków iglastych i liściastych (kształt blaszki liściowej, układ wiązek przewodzących w liściach ( nerwacja ), nasada blaszki liściowej, brzeg blaszki liściowej, liście pojedyncze i złożone). Tematyka ćwiczeń na cały semestr zimowy jest podana poniżej. Na każde ćwiczenia należy się nauczyć nazw polskich i łacińskich gatunków, przewidzianych w programie na dany tydzień. C. Sposób zaliczania ćwiczeń: Obecność na ćwiczeniach jest obowiązkowa. Ćwiczenia od 2 do 9 rozpoczynać się będą od krótkich sprawdzianów z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych. Tematy, które należy opracować podano poniżej, w harmonogramie ćwiczeń. Każdy sprawdzian będzie punktowany w skali od 0 do 3 punktów. Łącznie w ciągu semestru można otrzymać 24 punkty. Oznaczanie gatunków drzew i krzewów na ćwiczeniach od 2 do 10 jest punktowane od 0 do 4 pkt za każde ćwiczenie. W ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 36 punktów. W trakcie ćwiczeń (od 3 do 10) prowadzący zadaje pytania dotyczące materiału z wcześniejszych ćwiczeń. Odpowiedzi na te pytania są również punktowane od 0 do 10 punktów za ćwiczenie, a więc w ciągu semestru można uzyskać w ten sposób maksymalnie 80 punktów. Natomiast na ostatnich ćwiczeniach odbędzie się sprawdzian z rozpoznawania całości materiału poznanego w ciągu roku, punktowany od 0 do 40 punktów. Maksymalna liczba punktów do uzyskania wynosi 180. Rozkład punktów jest następujący: 1. Sprawdziany z wybranych zagadnień z morfologii, anatomii i systematyki roślin drzewiastych [8 ćwiczeń (od 2 do 9), maksymalnie po 3 punkty za ćwiczenie]... 24 pkt 2. Oznaczanie okazów na ćwiczeniach [9 ćwiczeń (od 2 do 10), maksymalnie po 4 punkty za ćwiczenie]... 36 pkt 3. Odpowiedzi z wcześniejszych ćwiczeń [8 ćwiczeń (od 3 do 10), maksymalnie po 10 punktów za ćwiczenie]... 80 pkt 4. Sprawdzian końcowy... 40 pkt Ocena końcowa jest dokonywana na podstawie sumy zebranych punktów: 126-136 pkt - dostatecznie (3.0) 137-147 pkt - ponad dostatecznie (3.5) 148-158 pkt - dobrze (4.0) 159-169 pkt - ponad dobrze (4.5) 170-180 pkt - bardzo dobrze (5.0) W przypadku przedstawienia usprawiedliwienia nieobecności na jednych ćwiczeniach w semestrze można je odrobić w trakcie konsultacji. D. Tematyka poszczególnych ćwiczeń: Ćwiczenie 1 (1 godz.) - grupy 1, 3-7 - 08 października 2007 2, 8-09 października 2007 Wprowadzenie do ćwiczeń. Gatunki: Larix decidua, L. kaempferi, L. decidua var. polonica; Metasequoia glyptostroboides, Taxodium distichum, Ginkgo biloba. Ćwiczenie 2 - grupy 1, 3-7 - 15 października 2007 2, 8-16 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa szyszek u różnych gatunków nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy szyszek u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus. Gatunki: Pinus sylvestris, P. cembra, P. mugo, P. nigra, P. strobus, P. rigida, P. ponderosa, P. banksiana, Picea abies, P. 1

pungens, P. glauca, P. omorika Ćwiczenie 3 - grupy 1, 3-7 - 22 października 2007 2, 8-23 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u nagozalążkowych. Zróżnicowanie budowy igieł u podrodzajów w obrębie rodzaju Pinus oraz w poszczególnych sekcjach rodzaju Picea. Rozmieszczenie aparatów szparkowych na powierzchni igieł (igły amfi-, epi- i hypostomatyczne). Gatunki: Abies alba, A. concolor, Pseudotsuga menziesii, Tsuga canadensis, Juniperus communis, J. communis var. saxatilis, J. sabina, Taxus baccata, Thuja occidentalis, T. plicata, Platycladus orientalis, Chamaecyparis lawsoniana, Ch. pisifera. Ćwiczenie 4 - grupy 1, 3-7 - 29 października 2007 2, 8-30 października 2007 Zagadnienia do opracowania: Anatomia, morfologia i zróżnicowanie aparatu asymilacyjnego u okrytozalążkowych. Gatunki: Salix alba, S. fragilis, S. caprea, S. triandra, S. pentandra, S. cinerea, S. aurita, S. silesiaca, S. viminalis, S. eleagnos, S. purpurea, Populus tremula, P. alba, P. xcanescens, P. nigra, P. nigra 'Italica', P. simonii, P. simonii 'Fastigiata', P. xcanadensis, P. NE'. Ćwiczenie 5 - grupy 1, 3-7 - 05 listopada 2007 2, 8-06 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa anatomiczna pnia u roślin drzewiastych. Rozmieszczenie tkanek w obrębie pnia. Gatunki: Betula pendula, B. pubescens, Alnus glutinosa, A. incana, A. viridis, Carpinus betulus, Corylus avellana, Fagus sylvatica, Quercus robur, Q. cerris, Q. petraea, Q. rubra, Q. palustris, Castanea sativa, Juglans regia, J. nigra, Ulmus laevis, U. glabra, U. minor. Ćwiczenie 6 - grupy 1, 3-7 - 12 listopada 2007 2, 8-13 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa pędów i jej modyfikacje. Długopędy i krótkopędy. Typy wzrostu (rozgałęziania się) pędów. Położenie pąków i blizn liściowych na pędach. Gatunki: Prunus spinosa, P. cerasifera, Padus avium, P. serotina, Cerasus avium, C. mahaleb, Cotoneaster integerrimus, C. niger, C. horizontalis, Crataegus monogyna, C. laevigata, C. pedicellata, C. flabellata. C. rhipidophylla Ćwiczenie 7 - grupy 1, 3-7 - 19 listopada 2007 2, 8-20 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa organów rozmnażania generatywnego u okrytozalążkowych. Typy kwiatostanów. Gatunki: Spiraea salicifolia, Sorbaria sorbifolia, Malus sylvestris, Pyrus pyraster, Sorbus aucuparia, S. aria, S. intermedia, S. torminalis, Rosa canina, R. pendulina, R. rugosa. Ćwiczenie 8 - grupy 1, 3-7 - 26 listopada 2007 2, 8-27 listopada 2007 Zagadnienia do opracowania: Budowa owoców. Typy owoców. Owocostany. Gatunki: Ribes nigrum, R. rubrum, R. spicatum, R. uva-crispa, R. alpinum, R. petraeum, R. aureum, Robinia pseudoacacia, Gleditsia triacanthos, Caragana arborescens, Laburnum anagyroides, Liriodendron tulipifera, Ailanthus altissima, Rhus typhina, Viscum album, Morus alba, Berberis vulgaris, B. thunbergii, Mahonia aquifolium. Ćwiczenie 9 - grupy 1, 3-7 - 03 grudnia 2007 2, 8-04 grudnia 2007 Zagadnienia do opracowania: Chorologia gatunków drzewiastych: zasięgi w Polsce i na świecie. Gatunki reliktowe. Gatunki chronione. Gatunki: Tilia cordata, T. platyphyllos, T. tomentosa, Aesculus hippocastanum, Acer pseudoplatanus, A. platanoides, A. campestris, A. saccharinum, A. negundo, Platanus xhispanica, Euonymus europaea, E. verrucosa, Rhamnus cathartica, Frangula alnus, Daphne mezereum, Hippophaë rhamnoides, Elaeagnus angustifolia, Ilex aquifolium, Staphylea pinnata. Ćwiczenie 10 - grupy 1, 3-7 - 10 grudnia 2007 2, 8-11 grudnia 2007 Gatunki: Cornus sanguinea, C. mas, C. alba, Fraxinus excelsior, F. pennsylvanica, Ligustrum vulgare, Syringa vylgaris, Sambucus nigra, S. racemosa, Viburnum opulus, V. lantana, Lonicera xylosteum, L. nigra, L. periclymenium, L. tatarica, Symphoricarpos albus, Rhododendron luteum. Ćwiczenie 11 - grupy 1, 3-7 - 17 grudnia 2007 2, 8-18 grudnia 2007 Rozpoznawanie drzew i krzewów w stanie bezlistnym Ćwiczenie 12 (1 godz.) - grupy 1, 3-7 - 07 stycznia 2008 2, 8-08 stycznia 2008 2

