sam 3RP\ĂO LOH T WÓJ Sukces w nauce zależy od Ciebie. Osiągniesz go łatwiej, gdy wykorzystasz pomoce edukacyjne WSiP. KOD do ele k zeszyt troniczneg o u ćwic zeń na ZNAJD U W ŚRO JE SIĘ DKU Ćwicz, powtarzaj i sprawdzaj swoją wiedzę samodzielnie, we własnym tempie, tak jak lubisz! REPETYTORIA MATURALNE PORADNIK MATURZYSTY TWOJA PRÓBNA Zadania maturalne i materiały do rzetelnych powtórek z 5 przedmiotów, w wydaniu książkowym i na www.zdasz.to. Opis egzaminu, strategie rozwiązywania różnych typów zadań, kapsuły wiedzy obowiązkowo do matury! MATURA NA egzamer.pl Nasze publikacje możesz zamówić w księgarni internetowej sklep.wsip.pl klasa 1 część 1 W serwisie egzamer.pl znajdziesz 400 pytań z zakresu języka polskiego i matematyki. Sprawdź, co trzeba wiedzieć i umieć, aby dobrze zdać maturę. ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka PRĝHV] ]URELÊ ZROZUMIEĆ TEKST zrozumieć człowieka Język polski PODRĘCZNIK LICEUM I TECHNIKUM zakres podstawowy i rozszerzony 145648_Zrozumiec_1_1.indd 2 2014-05-13 12:06:44
Autorzy: Dariusz Chemperek, Adam Kalbarczyk Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Jadwigi Bednarek, dr. Wojciecha Kaliszewskiego, mgr Teresy Zawiszy-Chlebowskiej. Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony Etap edukacyjny: IV Typ szkoły: szkoły ponadgimnazjalne Rok dopuszczenia: 2014 Numer ewidencyjny w wykazie wspólny dla tradycyjnej i elektronicznej formy podręcznika: 703/1/2014 Copyright by Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne sp. z o.o. Warszawa 2014 Wydanie pierwsze (2014) ISBN 978-83-02-14702-9 Opracowanie merytoryczne i redakcyjne: Małgorzata Magenta-Siemiaszko (redaktor koordynator) Redakcja językowa: Anna Rogowska Korekta językowa: Renata Bronikowska, Rozalia Słodczyk (uzupełnienie) Redakcja techniczna: Iwona Białkowska Projekt okładki: Paweł Rafa Projekt graficzny i opracowanie graficzne: Katarzyna Trzeszczkowska Fotoedycja: Natalia Marszałek Skład i łamanie: Iwona Białkowska Wskazówki dotyczące typów wypowiedzi ustnych i pisemnych (s. 33 40, 121 123, 390, 392, 395) są autorstwa Marka Klimczyckiego i Wojciecha Rudzika Zalecane wymagania systemowe i sprzętowe Podręcznik elektroniczny w formacie PDF otwierany na komputerach PC i MAC wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (http://get.adobe.com/reader/); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Apple ios wymaga zainstalowania bezpłatnego programu ibooks (do pobrania ze sklepu App Store); otwierany na tabletach i telefonach z systemem Android wymaga zainstalowania bezpłatnego programu Adobe Reader (do pobrania z Google Play). Pomoc techniczna: epomoc@wsip.com.pl Materiały, do których masz dostęp, nie mogą być rozpowszechniane publicznie, nie mogą być przedmiotem dalszego obrotu. Rozporządzanie ich opracowaniem wymaga uzyskania zgody. Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne spółka z ograniczoną odpowiedzialnością 00-807 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 96 Tel.: 22 576 25 00 Infolinia: 801 220 555 www.wsip.pl Publikacja, którą nabyłeś, jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, abyś przestrzegał praw, jakie im przysługują. Jej zawartość możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym. Ale nie publikuj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. A kopiując jej część, rób to jedynie na użytek osobisty. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl Polska Izba Książki
