Bardzo dobre polskie granity O złozach krajowych Po ogólnych uwagach o granitach, zamieszczonych w poprzednim (25.) numerze nk wydaje się stosowne poznanie własnego, krajowego podwórka od strony złożowej. Zmiana granic Polski, a nawet istotne zmniejszenie powierzchni kraju, nie spowodowały znaczących strat w krajowych zasobach granitów. Musieliśmy oddać, co prawda, bogate złoża wołyńskiego zagłębia granitowego z kilkunastoma czynnymi w 1939 roku kamieniołomami, lecz zyskaliśmy Dolny Śląsk z równie bogatymi i jakościowo bardzo dobrymi złożami. Cios w granitach Zasadniczą rolę przy eksploatacji granitów odgrywają naturalne spękania ciosowe (cios to naturalna zdolność dzielenia się skał według pewnego, zwykle prawidłowego układu spękań). Cecha ta powoduje, że granit można wydobywać w postaci prostopadłościennych bloków. Rozkład spękań ciosowych był badany po raz pierwszy w masywie strzegomskim przez słynnego geologa niemieckiego, Hansa Cloosa (1922). W granitach dolnośląskich wyróżniane są następujące rodzaje ciosu: - cios tensyjny (system Q - poprzeczny, tzw. od czoła), pionowy lub zbliżony do pionowego, o kierunku NW-SE. Charakteryzuje się dobrze widocznymi, rozwartymi szczelinami, zmineralizowanymi często kwarcem lub pirytem; - cios kompresyjny (system S - podłużny, tzw. po chodzie), pionowy lub zbliżony do pionowego, prostopadły do systemu Q. Płaszczyzny spękań są mało widoczne, nierówne. Jest to kierunek naturalnej podzielności, ujawniającej się przy uderzeniu; Wydobycie bloków w kamieniołomie w Morowie koło Strzegomia - cios pokładowy (system L podstawowy), poziomy, równoległy do obecnej morfologii masywu granitowego. Gęstość ciosu pokładowego związana jest z wtórnymi procesami wietrzenia i odprężania się skały. Zmienność grubości ławic poziomych generalnie zmniejsza się z głębokością i jest ważnym czynnikiem przy projektowaniu optymalnej głębokości kamieniołomów. Inne ciosy, np. diagonalny, występują stosunkowo rzadko i zwykle nie mają istotnego wpływu na eksploatację. GRANITY DOLNOŚLĄSKIE Na obszarze Dolnego Śląska znajduje się kilka masywów (plutonów) granitowych, związanych z orogenezą waryscyjską (hercyńską). Na szczególną uwagę zasługują znane powszechnie granitowe masywy Strzegomia i Sobótki, Strzelina i Karkonoszy. Mniejsze znaczenie mają granitoidy izerskie (rumburskie i zawidowskie), syenity niemczańskie, granity Kudowy, granitoidy masywu kłodzko-złotostockiego oraz granitoidy jawornickie i bialskie w Masywie Śnieżnika. Masyw Strzegom - Sobótka Masyw ten usytuowany jest na przedpolu Sudetów Środkowych. Na podstawie wierceń i badań geofizycznych określono jego zasięg 40
Złoże w Strzeblowie koło Strzegomia, w tle szczyt Ślęży; obok - granit strzegomski Złoże w Kośminie, dzielnicy Piławy Górnej; obok - syenit Kośmin Występowanie granitów na Dolnym Śląsku (wg S. Kozłowskiego) 1 granit, 2 granit pod małym nadkładem, 3 przypuszczalna granica masywów, 4 złoża zarejestrowane, 5 złoża udokumentowane Złoże w Szklarskiej Porębie Hucie; obok - granit karkonoski Najgłębsza kopalnia granitu w Polsce, w Strzelinie; obok - granit strzeliński 41