Zaliczenie semestru sprawdzian końcowy z rozpoznawania. E. Polecane książki Książka J. Tomanka "Botanika Leśna" jest w dużej części poświęcona dendrologii. Jest to jednak opracowanie bardzo stare. Nowsze wydania zostały wprawdzie poprawione i uzupełnione, ale mimo to książka ta nie jest obecnie pełnowartościowym podręcznikiem do kursu dendrologii. Z tego powodu warto sięgnąć po inne opracowania. Jest ich ostatnio bardzo wiele. Niestety, spora część książek dostępnych obecnie w księgarniach to dzieła o charakterze popularnym, (w czym akurat nie ma nic złego), operujące nadmiernymi uproszczeniami, a niekiedy także pełne błędów, (co jest już znacznie gorsze). Poniższa lista zawiera niektóre, polecane przez nas opracowania. Wykaz niektórych źródeł do wykorzystania: Aas G., Riedmiller A. 1993. Drzewa. Encyklopedia kieszonkowa. Muza S.A., Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy. PWRiL, Warszawa. Bugała W. 2000. Drzewa i krzewy iglaste. PWRiL, Warszawa. Godet J. D. 1998: Pędy i pąki. Multico, Warszawa. Hejnowicz Z. 1973: Anatomia rozwojowa drzew. PWN, Warszawa. Hejnowicz Z. 2002: Anatomia i histogeneza roślin naczyniowych. PWN, Warszawa Kościelny S., Sękowski B. 1971. Drzewa i krzewy klucze do oznaczania. PWRiL, Warszawa. Monografie z serii: Nasze Drzewa Leśne. PWN, Warszawa & Poznań. Pokorny J. 1992. Drzewa znane i mniej znane. BGW, Warszawa. Pokorny J., Kaplicka J. 1980. Drzewa Europy Środkowej. PWRiL, Warszawa. Seneta W., Dolatowski J. 2004. Dendrologia. PWN, Warszawa (także starsze wydania np. 2003, 1997). Seneta W. 1987. Drzewa i krzewy iglaste. PWN, Warszawa. Seneta W. 1991-1996. Drzewa i krzewy liściaste. PWN, Warszawa. Szweykowska A., Szweykowski J. 2004: Botanika. PWN, Warszawa (także starsze wydania, np. 1997). Zimmermann M. H., Brown C. L. 1981: Drzewa struktura i funkcje. PWN, Warszawa. Complete list of conifer taxa adapted from Farjon, A. 1998. World Checklist and Bibliography of Conifers. Royal Botanic Gardens, Kew. ISBN 1 900347 54 7.http://www.rhs.org.uk/research/registration_conifers_accepted.asp The Gymnosperm Database http://www.conifers.org/ 3

SYSTEMATYKA GATUNKÓW OBJĘTYCH PROGRAMEM Nazwy jednostek taksonomicznych podano zgodnie z systematyką ujętą w pracy Mirka i in. (2002), uwzględniając dodatkowo podział niektórych rodzin na podrodziny (Seneta i Dolatowski 2004). Synonimy nazw polskich i łacińskich dla poszczególnych gatunków podane są w części szczegółowej. W nawiasach kwadratowych ujęto nazwy taksonów, które nie zostały uwzględnione w kluczach do oznaczania. Podgromada: Coniferophytina - Nagozalążkowe Klasa: Ginkgoopsida - Miłorzębowe Rodzina: Ginkgoaceae - Miłorzębowate Rodzaj: Ginkgo - Miłorząb G. biloba - M. dwuklapowy Klasa: Pinopsida - Sosnowe Rodzina: Pinaceae - Sosnowate Podrodzina: Abietoideae Rodzaj: Abies - Jodła A. alba - J. pospolita A. concolor - J. jednobarwna Rodzaj: Picea - Świerk P. abies - Ś. pospolity P. glauca - Ś. biały P. omorika - Ś. serbski P. pungens - Ś. kłujący Rodzaj: Pseudotsuga - Daglezja P. menziesii - D. zielona Rodzaj: Tsuga - Choina T. canadensis - C. kanadyjska Podrodzina: Laricoideae Rodzaj: Larix - Modrzew L. decidua - M. europejski L. decidua var. polonica - M. europejski polski L. kaempferi - M. japoński Podrodzina: Pinoideae Rodzaj: Pinus - Sosna P. banksiana - S. Banksa P. cembra - S. limba P. mugo - S. górska P. nigra - S. czarna P. ponderosa - S. żółta [P. хrhaetica - S. drzewokosa] P. rigida - S. smołowa P. sylvestris - S. zwyczajna P. strobus - S. wejmutka Rodzina: Taxodiaceae - Cypryśnikowate Rodzaj: Metasequoia - Metasekwoja M. glyptostroboides - M. chińska Rodzaj: Taxodium - Cypryśnik T. distichum - C. błotny Rodzina: Cupressaceae - Cyprysowate Podrodzina: Cupressoideae - Cyprysowe Rodzaj: Chamaecyparis - Cyprysik Ch. lawsoniana - C. Lawsona Ch. pisifera - C. groszkowy Rodzaj: Juniperus - Jałowiec J. communis - J. pospolity J. communis var. saxatilis - J. pospolity halny J. sabina - J. sabiński Rodzaj: Thuja - Żywotnik T. occidentalis - Ż. zachodni T. plicata - Ż. olbrzymi Rodzaj: Platycladus Biota (Platykladus) P. orientalis - B. wschodnia Rodzina: Taxaceae - Cisowate Rodzaj: Taxus - Cis 4

T. baccata - C. pospolity Podgromada: Magnoliophytina (Angiospermae) - Okrytozalążkowe Klasa: Magnoliopsida (Dicotyledones) - Dwuliścienne Podklasa: Hamamelididae - Oczarowe Rząd: Hamamelidales - Oczarowce Rodzina: Platanaceae - Platanowate Rodzaj: Platanus - Platan P. хhispanica - Platan klonolistny Rząd: Fagales - Bukowce Rodzina: Fagaceae - Bukowate Rodzaj: Castanea - Kasztan C. sativa - K. jadalny Rodzaj: Fagus - Buk F. sylvatica - B. pospolity Rodzaj: Quercus - Dąb Q. cerris - D. burgundzki Q. palustris - D. błotny Q. petraea - D. bezszypułkowy [Q. pubescens - D. omszony] Q. robur - D. szypułkowy Q. rubra - D. czerwony Rząd: Betulales - Brzozowce Rodzina: Betulaceae - Brzozowate Rodzaj: Betula - Brzoza [B. humilis - B. niska] [B. nana - B. karłowata] [B. oycoviensis - B. ojcowska] B. pendula - B. brodawkowata B. pubescens - B. omszona [B. pubescens subsp. carpatica - B. omszona karpacka] Rodzaj: Alnus - Olsza A. glutinosa - O. czarna A. incana - O. szara A. viridis - O. zielona Rodzina: Corylaceae - Leszczynowate Rodzaj: Corylus - Leszczyna C. avellana - L. pospolita Rodzaj: Carpinus - Grab C. betulus - G. pospolity Rząd: Urticales - Pokrzywowce Rodzina: Ulmaceae - Wiązowate Rodzaj: Ulmus - Wiąz U. glabra - W. górski U. laevis - W. szypułkowy U. minor - W. polny Rodzina: Moraceae - Morwowate Rodzaj: Morus - Morwa M. alba - M. biała Rząd: Juglandales - Orzechowce Rodzina: Juglandaceae - Orzechowate Rodzaj: Juglans - Orzech J. nigra - O. czarny J. regia - O. włoski Podklasa: Dilleniidae - Ukęślowe Rząd: Salicales - Wierzbowce Rodzina: Salicaceae - Wierzbowate Rodzaj: Populus - Topola P. alba - T. biała P. tremula - T. osika P. хcanescens - T. szara P. nigra - T. czarna P. nigra 'Italica' - T. czarna włoska P. хcanadensis - grupa mieszańców 5