SPIS TREŚCI 3 1 Zrozumieć kulturę zrozumieć człowieka... 10 2 W świecie znaków J... 15 3 Literatura i jej klasyfikacje... 20 Homer Odyseja Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...] 4 Wiesz i nie powiesz? Mowa zamiast milczenia wypowiedź językowa jako akt komunikacji J 27 TABLICA CHRONOLOGICZNA starożytność... 30 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDZI PISEMNE... 32 BIBLIA W LITERATURZE I KULTURZE 5 U źródeł kultury: Biblia... 42 6 Oto jestem. Człowiek i Bóg w Biblii historia Abrahama... 45 Księga Rodzaju 7 Strach, niepowstrzymany strach. Świat ludzkich uczuć wobec próby wiary... 49 Gustaw Herling-Grudziński Ofiarowanie 8 W boleści mej duszy... Obraz ludzkiego cierpienia w Biblii... 54 Księga Hioba 9 Gdyby przeżyła, miałaby dzisiaj siwe włosy... Opowieść o współczesnym Hiobie R... 59 Hanna Krall Czerwiec 1996, Florencja INFOGRAFIKA: Miejsca biblijne... 62 10 Marność nad marnościami... Biblijna wizja losu ludzkiego R... 64 Księga Eklezjasty Konstandinos Kawafis Monotonia 11 Jak śmierć potężna jest miłość... Biblijna poezja miłosnego wyznania... 70 Pieśń nad Pieśniami Edward Stachura Pejzaż 1 List świętego Pawła do Koryntian 12 Psalm będę śpiewać... W świecie poezji biblijnej... 76 Psalm 23 Jan Kochanowski Psalm 91 [Qui habitat in adiutorio Altissimi...] 13 Skarb jest nieprzebrany... Parafrazy psalmów w poezji dawnej i współczesnej... 80 Mikołaj Sęp Szarzyński Psalmu CXXX paraphrasis: De profundis clamavi, ad Te, Domine Czesław Miłosz Psalm 30 14 Człowiek z gnoju Hiob... Biblia w świecie poetyckim Tadeusza Nowaka R... 84 Psalm 51 Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy Tadeusz Nowak Psalm o chorych nogach 15 Twój brat był umarły, a znów ożył... Parabola i jej funkcje w Ewangeliach... 88 Przypowieść o synu marnotrawnym 16 Ujrzał go jego ojciec i wzruszył się głęboko... Ewangeliczne przesłanie miłości w obrazie Rembrandta... 90 Rembrandt van Rijn Powrót syna marnotrawnego
4 17 I piąty anioł zatrąbił... Biblijna wizja końca świata... 93 Apokalipsa świętego Jana 18 Nie możesz mnie teraz opuścić... Współczesna wizja Sądu Ostatecznego... 97 Zbigniew Herbert U wrót doliny 19 Z piekielnymi zmagam się widmami... Obraz biblijnych kobiet w wierszach poetek XIX i XX wieku... 100 Wisława Szymborska Żona Lota Ewangelia według świętego Marka Kazimiera Zawistowska Herodiada 20 Chrześcijańska Wenus... Kobieta w Nowym Testamencie... 106 Dariusz Trześniowski Maria Magdalena w sztuce i literaturze europejskiej INFOGRAFIKA: Postacie biblijne... 110 ²¹ Między mitem a historią. Wiedza o przeszłości i świecie w Biblii... 112 Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią 22 Biblia wędrówka przez motywy i symbole... 115 23 Biblia w literaturze i kulturze. Polecenia na koniec działu... 120 UMIEM WIĘCEJ. WYPOWIEDŹ USTNA... 121 UMIEM WIĘCEJ. TYPY ZADAŃ TESTOWYCH... 126 LITERATURA GREKÓW I RZYMIAN 24. Literatura starożytnych Greków i Rzymian... 136 Safona *** [Wydaje mi się samym bogom równy...] Tyrtajos Rzecz to piękna... 25 Lekko trącam struny... Zabawa z tradycją antyczną R... 143 Anakreont Śniadanie Anakreont Bój z Erosem Anonim Eros w pułapce Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku 26. Wiem, że nic nie wiem... Filozofia grecka... 146 Platon Obrona Sokratesa Platon Państwo 27 Pieśń od Muz Helikońskich zacznijmy... Mitologiczna wizja świata... 155 Hezjod Teogonia 28 Klasyczne piękno. Apollo Sauroktonos Praksytelesa... 160 Praksyteles Apollo zabijający jaszczurkę Janusz Pasierb Sauroktonos 29 Apollo między mrokiem a światłem. Wina i oczyszczenie w kulturze greckiej... 164 Zygmunt Kubiak Apollo między mrokiem a światłem nowe zrozumieć tekst zrozumieć człowieka spis treści