lecz już część środkowa tego regionu jest przyi częściowe przykrycie luźnymi utworami kenozoikutrzenie, ma dużą wytrzymałość na ściskanie i wać i polerować. Jest odporny na mróz i wie- Na podstawie szczegółowych badań petrograficznych w masywie Strzegom Sobótka nie we wszystkich dziedzinach budownictwa małą ścieralność. Znajduje szerokie zastosowa- zostały wyodrębnione trzy dominujące odmiany granitów: i wodnego. Sprawdza się jako materiał kon- monumentalnego, mostowego, drogowego - granit monzonitowy odznaczający się równorzędną ilością plagioklazów w stosunku pomniki, materiał okładzinowy, bruki, kostkę strukcyjny w budownictwie inżynieryjnym, na do skalenia potasowego oraz umiarkowaną drogową, krawężniki, kamienie geodezyjne, zawartością kwarcu (granit strzegomski), płyty chodnikowe, podłogowe, stopnie. Z występujący w północno-zachodniej części odpadów produkuje się tłucznie i grysy w różnych granulacjach. masywu; - granit alkaliczny z przejściem do monzonitowego, dwułyszczykowy (granit wierzbniwinny wystarczyć na kilkaset lat. Masyw Strze- Rozpoznano przeszło 50 złóż a zasoby pocki), występujący w środkowej części masywu; wydobycia skał granitowych w Polsce, a miasto gom - Sobótka jest najważniejszym obszarem - granodioryt biotytowy (granit strzeblowski) występujący w południowo-wschodniej ski. Na północno-zachodnich stokach Ślęży Strzegom jest nazywane granitową stolicą Pol- części masywu. zachowały się prehistoryczne kamieniołomy Lokalnie występują niewielkie ilości innych a w ich pobliżu znajduje się kilkanaście prasłowiańskich kultowych niezwykłych rzeźb z odmian petrograficznych: ciemny, drobnoziarnisty tonalit z Łazan koło Żarowa oraz granitów sobótczańskich (człowiek trzymający drobnoziarnisty granit monzonitowy z Zimnika. W brzeżnej strefie koło Sobótki spotyka- Ślady zastosowania granitów strzegomskich rybę, niedźwiedzie, mnich, grzyb i in.). my białawy, skaolinizowany granit, wykorzystywany jako surowiec ceramiczny. miu z lat 1253-1380). Poniżej przykłady obiek- sięgają XIII wieku (gotycki kościół w Strzego- Wiek granitu określony w badaniach izotopowych jest zróżnicowany i wynosi ok. 280 gomskie: Wrocław - Politechnika, gimnazjum tów, w których zastosowano granity strze- mln lat dla monzogranitu strzegomskiego i ok. elżbietańskie, most Grunwaldzki, Dyrekcja Kolei, Dworzec Główny; Poznań - katedra, zamek 325 mln lat dla granitu dwułyszczykowego ze środkowej części masywu. Daty te wypadają cesarski (Dom Kultury Zamek ), Muzeum Narodowe, Teatr Wielki, Port Lotniczy na Ławicy; na górny karbon i pogranicze dolnego permu. Zmienność granitu jest na ogół wyraźna, Warszawa - gmach Hipoteki, Pałac Kultury i Nauki, gmach Ministerstwa Górnictwa, Dworzec stąd właściwości techniczne wykazują też pewne zróżnicowanie. Jako materiał budowlany granit wykazuje doskonałe właściwości Zygmunta; Szczecin - mosty i wybrzeża por- Centralny, różne stacje metra, trzon Kolumny techniczne, chemiczne oraz ceniony jest za towe, gmach Urzędu Wojewódzkiego; Gdańsk walory estetyczne. Daje się doskonale szlifo- - Port Północny, pomnik na Westerplatte, Po- Granit strzegomski wykazuje doskonałe właściwości technicze, chemiczne i jest ceniony za walory estetyczne Kamieniołom w Kostrzy w masywie Strzegom-Sobótka litechnika Gdańska; Kraków - Akademia Górniczo-Hutnicza, Port Lotniczy w Balicach, perony Dworca Głównego. Ponadto granity strzegomskie wykorzystano w różnych budowach