P. хc. 'Marilandica' - T. holenderska P. хc. 'Robusta' - T. bujna P. хc. 'Serotina' - T. późna P. simonii - T. Simona P. simonii 'Fastigiata' - T. chińska odm. stożkowa P. 'NE' - grupa mieszańców Rodzaj: Salix - Wierzba S. alba - W. biała S. aurita - W. uszata S. caprea - W. iwa S. cinerea - W. szara S. eleagnos - W. siwa. S. fragilis - W. krucha [S. lapponum - W. lapońska] [S. myrtilloides - W.borówkolistna] S. pentandra - W. laurowa S. purpurea - W. purpurowa S. silesiaca - W. śląska S. triandra - W. trójpręcikowa S. viminalis - W. wiciowa Rząd: Malvales - Ślazowce Rodzina: Tiliaceae - Lipowate Rodzaj: Tilia - Lipa T. cordata - L. drobnolistna T. platyphyllos - L. szerokolistna T. tomentosa - L. srebrzysta Rząd: Thymelaeales - Wawrzynkowce Rodzina: Thymelaeaceae - Wawrzynkowate Rodzaj: Daphne - Wawrzynek D. mezereum - W. wilczełyko Rodzina: Elaeagnaceae - Oliwnikowate Rodzaj: Elaeagnus - Oliwnik E. angustifolia - O. wąskolistny Rodzaj: Hippophaë - Rokitnik H. rhamnoides - R. zwyczajny Rząd: Ericales - Wrzosowce Rodzina: Ericaceae - Wrzosowate Rodzaj: Rhododendron - Różanecznik R. luteum - R. żółty Podklasa: Magnoliidae - Magnoliowe Rząd: Magnoliales - Magnoliowce Rodzina: Magnoliaceae - Magnoliowate Rodzaj: Liriodendron - Tulipanowiec L. tulipifera - T. amerykański Rząd: Ranunculales - Jaskrowce Rodzina: Ranunculaceae - Jaskrowate Rodzaj: Clematis - Powojnik [C. alpina - P. alpejski] Rodzina: Berberidaceae - Berberysowate Rodzaj: Berberis - Berberys B. vulgaris - B. zwyczajny B. thunbergii - B. Thunberga Podklasa: Rosidae - Różowe Rząd: Rosales - Różowce Rodzina: Rosaceae - Różowate Podrodzina: Spiraeoideae - Tawułowe Rodzaj: Sorbaria - Tawlina S. sorbifolia - T. jarzębolistna Rodzaj: Spiraea - Tawuła S. salicifolia - T. wierzbolistna [S. media - T. średnia] Podrodzina: Pomoideae - Jabłkowe Rodzaj: Cotoneaster - Irga 6

C. horizontalis - I. pozioma C. integerrimus - I. pospolita C. niger - I. czarna [C. tomentosus - I. kutnerowata] Rodzaj: Crataegus - Głóg C. flabellata - G. wachlarzowaty C. laevigata - G. dwuszyjkowy C. monogyna - G. jednoszyjkowy C. pedicellata - G. szypułkowy C. rhipidophylla - G. odgiętodziałkowy Rodzaj: Malus - Jabłoń M. sylvestris - J. dzika Rodzaj: Pyrus - Grusza P. pyraster - G. polna Rodzaj: Sorbus - Jarząb S. aria - J. mączny S. aucuparia - J. pospolity [S. chamaemespilus - J. nieszpułkowy] S. intermedia - J. szwedzki S. torminalis - J. brekinia Podrodzina: Rosoideae - Różowe Rodzaj: Rosa - Róża R. canina - R. dzika R. pendulina - R. alpejska R. rugosa - R. pomarszczona Podrodzina: Prunoideae - Śliwowe Rodzaj: Cerasus - Wiśnia C. avium - W. ptasia [C. fruticosa - W. karłowata] C. mahaleb - W. wonna Rodzaj: Padus - Czeremcha P. avium - Cz. zwyczajna [P. petraea - Cz. skalna] P. serotina - Cz. amerykańska Rodzaj: Prunus - Śliwa P. cerasifera - Ś. wiśniowa P. spinosa - Ś. tarnina Rząd: Grossulariales - Agrestowce Rodzina: Grossulariaceae - Agrestowate Rodzaj: Ribes - Porzeczka R. alpinum - P. alpejska R. aureum - P. złota R. nigrum - P. czarna R. petraeum - P. skalna R. rubrum - P. zwyczajna R. spicatum - P. czerwona R. uva-crispa - P. agrest Rząd: Fabales - Strączkowce Rodzina: Fabaceae - Strączkowe Rodzaj: Caragana - Karagana C. arborescens - K. syberyjska Rodzaj: Gleditsia - Iglicznia G. triacanthos - I. trójcierniowa Rodzaj: Laburnum - Złotokap L. anagyroides - Z. pospolity Rodzaj: Robinia - Robinia R. pseudoacacia - R. akacjowa Rząd: Rutales - Rutowce Rodzina: Anacardiaceae - Nanerczowate Rodzaj: Rhus - Sumak R. typhina - Sumak octowiec Rodzina: Simaroubaceae - Biegunecznikowate Rodzaj: Ailanthus - Bożodrzew 7

A. altissima - B. gruczołowaty Rząd: Sapindales - Mydłodrzewowce Rodzina: Aceraceae - Klonowate Rodzaj: Acer - Klon A. campestre - K. polny A. negundo - K. jesionolistny A. platanoides - K. pospolity A. pseudoplatanus - K. jawor A. saccharinum - K. srebrzysty Rodzina: Staphyleaceae - Kłokoczkowate Rodzaj: Staphylea - Kłokoczka S. pinnata - K. południowa Rodzina: Hippocastanaceae - Kasztanowcowate Rodzaj: Aesculus - Kasztanowiec A. hippocastanum - K. pospolity Rząd: Cornales - Dereniowce Rodzina: Cornaceae - Dereniowate Rodzaj: Cornus - Dereń C. alba - D. biały C. mas - D. jadalny C. sanguinea - D. świdwa Rząd: Celastrales - Dławiszowce Rodzina: Aquifoliaceae - Ostrokrzewowate Rodzaj: Ilex - Ostrokrzew I. aquifolium - O. kolczasty Rodzina: Celastraceae - Dławiszowate Rodzaj: Euonymus - Trzmielina E. europaea - T. pospolita E. verrucosa - T. brodawkowata Rząd: Rhamnales - Szakłakowce Rodzina: Rhamnaceae - Szakłakowate Rodzaj: Rhamnus - Szakłak R. cathartica - Sz. pospolity Rodzaj: Frangula - Kruszyna F. alnus - K. pospolita Rząd: Santalales - Sandałowce Rodzina: Loranthaceae - Gązewnikowate Rodzaj: Viscum - Jemioła V. album - J. pospolita Podklasa: Asteridae - Astrowe Rząd: Oleales - Oliwkowce Rodzina: Oleaceae - Oliwkowate Rodzaj: Fraxinus - Jesion F. excelsior - J. wyniosły F. pennsylvanica - J. pensylwański Rodzaj: Syringa - Lilak S. vulgaris - L. pospolity Rodzaj: Ligustrum - Ligustr L. vulgare - L. pospolity Rząd: Dipsacales - Szczeciowce Rodzina: Caprifoliaceae - Przewiertniowate Rodzaj: Sambucus - Bez S. nigra - B. czarny S. racemosa - B. koralowy Rodzaj: Viburnum - Kalina V. opulus - K. koralowa V. lantana - K. hordowina Rodzaj: Symphoricarpos - Śnieguliczka S. albus - Ś. biała Rodzaj: Lonicera - Suchodrzew i Wiciokrzew L. xylosteum - S. pospolity L. tatarica - S. tatarski L. nigra - S. czarny 8