SPIS TREŚCI 5 30 Ponad wytrzymałość boga... Pojedynek boskości i człowieczeństwa... 168 Jan Parandowski Marsjasz Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz INFOGRAFIKA: Postacie mitologii greckiej... 172 31 Tak wielki był jej smutek... Cierpienie w mitologii greckiej R... 174 Do Demeter 32 Na ścieżce do Hadesu... Miłość i śmierć w micie o Orfeuszu i w utworze Jacka Kaczmarskiego R... 178 Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem 33 Swoje słowa układał przeciw śmierci... Reinterpretacja mitu orfickiego w wierszu Czesława Miłosza... 181 Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka 34 Zaczadzona pięknem mojego ciała... Współczesne interpretacje mitu o Narcyzie R... 185 Zbigniew Herbert Narcyz Halina Poświatowska Lustro 35 Pytania zadawane mitowi... Naukowa interpretacja mitu o Narcyzie R... 189 Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia 36 W śmierć nie odejdę bez sławy... Wojna i walka w eposie bohaterskim... 191 Homer Iliada 37 Uosobienie przewrotności losu. Tragedia grecka bohater tragiczny i jego tragizm... 197 Janusz Misiewicz Tragedia attycka 38 Nic się wasze życie nie liczy... Koncepcja losu ludzkiego w tragedii antycznej... 201 Sofokles Król Edyp 39 Nie widzisz swego marnego żywota... Fatum i wina w tragedii greckiej... 205 Sofokles Król Edyp INFOGRAFIKA: Teatr grecki... 210 40 Więcej nie powiem... Porozumienie i nieporozumienie w języku J... 212 41 Jeśli słusznie mówią, iż władasz wszystkim... Religijny charakter Króla Edypa... 215 Sofokles Król Edyp 42 I oto staje się puszczykiem... Antyk we współczesnym odczytaniu R... 218 Ośrodek Praktyk Teatralnych,,Gardzienice Metamorfozy albo Złoty osioł 43 Furia i wrzask... Współczesna bliskość antyku R... 221 Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty 44 Nie stroń od zabawy... Epikureizm w pieśni Horacego R... 224 Horacy Pieśń zimowa [Vides ut alta...] 45 Czemu wędrujemy wiecznie? Refleksje o życiu w pieśniach Horacego R... 227 Horacy Do Mecenasa [Tyrrhena regnum...] Horacy Do Pompejusza Grosfusa [Otium divos rogat...] 46 Nie wszystek umrę... Horacy poeta natchniony R... 233 Horacy Wzniosłem pomnik 47 Trzymaj się portu! Horacy wychowawca R... 236 Horacy Ojczyzna okrętem [O navis, referent...] Josif Brodski W stylu Horacego Cyprian Norwid Do Spółczesnych
6 48 Wielokulturowa natura świata... Herodot czytany przez Kapuścińskiego... 241 Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem 49 Jak korzystać z języka? J... 245 50 Wędrówka przez motywy i symbole antyczne... 248 51 Literatura Greków i Rzymian. Polecenia na koniec działu... 252 UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA... 253 wypowiedź ustna interpretacja porównawcza R ŚREDNIOWIECZE TABLICA CHRONOLOGICZNA średniowiecze... 262 52 Tysiąc lat kultury średniowiecza... 264 53 Wszystko jest dobre... Filozofia średniowieczna... 268 Święty Augustyn Wyznania 54 Gaude, Mater Polonia... Hymn pierwszego polskiego poety... 272 Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława Mistrz Wincenty zwany Kadłubkiem Kronika polska R 55 Pieśń ojczysta Bogurodzica... 