w Olsztynie, Bydgoszczy, Nakle, Toruniu, Ostródzie, Inowrocławiu, Obornikach, Głogowie, Ścinawie, Legnicy, Zgorzelcu, Brzegu, Miliczu, Nysie, Częstochowie, Katowicach, Chorzowie i in. Poza granicami kraju, wymienić należy Berlin ( katedra, most Liebknechta, Czerwony Ratusz, pałac Prezydencki Reichstagu, pomnik Siegessaule), śluzy w Belgii i Holandii, gmachy w Dreźnie, Lipsku, Bremie, Lubece, Frankfurcie, Taurogach, Buenos Aires, posadzkę lotniska w Dusseldorfie, umocnienia wyspy Helgoland i wiele innych budowli, pomników i nagrobków na terenie całej Europy. Masywy Strzelina i Żulowej W dawniejszej literaturze granitoidy ze wschodniej części bloku przedsudeckiego łączono pod wspólną nazwą masywu Strzelin Żulowa, ale nazwa ta nie jest właściwa, ponieważ granitoidy nie tworzą tu zwartego większego masywu, tylko stosunkowo niewielkie izolowane intruzje. Granity odsłaniają się w północnej części w okolicach Strzelina 42
kryta młodszymi osadami. Część południowa (okolice Otmuchowa, Nadziejowa i Jarnołtowa) łączy się na terenie Czech z wychodniami granitu na Pogórzu Żulowskim. W rejonie Strzelina wyróżnia się 3 odmiany skał granitowych: 1 granit strzeliński, drobnoziarnisty, barwy jasnoszarej do szarawej z lekko niebieskawym odcieniem; 2 granit strzeliński średnioziarnisty, o barwie jasnoszarej i wyraźnie grubszym ziarnie; 3 drobnoziarnisty dwułyszczykowy granit z Nowego Kościoła, o zabarwieniu białoszarym z odcieniem jasnobeżowym. Ponadto w towarzystwie granitów występuje kilka odmian skał gnejsowych. Oprócz wymienionych odmian zdarzają się skały różniące się od opisanych, np. ciemniejsze granity monzonitowe i granodioryty z Nadziejowa i Maciejowic. Wiek granitów masywu Strzelina jest przedmiotem kontrowersji. Najstarsze odmiany oznaczono metodami izotopowymi na ok. 347 330 mln lat, ale główne odmiany mogą mieć wieki znacznie młodsze, ok. 290 mln lat. W Strzelinie znajduje się najgłębszy w Polsce kamieniołom granitu, liczący ponad 100 metrów głębokości, 650 m długości i ok. 300 metrów szerokości. Eksploatację ułatwia dość regularny przebieg szczelin ciosowych w korzystnych, dużych odstępach. Tylko w niektórych miejscach cios jest nieregularny. W okresie największej koniunktury pracowało tu ok. 1200 osób a produkcja roczna przekraczała 100 000 ton kostki drogowej różnych rodzajów. Granit strzeliński miał i ma również zastosowanie w architekturze i nagrobkarstwie. Właściwości techniczne granitu strzelińskiego są bardzo dobre lub doskonałe. Charakterystyczna jest mała ścieralność, dzięki której granit jest stosowany jako kamień brukowy, płyty chodnikowe, stopnie i krawężniki. Odpady są łamane na tłuczeń lub grys drogowy lub kolejowy. Inne kamieniołomy, eksploatowane od dawna w okolicach Strzelina, znajdują się w Mikoszowie, Gębczycach, Łomach k/nysy, Maciejowicach, Kamiennej Górze, Nieradowicach, Starowicach, Radziejowie, Górce Sobockiej. Do najstarszych obiektów zbudowanych z granitów strzelińskich należą: rotunda św. Prokopa w Strzelinie (XII wiek), kolegiata w Trzebnicy (XIII wiek) i kościół w Górce Sobockiej. W okresie gotyckim stosowany był jako surowiec Eksploatacja granitu wg spękań ciosowych, Strzelin kamieniarski na gzymsy, wsporniki, zworniki sklepień itp. Te elementy architektoniczne widzimy w