L. periclymenum - W. pomorski 9

KLUCZE DO OZNACZANIA I OPISY GATUNKÓW 0a. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Aparat asymilacyjny w postaci liści...ginkgo biloba 1*. Aparat asymilacyjny w postaci igieł... 2 2. Brak krótkopędów. Igły na długopędach i pędach bocznych występują pojedynczo... 3 3. Igły ułożone skrętolegle. Pąki bardzo małe, ukryte u nasady pędów bocznych......taxodium distichum 3*. Igły ułożone nakrzyżlegle. Pąki do około 0,5 cm długości, odstające prawie prostopadle od pędów, wyrastają najczęściej parami u nasady pędów bocznych...metasequoia glyptostroboides 2*. Pędy zróżnicowane na długopędy i krótkopędy. Na długopędach igły występują pojedynczo, a na krótkopędach wyrastają w pęczkach po kilkanaście lub kilkadziesiąt igieł... 3 3. Igły pokryte nalotem woskowym, barwy od szarozielonej do niebieskawej. Najmłodsze odcinki długopędów lekko różowe, często także z nalotem woskowym... Larix kaempferi 3*. Igły i pędy bez nalotu woskowego. Igły zielone, pędy żółtawe...... Larix decidua i Larix decidua var. polonica 0b. KLUCZ DO OZNACZANIA WYBRANYCH GATUNKÓW NA PODSTAWIE SZYSZEK 1. Szyszek brak. Z kwiatów żeńskich powstają duże (około 1,5 cm długości) nasiona zamknięte w osnówce......ginkgo biloba 1*. Ze zdrewniałych kwiatów żeńskich powstają szyszki... 2 2. Łuski nasienne i łuski wspierające zrośnięte ze sobą. Brzegi zrośniętych łusek stykają się ze sobą, tworząc zewnętrzną powierzchnię zamkniętych szyszek... 3 3. Szyszki kuliste lub owalne; wyrastają na krótkich szypułkach i rozpadają się na fragmenty uwalniając nasiona....taxodium distichum 3*. Szyszki owalne, zwykle z nieco zaostrzonym wierzchołkiem. Wyrastają na długich (2-5 cm) szypułkach. Otwierają się uwalniając nasiona i opadają w całości...metasequoia glyptostroboides 2*. Łuski nasienne i wspierające nie zrastają się (wspierające mogą być schowane we wnętrzu szyszki i niewidoczne). Brzegi łusek nie stykają się ze sobą... 3 3. Brzegi łusek nasiennych silnie wygięte na zewnątrz szyszek lub wywinięte. U starszych szyszek łuski często pękają i dzielą się na postrzępione włókna... Larix kaempferi 3*. Brzegi łusek nasiennych nieznacznie wygięte na zewnątrz, proste lub wygięte do wewnątrz szyszek. Łuski trwałe, nie pękają i nie dzielą się na włókna... 4 4. Szyszki długości 2-4 cm, podłużne. Brzegi łusek nasiennych w środkowej i dolnej części szyszek proste lub lekko wygięte na zewnątrz...larix decidua 4*. Szyszki długości 1,5-3 cm, owalne lub kuliste. Brzegi wszystkich łusek nasiennych zagięte lekko do wewnątrz szyszek...larix decidua var. polonica OPISY GATUNKÓW Rodzaj: GINKGO - MIŁORZĄB Ginkgo biloba L. - Miłorząb dwuklapowy (M. chiński, M. dwudzielny) Drzewa do 40 m wysokości (w Polsce do około 30 m, zwykle znacznie niższe). Długopędy ulistnione skrętolegle. Na krótkopędach liście skupione po kilka. Liście o zmiennym kształcie - od dwuklapowych z wcięciem w środku do nieklapowanych w kształcie wachlarzy - osadzone na długich ogonkach. Unerwienie liści dychotomiczne (widlaste - cecha charakterystyczna!). Gatunek dwupienny. Kwiaty męskie zebrane w kotki; żeńskie niepozorne, na długich szypułkach, zazwyczaj złożone z dwóch odkrytych zalążków. Kwitnie w V-VI. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w kulistych, żółtych osnówkach o średnicy około 2-2,5 cm Dojrzała osnówka rozkładając się wydziela cuchnący kwas masłowy. Starsze drzewa mogą wytwarzać na pniu i konarach narośla, które po zetknięciu z glebą zakorzeniają się. WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Chin. Gatunek reliktowy. W Chinach okazy żeńskie są uprawiane jak drzewa owocowe. Gatunek często uprawiany również do wykorzystania w przemyśle farmaceutycznym. W Polsce często wysadzany w zieleni miejskiej (spotyka się głównie osobniki męskie). Rodzaj: METASEQUOIA - METASEKWOJA Metasequoia glyptostroboides HU & W. C. CHENG - Metasekwoja chińska Drzewa do około 35 (45) m wysokości. W Polsce znacznie niższe - do około 25 m, ale są to okazy młode (najstarsze około 60 lat), które jeszcze nie osiągnęły maksymalnych rozmiarów. Pokrój stożkowaty. Pień rozszerzający się u podstawy. Długopędy drewnieją, a wyrastające z nich pędy boczne w większości nie drewnieją i opadają wraz z igłami. Pędy boczne wyrastają często parami, ale nie zawsze regularnie na całej długości długopędów. Pąki bardzo charakterystyczne - długości do około 0,5 cm, odstające prawie prostopadle od pędów; powstają parami u nasady pędów bocznych. Igły ułożone nakrzyżlegle, obustronnie zielone, spłaszczone na przekroju, o zmiennej długości (u starszych drzew 1,5-3,0 cm, u młodych drzew mogą być znacznie dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwiaty męskie w kątach igieł 10