278 Bogurodzica 56 Sztuka romańska i Bogurodzica... 282 Madonna z Dzieciątkiem, XII w. Maryja z Dzieciątkiem, XI w. 57 A na świecie zbożny pobyt... Trwałość i zmiana języka w dziejach J... 285 58 Język jako system znaków J... 289 [Ach, miłość...] 59 Gotyk piękno uduchowione i pełne emocji... 292 Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres 60 Symbolika katedry gotyckiej w filmie animowanym... 296 Katedra, reż. Tomasz Bagiński 61 Dualizm wyobrażeń... Symbolika przestrzeni w średniowieczu... 298 Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej INFOGRAFIKA: Idee średniowiecza... 302 62 Pełna smutku i żałości... Liryzm i dramatyzm planktu średniowiecznego... 304 Posłuchajcie, bracia miła... Stabat Mater dolorosa 63 Wszytko cirpiał prze Bog rad... Średniowieczne idee asceza...312 Legenda o świętym Aleksym 64 Czemu za tobą? Średniowieczne idee franciszkanizm...318 Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu Jan Twardowski Malowani święci 65 Okrutność śmirci poznajcie! Średniowieczny motyw danse macabre R... 325 Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią nowe zrozumieć tekst zrozumieć człowieka spis treści
SPIS TREŚCI 7 66 Już ci zgotowana deszczka... Satyra i humor w literaturze średniowiecza R...331 Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Miron Białoszewski Wywiad 67 Wiernie ci służę... Obraz miłości dwornej w poezji średniowiecza... 336 Walther von der Vogelweide Piękność i wdzięk Halina Poświatowska Śpiący jednorożec 68 Widziałbym tylko jedną ciebie... Średniowieczna opowieść o prawdziwej miłości...341 Dzieje Tristana i Izoldy 69 Ty mnie uleczysz... Współczesna opowieść o nieszczęśliwej miłości R... 347 Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony 70 Raczej umrzeć niż popaść w osławę... Roland jako wzór rycerza... 354 Pieśń o Rolandzie 71 Wydam mu bitwę... Etos rycerski w średniowieczu... 358 Dzieje Tristana i Izoldy 72 Idę na wojnę... Współczesna dekonstrukcja mitu rycerza... 362 Jaroslav Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka 73 W głębi ciemnego lasu... Poetycka summa średniowiecza R... 366 Dante Alighieri Boska Komedia 74 Porzućcie wszelką nadzieję... Średniowieczna i współczesna wizja piekła R... 370 Dante Alighieri Boska Komedia Tadeusz Różewicz Brama 75 Oto się w gwiazdach lepsza dola święci... Świat i jego przyszłość R... 377 Dante Alighieri Boska Komedia 76 W świecie idei i motywów literatury średniowiecza...381 77 Dlaczego nie mogę się pozbyć Boga? Siódma pieczęć Ingmara Bergmana R... 385 Siódma pieczęć, reż. Ingmar Bergman Apokalipsa świętego Jana 78 Średniowiecze. Polecenia na koniec działu... 389 UMIEM WIĘCEJ. PRZYKŁADOWE ZADANIA... 390 interpretacja wiersza rozprawka wypowiedź argumentacyjna R Więcej o tekstach i kontekstach. Lektury... 400 Indeks pojęć... 403 Spis tekstów zamieszczonych w podręczniku... 406 Źródła ilustracji... 407 R Treści zakresu rozszerzonego Zagadnienia z nauki o języku Analiza dzieła sztuki