kościołach we Wrocławiu, Karczowie, Prusach, Grodkowie i Otmuchowie. W XVII wieku granit strzeliński był głównym materiałem miejskich murów obronnych. Kostkę granitową z masywu Strzelina sprowadzono do Krakowa w roku 1835 i wybrukowano ulicę Floriańską. W Berlinie wykonano kolumny w budynku Deutsche Bank oraz schody i posadzki w Reichstagu. Dużych ilości granitu strzelińskiego użyto do budowy Portu Północnego w Gdańsku oraz w wielu polskich miastach na budowę ulic. Masyw Karkonoszy Nieznacznie większa część masywu znajduje się w Czechach a ok. 40 proc. (460 km 2 ) powierzchni w granicach Polski. Jest on równoleżnikowo wydłużony i stanowi największą intruzję granitów dolnośląskich, o długości ponad 60 km i szerokości dochodzącej do 20 km. Pluton powstał w okresie karbonu, co potwierdziły datowania izotopowe wieku tej skały ok. 310-327 mln lat). Najbardziej typową skałą dla masywu Karkonoszy jest granit porfirowaty o zabarwieniu różowo-szarym, odsłaniający się w kamieniołomach koło Szklarskiej Poręby. Charakterystyczne są duże kryształy różowych skaleni potasowych, jak gdyby porozrzucane w ziarnistej masie skalnej. Drugą odmianą petrograficzną jest granit równoziarnisty. Ten typ granitu spotykamy na głównym grzbiecie Karkonoszy i w części Rudaw Janowickich. Odsłania się w licznych, malowniczych skałkach. Jest jednolity pod względem składu mineralnego i chemicznego. W większości granit ten występuje na obszarze Karkonoskiego Parku Narodowego i dlatego nie może być tam eksploatowany. Trzecią, najmniej rozpowszechnioną odmianą jest tzw. granit granofirowy (granofir to nazwa drobnych, pismowych przerostów kwarcowo-skaleniowych). Występuje przede wszystkim w północnej i północno-wschodniej części masywu. W niektórych partiach odmiana ta jest gruboziarnista. Ciekawostką petrograficzną występującą w okolicach Jeleniej Góry jest bardzo rzadka odmiana granitu nazwana granitem kulistym. Krystalizacja składników z magmy nie była równomierna, lecz skupiała się wokół centrów, które rozszerzały się promieniście lub sferoidalnie we wszystkich kierunkach. Eksploatowana była głównie porfirowata odmiana granitu karkonoskiego (kamieniołomy Czerwony Potok, Wiciarka, Michałowice). Dziś granity średnio- i równoziarniste wydobywa kamieniołom w Szklarskiej Porębie Hucie. Na terenie Czech czynne są kamieniołomy granitu karkonoskiego w okolicach Liberca. Granity karkonoskie wykorzystuje się w budownictwie na okładziny zewnętrzne i wewnętrzne. Wykonuje się z nich także pomniki, nagrobki, posadzki i stopnie. Wypolerowane granity karkonoskie odznaczają się wysokimi walorami dekoracyjnymi. Za najpiękniejszą odmianę uważa się materiał z Michałowic, gdzie różowe skalenie osiągają wielkość kilkunastu centymetrów. Właściwości techniczne są korzystne, choć ustępują nieco szarym granitom okolic Strzegomia i Strzelina. Doskonale się szlifują i przyjmują poler. Na przełomie XIX i XX wieku wykonano z granitów karkonoskich niektóre mosty w Berlinie i Wrocławiu, wystrój metra w Berlinie, nieistniejącą dziś Szkołę Realną w Poznaniu i Południowoamerykański Bank w Buenos Aires. Po II wojnie światowej eksploatacja w Karkonoszach była dość intensywna, zwłaszcza przed ustanowieniem Karkonoskiego Parku 44