drewniejących pędów bocznych, żeńskie skupione w szyszeczki na końcach krótkich pędów bocznych. Kwitnie w V. Z kwiatów żeńskich powstają niewielkie (1-3 cm) szyszki, zwisające na długich (2-5 cm) szypułkach. Szyszki kształtu owalnego, często z zaostrzonym wierzchołkiem; złożone ze zrośniętych łusek nasiennych i wspierających; otwierają się na drzewie wysypując nasiona a potem opadają w całości. Gatunek podobny do cypryśnika. WYSTĘPOWANIE: na terenach podmokłych i nad rzekami w Chinach na wysokości 700-1400 m n.p.m. W Polsce sadzona eksperymentalnie w lasach ze względu na szybki wzrost. Wysadzana także w zieleni miejskiej. Rodzaj: TAXODIUM - CYPRYŚNIK Taxodium distichum (L.) RICH. - Cypryśnik błotny Drzewa do około 45 m wysokości; w Polsce zazwyczaj dużo niższe - do około 20-25 m Pokrój zwykle stożkowaty - starsze drzewa mają jednak zwykle szersze korony. Pień rozszerzający się u podstawy. Drzewa rosnące na terenach podmokłych wykształcają bardzo charakterystyczne korzenie oddechowe (pneumatofory), których rola nie jest całkowicie wyjaśniona - prawdopodobnie oprócz wymiany gazowej pełnią one jeszcze inne funkcje. Długopędy drewnieją a wyrastające na nich skrętolegle pędy boczne opadają na zimę wraz z igłami. Na starszych gałęziach mogą pojawiać się krótkopędy. Pąki bardzo małe, ukryte u podstawy pędów bocznych. Igły spłaszczone na przekroju i krótkie (1,0-2,0 cm), obustronnie zielone z zaostrzonym wierzchołkiem, ułożone skrętolegle. Kwiaty zwykle na końcach długopędów - męskie w długich wiechach, żeńskie prawie siedzące. Kwitnie w III-IV. Z kwiatów żeńskich powstają nieregularnie kuliste lub lekko owalne szyszki (średnicy 1-3 cm) o zrośniętych łuskach nasiennych i wspierających. Szyszki rozpadają się na fragmenty uwalniając nasiona. Gatunek przypominający metasekwoję. WYSTĘPOWANIE: południowo-wschodnia część USA na terenach bagiennych i zalewowych wzdłuż Atlantyku i w głębi lądu. W Polsce rzadko wysadzany w zieleni miejskiej. Rodzaj: LARIX - MODRZEW Larix decidua MILL. (L. europaea DC.) - Modrzew europejski (M. pospolity) Drzewa do 45 (50) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki zmiennej wielkości i kształtu; zwykle wydłużone (2,5-5 cm długości); jajowate lub owalne; rzadko prawie okrągłe. Łuski nasienne w środkowej i dolnej części szyszek proste lub lekko odgięte na zewnątrz. Mogą być słabo owłosione u nasady. Łuski wspierające krótsze od nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: góry środkowej i zachodniej Europy, głównie Alpy i Karpaty. W Alpach tworzy lasy wraz z sosną limbą i świerkiem pospolitym. W Polsce naturalnie występuje najprawdopodobniej jedynie w Tatrach. Na niżu często sadzony w lasach w miejsce podgatunku polskiego. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej. W lasach i uprawach leśnych (zwłaszcza na terenach północno-zachodniej Polski, ale również na południu) można często spotkać wysadzone celowo lub powstałe spontanicznie mieszańce tego gatunku z modrzewiem japońskim (Larix eurolepis HENRY m. eurojapoński) o cechach pośrednich. Mieszańce te były sadzone ze względu na szybki przyrost i dużą odporność na raka modrzewiowego. Larix decidua var. polonica (RACIB.) DOMIN (L. polonica RACIB.) - Modrzew europejski polski (M. polski) Drzewo do 35 (40) m wysokości, zwykle o dość wąskim pokroju. Młode długopędy barwy żółtawej, pozbawione nalotu woskowego. Igły na długopędach i krótkopędach zielone, bez nalotu woskowego, do 4 cm długości (na pędach szczytowych mogą być dłuższe). Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe, zwykle kuliste lub owalne (zwykle 1,5-3 cm średnicy). Łuski nasienne w środkowej i dolnej części zagięte do wewnątrz szyszki. Mogą być owłosione u nasady. Łuski wspierające krótsze od nasiennych, ale często widoczne. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: naturalny zasięg trudny do odtworzenia wskutek wyniszczenia tego gatunku i zastępowania go przez typowego modrzewia europejskiego. Wyspowe stanowiska w środkowej Europie (Polska, Słowacja, Ukraina, Rumunia). W Polsce przede wszystkim w południowo-wschodniej i centralnej części kraju - Góry Świętokrzyskie, Podkarpacie. Niezbyt częsty gatunek w zieleni miejskiej. Larix kaempferi (LAMB.) CARRIÉRE [L. japonica CARRIÉRE, L. leptolepis (SIEBOLD & ZUCC.) ENDL.] - Modrzew japoński Drzewo do 30(35) m wysokości, w Polsce zwykle znacznie niższe - maksymalnie do 25 m Korony zwykle szerokie, zwłaszcza u starszych drzew. Młode długopędy z nalotem woskowym, barwy różowej. Igły szarozielone do niebieskawych od pokrywającego je nalotu woskowego. Gatunek jednopienny. Kwitnie w III-V. Szyszki małe (2-3 cm średnicy), najczęściej kuliste lub owalne. Łuski nasienne mocno wygięte na zewnątrz - wyraźnie odstające. Łuski wspierające krótkie, schowane we wnętrzu szyszki. Łuski nasienne starych szyszek często pękają, rozdzielając się na liczne włókna. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE: górskie rejony wyspy Honsiu (Japonia). Gatunek często sadzony w zieleni miejskiej. Spotykany również w lasach. Lokalnie bardzo liczne są jego mieszańce z modrzewiem europejskim - (Larix хeurolepis HENRY - m. eurojapoński). 11

I - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Brak krótkopędów. Wszystkie igły osadzone pojedynczo na długopędach... 2 2. Igły płaskie, z dwoma białymi paskami nalotu woskowego po spodniej stronie... Picea omorika 2*. Igły mniej lub bardziej romboidalne na przekroju; bez białych pasków lub z widocznym nalotem woskowym na wszystkich czterech bokach... 3 3. Igły długości 2-3,5 cm, ostro zakończone i wyraźnie kłujące, o zmiennym zabarwieniu: od zielonych do niebieskawych lub srebrzystych (z silnym nalotem woskowym)... Picea pungens 3*. Igły długości do 2 cm (wyjątkowo dłuższe), zakończone tępo lub słabo kłujące... 4 4. Pędy jednoroczne barwy białawej lub kremowej, nieowłosione. Igły z nalotem woskowym......picea glauca 4*. Pędy jednoroczne barwy żółtej lub żółtobrązowej, nieowłosione lub nieznacznie owłosione. Igły bez nalotu woskowego... Picea abies 1*. Na długopędach liczne krótkopędy z igłami, skupionymi po dwie, trzy lub pięć... 2 2.Igły skupione po pięć na krótkopędach... 3 3. Powierzchnia długopędów gładka i błyszcząca...pinus strobus 3*. Powierzchnia długopędów szorstka i matowa; pokryta rdzawym, gęstym owłosieniem... Pinus cembra 2*. Igły skupione po dwie lub trzy na krótkopędach... 3 3. Igły skupione po trzy na krótkopędach... 4 4. Igły stosunkowo krótkie - do 12 cm długości, pędy cienkie... Pinus rigida 4*. Igły długie - od 12 do 25 cm długości, pędy grube... Pinus ponderosa 3*. Igły skupione po dwie na krótkopędach... 4 4. Igły wyraźnie skręcone - każda wzdłuż swojej osi długiej. Po wewnętrznej stronie igły pokryte jasnym nalotem woskowym... Pinus sylvestris 4*. Igły nie są skręcone (lub są nieznacznie skręcone) i nie mają nalotu woskowego... 5 5. Igły powyżej 7 cm długości (wyjątkowo nieco krótsze)... Pinus nigra 5*. Igły poniżej 7 cm długości (wyjątkowo nieco dłuższe)... 6 6. Igły spłaszczone na przekroju poprzecznym, zwykle łukowato wygięte. Na długopędach z danego roku często występują po dwa okółki pędów bocznych... Pinus banksiana 6*. Igły nie są spłaszczone na przekroju poprzecznym; proste lub nieznacznie skręcone. Na długopędach z danego roku występuje tylko jeden okółek pędów bocznych... Pinus mugo II - KLUCZ DO OZNACZANIA GATUNKÓW Z RODZAJÓW PINUS I PICEA NA PODSTAWIE SZYSZEK 1. Zewnętrzne części łusek nasiennych nie różnią się barwą ani budową od części wewnętrznej... 2 2. Szyszki zwykle powyżej 6 cm długości (wyjątkowo nieco mniejsze)... 3 3. Szyszki zwykle powyżej 10 cm długości, łuski nasienne sztywne; krawędzie łusek o zmiennym kształcie: od zaokrąglonych i całobrzegich do wydłużonych i ząbkowanych... Picea abies 3*. Szyszki zwykle poniżej 10 cm długości, łuski nasienne giętkie, na krawędziach mocno pofałdowane, ząbkowane lub postrzępione na końcach... Picea pungens 2*. Szyszki zwykle poniżej 6 cm długości... 3 3. Dojrzałe, otwarte szyszki walcowate; łuski nasienne całobrzegie i jasnobrązowe...picea glauca 3*. Dojrzałe, otwarte szyszki wąsko jajowate; łuski nasienne drobno ząbkowane i ciemnobrązowe...... Picea omorika 1*. W zewnętrznej części łusek nasiennych występują mniej lub bardziej wypukłe tarczki, różniące się wyraźnie barwą od wewnętrznych części łusek. Na tarczkach osadzone są piramidki (najczęściej wypukłe, ale u niektórych gatunków zagłębione w tarczkach)... 2 2. Piramidki osadzone na końcach tarczek... 3 3. Szyszki jajowate, do 8 cm długości, o krótkich, grubych łuskach nasiennych. Szyszki rozpadają się by wysypać nasiona... Pinus cembra 3*. Szyszki wydłużone (najczęściej łukowato wygięte), do 20 cm długości, o długich, cienkich łuskach nasiennych. Szyszki otwierają się by wysypać nasiona...pinus strobus 2*. Piramidki osadzone w środkowych częściach tarczek... 3 3. Piramidki (przynajmniej na części tarczek) barwy popielatej z ciemną obwódką. Tarczki barwy ciemnobrązowej. Szyszki małe - długości 2-6 cm... Pinus mugo 3*. Piramidki bez obwódek. Tarczki barwy jasnobrązowej, żółtobrązowej lub szarej. Szyszki długości 3-12 cm... 4 4. Piramidki przekształcone w kolczaste wyrostki, długości 0,2-0,4 cm, silnie przyrośnięte do tarczki.... 5 5. Szyszki oderwane od pędu pozostawiają na nim kilka łusek, przez co nasada szyszki jest niekompletna... Pinus ponderosa 5*. Szyszki są odrywane od pędu wraz z kawałkiem drewna; nasady otwartych szyszek zwykle płaskie... Pinus rigida 12