10 1 Zrozumieć kulturę zrozumieć człowieka Aby zrozumieć człowieka, trzeba mieć świadomość zarówno jego przynależności do świata natury, jak i jego miejsca w tym świecie. Mimo iż od niektórych gatunków małp człekokształtnych dzieli nas zaledwie 2% genów, a zjawisko tworzenia społeczeństw obserwujemy już u owadów, to jednak homo sapiens jest jedynym gatunkiem w przyrodzie, który tworzy skomplikowany świat własnych wytworów określany mianem kultury. Żaden inny gatunek, poza ludzkim, nie stworzył tak rozbudowanej rzeczywistości materialnej i niematerialnej. Wprowadzeniu w świat kultury poświęcimy pierwszą lekcję naszego podręcznika. POJĘCIE KULTURY W najszerszym rozumieniu kultura to zbiór wszystkich rzeczy i zjawisk będących wytworami człowieka. Rzeczywistość kultury odróżniamy w ten sposób od świata przyrody, który powstał w wyniku procesów naturalnych podczas ewolucji organizmów żywych. KULTURA NATURA nauki społeczne (humanistyczne) nauki przyrodnicze Tak rozumiana kultura obejmuje zarówno przedmioty materialne (od kamiennych narzędzi po najbardziej skomplikowane komputery), jak i zjawiska niematerialne (wyuczone zachowania od czynności życiowych, np. sposobów jedzenia, przez zabawę aż po naukę i pracę, a także uczucia, utrwalone relacje społeczne, instytucje, idee, przekonania, wreszcie wartości). Wakacyjne wspomnienie pobytu na plaży dostarczy nam, po chwili zastanowienia, wielości przykładów ludzkiej kultury. MYŚLICIEL Z CERNOVODA, figura neolityczna, ok. 5000 p.n.e., Muzeul Naţional de Artă al României (czytaj: muzeul nacjonal de arta al romuniej), Bukareszt Wszystkie wytwory ludzkiej kultury (materialne i niematerialne) nazywamy artefaktami (łac.). Szczególne miejsce zajmują wśród nich te, które określamy mianem dzieł sztuki, ponieważ pełnią funkcje estetyczne. wprowadzenie lekcje propedeutyczne
WPROWADZENIE 11 KULTURA (W SENSIE SZEROKIM) NA PLAŻY zjawiska i przedmioty materialne stroje plażowe leżaki i parasole kremy do opalania materace do pływania zamki na piasku zjawiska niematerialne przebieranie / ubieranie się (wyuczone zachowanie) wstyd przed odsłonięciem niektórych części ciała (wyuczone uczucie) ochrona przed słońcem (wyuczone zachowanie) opalanie się (wyuczone zachowanie) wartość opalenizny (wartość utrwalona społecznie) pływanie / kąpanie się w wodzie (wyuczone zachowanie) konstruowanie przedmiotów z elementów naturalnych (wyuczone zachowanie) Wszystkie przykłady w tabeli to zjawiska i przedmioty kulturowe (przymiotnika tego używamy, gdy mówimy o kulturze w sensie szerokim, niewartościującym). Żadnego z tych przykładów nie można jeszcze określić mianem kulturalnego, ten przymiotnik odnosi się bowiem do kultury w znaczeniu węższym i oznacza zachowania ludzi znających i stosujących przyjęte w danej kulturze wzory zachowań savoir-vivre (czytaj: sawłar wiwr). Savoir-vivre na plaży (kultura w sensie wąskim) zachowania nieprzeszkadzające innym zebranie po sobie śmieci używanie kulturalnego języka POJĘCIE SZTUKI O kulturze w sensie wąskim mówimy także wtedy, gdy posługujemy się pojęciem sztuki. Sztuka cechuje się jednorazowością wykonania (np. każda sztuka teatralna jest osobnym dziełem, zaś wielokrotnie wydrukowana powieść to w istocie jedna wersja utworu literackiego). Inną cechą sztuki są jej funkcje estetyczne: ma ona zaspokajać ludzką potrzebę doznawania piękna (przy czym może być ono różnie rozumiane). Od sztuki odróżniamy kulturę życia codziennego, która obejmuje przedmioty wytwarzane seryjnie, służące przede wszystkim zaspokojeniu funkcji życiowych. Do kultury życia codziennego należą więc wytwory z pogranicza sztuki, np. lampka nocna czy też ozdobiony graficznie wazon na kwiaty projektant każdego z tych przedmiotów starał się zapewnić ich wyglądowi walory estetyczne. Lampka nocna reprezentuje w ten sposób tzw. wzornictwo przemysłowe, a wazon ponadto grafikę użytkową.