4*. Piramidki zagłębione lub wypukłe, niekiedy z bardzo drobnymi (do 0,2 cm długości) wyrostkami, łatwo odrywającymi się od powierzchni tarczki... 5 5. Szyszki o tarczkach żółtobrązowych, błyszczących. (Uwaga! Bardzo stare szyszki mogą mieć zmatowiałą powierzchnię tarczek)... 6 6. Szyszki małe (2-5 cm długości) i zakrzywione. Tarczki płaskie, z zagłębieniem w miejscu piramidki. Szyszki otwierają się dopiero po silnym przesuszeniu...... Pinus banksiana 6*. Szyszki duże (5-12 cm długości) i proste. Tarczki wypukłe, z wyraźnym poprzecznym kantem. Szyszki otwierają się bez konieczności silnego przesuszenia... Pinus nigra 5*. Szyszki o tarczkach szarych, matowych... Pinus sylvestris OPISY GATUNKÓW Rodzaj: PICEA - ŚWIERK Picea abies Karst. (Picea excelsa Link) - świerk pospolity Drzewo do ok. 50 m wysokości. Pędy nagie lub słabo owłosione, żółtawe, żółtobrązowe, bruzdowane. Igły, dł. 1-2,5 cm, ciemnozielone i połyskujące, kłujące. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki duże, 10-15 (20) cm, zwisające, dojrzewają w pierwszym roku. WYSTĘPOWANIE - środkowa, północna i północno-wschodnia Europa. W górach do 2000 m n.p.m. (Alpy). Jedyny rodzimy gatunek świerka. W Polsce ma dwa ośrodki występowania: niżowy, obejmujący przede wszystkim Polskę północnowschodnią i wyżynny, obejmujący Polskę południową (Podkarpacie i góry). Tworzy jednogatunkowe drzewostany na niżu i w górach (bory świerkowe) lub mieszane, głównie z sosną, brzozą, jodłą i bukiem. Picea glauca Voss (P. canadensis B.S.P.; P. alba Link.) - świerk biały Drzewo do 30 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, prawie białe, kremowe lub jasnoszare, pokryte najczęściej nalotem woskowym. Igły dł. 10-20 mm, matowe, sinozielone, nie kłujące. Roztarte, świeże igły mają zapach przypominający czarna porzeczkę. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 3-6 cm, walcowate o całobrzegich, elastycznych łuskach. WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno-wschodnia część USA. W górach do 1500 m n.p.m. W Europie uprawiany od XVIII wieku, najczęściej w parkach i jako drzewo wysadzane w żywopłotach. Picea omorika Purk. - świerk serbski Drzewo do 30 m wysokości, o wąskiej, strzelistej koronie. Pędy brązowe, owłosione. Igły dł. 1-2 cm, spłaszczone, tępo zakończone, z dwoma białymi paskami po spodniej stronie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 3-6 cm, jajowate o drobno ząbkowanych łuskach. Młode szyszki barwy fioletowej do prawie czarnej, dojrzałe brązowe. WYSTĘPOWANIE - relikt trzeciorzędowy, obecnie występuje tylko w górach Bośni i Serbii, na skałach wapiennych. Gatunek uprawiany w naszych warunkach jako drzewo ozdobne. Picea pungens Engelm. - świerk kłujący Drzewo do ok. 45 m wysokości (w naszych warunkach znacznie niższe). Pędy nagie, głęboko bruzdowane. Igły dł. 2-3 cm, mocno kłujące, o wyraźnie zaostrzonych wierzchołkach. Barwa igieł jest zmienna u różnych odmian: sinozielona, niebieskawa lub srebrzysta (od nalotu woskowego). Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 6-10 cm, jasnobrązowe o cienkich, elastycznych łuskach, często postrzępionych na brzegach. WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA (Góry Skaliste). W górach do wysokości 3300 m n.p.m. Nie tworzy czystych drzewostanów. Jedno z najczęściej uprawianych drzew ozdobnych ("świerk srebrny"), dobrze znosi warunki klimatyczne Polski. RODZAJ PINUS - SOSNA Podrodzaj: Strobus (Haploxylon) Gatunki te posiadają w igłach tylko 1 wiązkę łykodrzewną a igły zebrane są po 5 na krótkopędach. Piramidki osadzone na końcach tarczek. Pinus cembra L. - sosna limba (limba) Drzewo do 25 m wysokości. Pędy jednoroczne rdzawo owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach, z białymi paskami na wewnętrznych powierzchniach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki jajowate, dł. 5-8 cm, fioletowe przed dojrzeniem. Szyszki opadają w całości (zwykle wiosną trzeciego roku) i rozpadają się na ziemi. Nasiona bez skrzydełek - do rozsiewania przyczyniają się też odżywiające się nimi orzechówki. WYSTĘPOWANIE - Alpy i Karpaty. W Polsce tylko w Tatrach - reliktowy bór limbowy. Gatunek chroniony. Pinus strobus L. - sosna wejmutka Drzewo do ok. 70 m wysokości, (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy cienkie, gładkie, prawie nagie lub drobno owłosione. Igły dł. 5-12 cm, zebrane po 5 na krótkopędach. Szyszki wydłużone (dł. 10-15 cm), zwykle wygięte, o wydłużonych łuskach nasiennych; dojrzewają w drugim roku po kwitnieniu. Nasiona oskrzydlone. WYSTĘPOWANIE - tworzy rozległe drzewostany w północno-wschodniej części Kanady i USA. W Polsce spotykana jako drzewo ozdobne i w uprawach leśnych, chociaż obecnie na niewielką skalę ze względu na rdzę wejmutkowo-porzeczkową, powodującą zamieranie drzew. 13

Podrodzaj: Pinus (Diploxylon) Gatunki te posiadają igły z 2 wiązkami łykodrzewnymi i różną ilość igieł na krótkopędach. Piramidki osadzone w środkowej części tarczek. Pinus banksiana Lamb. - sosna Banksa Drzewo do ok. 27 m wysokości (w naszych warunkach zwykle niższe, może też przyjmować formę krzewiastą). Igły dł. 2-4 cm, zwykle łukowato wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-5 cm, zwykle niesymetryczne, wygięte ku wierzchołkowi pędu. Pozostają przez wiele lat zamknięte na drzewach i często otwierają się tylko z zewnętrznej strony. Tarczki jasne i błyszczące, płaskie. WYSTĘPOWANIE - Kanada i północno - wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia gospodarczego w Polsce. Pinus mugo Turra (P. montana Mill.) - sosna górska (kosodrzewina, kosówka) Gatunek bardzo zmienny - wyróżniono kilka odmian, w tym odmiany drzewiaste. Opis odnosi się do P. mugo var. mughus. Krzew do 3 m wysokości. Pędy nagie i grubsze niż w przypadku sosny pospolitej. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 3-7 cm, gęsto ułożone na pędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 2-6 cm, dojrzewają w 3 roku po kwitnieniu. Dojrzałe szyszki barwy ciemnobrązowej. Tarczki z małym wyrostkiem na piramidkach. Piramidki barwy popielatej z ciemną obwódką. WYSTĘPOWANIE - Alpy, Karpaty, Bałkany, Sudety. W Polsce rośnie w Tatrach na wys. 1500-1800 m n.p.m., na Babiej Górze na wys. 1350-1650 m n.p.m., w Karkonoszach i w masywie Pilska. W Karpatach i Sudetach tworzy oddzielne piętro roślinne, powyżej regla górnego. Gatunek chroniony. Pinus nigra Arn. - sosna czarna Gatunek zmienny - najczęściej u nas spotykana jest odmiana austriacka (P. nigra var. austriaca). Drzewo do 50 m wysokości. Pędy nagie i bez nalotu. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 7-15 cm Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 5-12 cm, dojrzewające w drugim lub trzecim roku po kwitnieniu. łuski barwy czarnej od strony górnej; tarczki jasne, żółtobrązowe i wypukłe. Na piramidkach łatwo odłamujące się kolczaste wyrostki. WYSTĘPOWANIE - góry południowej i środkowej Europy, Azja Mniejsza i Krym. Tworzy lite i mieszane drzewostany. Spośród iglastych jest to najważniejszy gatunek introdukowany, wysadzany w rejonach przemysłowych w Polsce. Pinus ponderosa Dougl. - sosna żółta Drzewo do ok. 70 m wysokości. Pędy grube i nagie. Igły dł. 12-25 cm, po 3 na krótkopędach (wyjątkowo po 2). Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, z kolczastymi wyrostkami na piramidkach. Odrywane od pędu pozostawiają na nim kilka dolnych łusek. WYSTĘPOWANIE - zachodnia część USA. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. [Pinus xrhaetica Brügger (P. mugo x P. sylvestris) - sosna błotna] Naturalny mieszaniec kosodrzewiny (s.l.) i sosny pospolitej o cechach pośrednich pomiędzy gatunkami rodzicielskimi. WYSTĘPOWANIE - w Tatrach i w Borach Nowotarskich. Gatunek chroniony. Pinus rigida Mill. - sosna smołowa Drzewo do ok. 20 m wysokości. Na pniu i konarach występują charakterystyczne kępki pędów odroślowych. Pędy nagie, silnie bruzdowane. Igły dł. 7-14 cm, zebrane po 3 na krótkopędach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 5-12 cm, często zebrane w okółkach po 3-4 sztuki, trudne do oderwania od pędu. Piramidki opatrzone wyraźnym, trwałym, kolczastym wyrostkiem. WYSTĘPOWANIE - północno-wschodnia część USA. Gatunek pionierski. Bez większego znaczenia gospodarczego. Pinus sylvestris L. - sosna zwyczajna Drzewo do 40 m wysokości. Pędy nagie. Igły zebrane po 2 na krótkopędach, dł. 4-7 cm, często skręcone wokół osi długiej, z nalotem woskowym na powierzchni. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki bardzo zmienne, dł. 2,5-7 cm, o wąskich i sztywnych łuskach, dojrzewające w drugim roku po kwitnieniu. Tarczki matowe, szare, od płaskich do stożkowo uwypuklonych. WYSTĘPOWANIE - Europa od Pirenejów do Uralu i Azja do wybrzeży Morza Ochockiego. Obejmuje swym zasięgiem całą Polskę z wyjątkiem wyższych partii gór (masowy zasięg do wysokości ok. 600 m n.p.m. Tworzy lite drzewostany na bardzo zróżnicowanych glebach (bory sosnowe), często też występuje w drzewostanach mieszanych. Najważniejszy gospodarczo gatunek w Polsce. 14

III KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLASTYCH NA PODSTAWIE PĘDÓW 1. Aparat asymilacyjny w postaci igieł lub igieł i łusek... 2 2. Młode odcinki pędów wałeczkowate i okryte łuskami, starsze z igłami dł. do 5 mm, ułożonymi nakrzyżlegle lub po 3 w okółkach...juniperus sabina 2*. Młode i starsze odcinki pędów z igłami... 3 3. Igły z szerokim, białym paskiem po górnej stronie... 4 4. Igły proste, 10-15 mm dł.... Juniperus communis 4*. Igły łukowato wygięte, 5-10 mm dł...juniperus communis var. saxatilis 3*. Igły bez białych pasków po górnej stronie... 4 4. Igły z 2 białymi paskami po dolnej stronie... 5 5. Pączki małe (do 5 mm), jajowate, tępo zakończone... 6 6. Igły ząbkowane na brzegach, dł. do 18 mm, z zaokrąglonym wierzchołkiem... Tsuga canadensis 6*. Igły gładkie na brzegach, dł. do 35 mm, z wciętym wierzchołkiem......abies alba 5*. Pączki duże (do 10 mm), wrzecionowate, z ostrym wierzchołkiem...... Pseudotsuga menziesii 4*. Igły bez białych pasków po dolnej stronie... 5 5. Dwuletnie pędy barwy zielonej, igły dł. do 4 cm, bez nalotu woskowego......taxus baccata 5*. Dwuletnie pędy barwy jasnoszarej, igły dł. 4-8 cm, z nalotem woskowym po obu stronach...abies concolor 1*. Aparat asymilacyjny w postaci łusek... 2 2. Na łuskach widoczny nalot woskowy w postaci linii lub plamek (po spodniej stronie)... 3 3. Nalot woskowy w postaci trójkątnych plamek na łuskach... 4 4. Plamki nalotu mają kształt "kokardek" (rys. 1)...Chamaecyparis pisifera 4*. Plamki nalotu mają kształt trójkątów, stykających się bokami (rys. 2)...Thuja plicata 3*. Nalot woskowy w postaci linii na brzegach zachodzących na siebie łusek......chamaecyparis lawsoniana 2*. Na łuskach brak wyraźnego nalotu woskowego... 3 3. Gałązki wyraźnie spłaszczone, na górnej stronie środkowej łuski w każdym okółku widoczny wypukły gruczołek... Thuja occidentalis 3*. Gałązki ± wałeczkowate lub lekko spłaszczone, środkowe łuski w każdym okółku bez gruczołków...... Platycladus orientalis IV KLUCZ DO OZNACZANIA POZOSTAŁYCH GATUNKÓW IGLASTYCH NA PODSTAWIE SZYSZEK 1. Szyszek brak. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w osnówkach lub szyszkojagody (diaspory powstałe z łusek nasiennych, które zrastają się po zapłodnieniu i w całości drewnieją lub z zewnętrz pozostają "mięsiste")... 2 2. Z kwiatów żeńskich powstają nasiona w czerwonych osnówkach...taxus baccata 2*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszkojagody, pokryte białym lub niebieskawym nalotem... Juniperus sp. 1*. Z kwiatów żeńskich powstają szyszki... 2 2. Łuski nasienne z hakowato wygiętymi wyrostkami... Platycladus orientalis 2*. Łuski nasienne bez wyrostków... 3 3. Szyszki do ± 12 mm dł.... 4 4. Szyszki kuliste... 5 5. Szyszki z białym lub niebieskawym nalotem woskowym......chamaecyparis lawsoniana 5*. Szyszki barwy zielonej, bez nalotu woskowego...chamaecyparis pisifera 4*. Szyszki jajowate, wydłużone...thuja occidentalis i Thuja plicata 3*. Szyszki powyżej 12 mm dł... 4 4. Łuski okrywowe niewidoczne, ukryte we wnętrzu szyszek... 5 5. Szyszki dł. 7-12 cm...abies concolor 5*. Szyszki dł. 1,5-2,5 cm... Tsuga canadensis 4*. Łuski okrywowe wystają na zewnętrz szyszek... 5 5. Wystające z szyszki części łusek okrywowych do ± 5 mm dł., z jednym ostrym wyrostkiem....abies alba 5*. Wystające z szyszki części łusek okrywowych dł. powyżej 1 cm, z trzema ostrymi wyrostkami... Pseudotsuga menziesii 15

OPISY GATUNKÓW Rodzaj: ABIES - JODŁA Abies alba Mill. (A. pectinata DC) - jodła pospolita (j. biała) Drzewo do ok. 50 m wysokości. Młode pędy gładkie, szare, owłosione. Igły płaskie, dł. 1,5-3 cm, z 2 białymi paskami nalotu woskowego od spodu. Wierzchołki igieł wcięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki wzniesione pionowo ku górze, dł. 10-15 cm, rozpadają się na gałęziach, pozostawiając trzpienie. WYSTĘPOWANIE: środkowa i południowa Europa, zwykle w górach. W Polsce głównie na południu kraju, najliczniej w Karpatach, Górach Świętokrzyskich i na Roztoczu. Wyspowe stanowiska na niżu. Tworzy drzewostany jednogatunkowe (bory jodłowe) lub mieszane z świerkiem, bukiem itd. Abies concolor Lindl. - jodła jednobarwna (j. kalifornijska) Drzewo do ok. 65 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 25 m). Pędy żółtawo-zielone, zwykle nagie i gładkie. Igły owalne na przekroju, dł. 4-8 cm, matowe, sino-zielone. Górna i dolna strona igieł nie różnią się od siebie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki dł. 7-12 cm, wzniesione pionowo ku górze, rozpadają się na gałęziach, pozostawiając trzpienie. WYSTĘPOWANIE: zachodnia część USA, głównie w górach. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. Rodzaj: PSEUDOTSUGA - DAGLEZJA Pseudotsuga menziesii (Mirb.) Franco [P. taxifolia (Lamb.) Britt, P. douglasii (Lindl.) Carr.] - daglezja zielona (jedlica Douglasa) Wyróżnia się zwykle 2 odmiany: zieloną (var. viridis) i siną (var. glauca). Poniższy opis dotyczy odm. zielonej. Drzewo do ok. 110 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 40 m). Pączki wrzecionowate, ostro zakończone, do 1 cm dł. Igły spłaszczone, dł. 2-3,5 cm, z 2 białymi paskami od spodu, wierzchołek lekko zaostrzony lub zaokrąglony. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 5-10 cm, z długimi, trójzębnymi łuskami okrywowymi. Odmiana sina różni się maksymalną wysokością (do ok. 45 m), zabarwieniem igieł (sino-niebieski nalot) i ułożeniem łusek okrywowych w szyszkach (są odgięte ku podstawie szyszki). WYSTĘPOWANIE: zachodnia część Ameryki Płn., od Kolumbii Brytyjskiej do północnego Meksyku. W USA jeden z dwóch najważniejszych gospodarczo gatunków. W Europie zachodniej szeroko rozpowszechniony, introdukowany gatunek produkcyjny. W Polsce drzewostany daglezjowe (odm. zielona) zlokalizowane są gł. w zachodniej części kraju. Odmiana sina jest wysadzana jako drzewo ozdobne. Rodzaj: TSUGA - CHOINA Tsuga canadensis (L.) Carr. - choina kanadyjska Drzewo do ok. 50 m wysokości (w naszych warunkach do ok. 30 m). Pędy jasnobrązowe, owłosione. Igły zróżnicowane: dłuższe igły (1-2 cm) rozmieszczone na pędach grzebieniasto, krótsze (0,5-1 cm) ułożone wzdłuż górnej strony pędu i odwrócone spodnią stroną do góry. Na spodniej stronie igieł 2 białe paski nalotu woskowego. Igły spłaszczone, tępo zakończone, piłkowane na brzegach. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek jednopienny. Szyszki zwisające, dł. 1,5-2,5 cm, jajowate, z zaokrąglonymi łuskami nasiennymi. WYSTĘPOWANIE: wschodnia część Ameryki Płn. W Polsce głównie jako gatunek ozdobny. Rodzaj: TAXUS - CIS Taxus baccata L. - cis pospolity Drzewo do ok. 20 m wysokości; w Polsce częściej jednak spotykane w formie krzewiastej do 10 m wysokości. Pędy zielone. Igły dł. 1,5-3,5 cm, miękkie i nie kłujące, ciemnozielone od góry, jasnozielone od spodu. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Nasiona, dł. 0,5-0,8 cm, okryte czerwoną osnówką. Cała roślina (za wyjątkiem osnówek nasion) zawiera trujący alkaloid: taksynę. WYSTĘPOWANIE: Europa, zachodnia część Azji, północna Afryka. W Polsce występuje w południowej, zachodniej i północnej części kraju. Gatunek chroniony. Rodzaj: JUNIPERUS - JAŁOWIEC Juniperus communis L. - jałowiec pospolity Krzew lub drzewo do ok. 14 m wysokości, o bardzo zmiennym pokroju i ułożeniu pędów (wyprostowane, zwisające). Igły ułożone w okółkach po 3, dł. 1-1,5 cm, ostro zakończone, kłujące, z białym paskiem po górnej stronie. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny, chociaż zdarzają się osobniki jednopienne. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,9 cm, przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Afryka płn., Ameryka Płn. W Polsce rozpowszechniony na terenie całego kraju na niżu i w niższych położeniach górskich. Najczęściej rośnie na siedliskach ubogich i suchych. Juniperus communis var. saxatilis Pall. (J. communis ssp. alpina Gaud., J. communis var. montana Ait., J. sibirica Burgsd., J. nana Willd., J. communis var. nana Syme) - jałowiec pospolity halny Karłowaty krzew do ok. 0,5 m wysokości. Igły gęsto osadzone na pędach, ułożone w okółkach po 3, dł. 0,5-1,0 cm, ostro zakończone, nie są kłujące, wygięte. Kwiaty rozdzielnopłciowe - gatunek dwupienny. Szyszkojagody kuliste, 0,5-0,8 cm, przed dojrzeniem zielone, po dojrzeniu granatowo-czarne, pokryte nalotem woskowym. WYSTĘPOWANIE: Europa, Azja, Ameryka Płn. W Polsce głównie w górach, powyżej górnej granicy lasu. Na niżu nielicznie, jako relikt polodowcowy. 16