Narodowego (1959). Oto lista przykładowych obiektów z granitami karkonoskimi: Pałac Kultury i Nauki i Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa w Warszawie, Pałac Młodzieży w Katowicach, pomnik Powstańców Śląskich na Górze św. Anny, dwór Artusa i Zbrojownia w Gdańsku, Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie, Pawilon Budownictwa na terenie Międzynarodowych Targów Poznańskich. Granitoidy niemczańskie Skały te znane są pod nazwą syenitów niemczańskich. Największe rozprzestrzenienie mają szare, średnioziarniste, porfirowate granodioryty wydobywane w Kośminie oraz drobnoziarniste i bezkierunkowe, prawie czarne syenodioryty eksploatowane w Przedborowej. Syenit z Kośmina według klasyfikacji petrograficznej jest granodiorytem. Obie odmiany dobrze przyjmują poler i po obróbce przedstawiają wartościowy materiał dekoracyjny. Jest to materiał na cokoły, schody, płyty posadzkowe i okładzinowe zewnętrzne i wewnętrzne, pomniki i nagrobki. Kamień eksploatowany jest systemem stokowym. Wydobycie większych bloków jest trudne stąd znaczna część urobku przeznaczona jest na kamień łamany i drobniejsze kruszywa. Badania wykazały, że syenodioryt z Przedborowej w postaci kruszywa 5-8 mm zastępuje a nawet przewyższa materiał bazaltowy. Syenity niemczańskie były wydobywane od dawna, o czym świadczą liczne stare wyrobiska. Przykadowe zastosowanie syenitów niemczańskich: nagrobek - syenit Kośmin, krzyż - syenit Przedborowa W latach siedemdziesiątych ub. wieku syenity zastosowano m.in. w Katowicach (hol dworca PKP), Wrocławiu (poczta w Rynku), Warszawie (hol dworca Centralnego), Poznaniu (przejście podziemne przy dworcu PKS), Krakowie (Szpital Specjalistyczny im. J. Dietla). Granit kudowski Na niewielkim obszarze masywu Kudowy występują granity monzonitowe, granodioryty, tonality oraz granity alkaliczne. Rozpoznane są dwa złoża: Kudowa Chołogierki i Lewin Kłodzki, których łączne zasoby wynoszą ponad 4 mln ton. Granitoidy kudowskie należy zaliczyć do materiałów ozdobnych. Nie dysponujemy badaniami technicznymi. Ze względu na charakter uzdrowiskowy regionu i obecność źródeł mineralnych, nie należy traktować tych złóż jako perspektywiczne. Granitoidy kłodzko-złotostockie Występują one w zwartym masywie, odsłaniającym się na powierzchni ok. 120 km 2 pomiędzy Kłodzkiem, Złotym Stokiem i Ołdrzychowicami. Charakteryzują się znaczną zmiennością składu mineralnego i chemicznego, a także zmiennością strukturalną. Podstawową odmianą wśród skał masywu są ciemnoszare, średnioziarniste, niekiedy porfirowate granodioryty. Znaczna liczba nieczynnych kamieniołomów świadczy o intensywnej eksploatacji w niezbyt odległym czasie. Dokumentacje złóż Chwalisław, Gajek-Zamczysko i Rogówka potwierdziły przydatność surowca do produkcji brukowca, krawężników, kamienia łamanego, tłucznia, klińca, grysów, kamienia budowlanego a także częściowo bloków. Granitoidy jawornickie i tonality bialskie Granitoidy jawornickie występują w postaci żył wśród skał metamorficznych okolic Złotego Stoku. Po polskiej stronie największa żyła ma 11 km długości i około 0,8 km szerokości. Ciągnie się od wsi Radochowice przez Orłowiec po miejscowość Bila Voda po stronie czeskiej. Wśród szarych granitoidów o strukturze drobno- i gruboziarnistej, możemy wyróżnić tonality, granodioryty i monzonity kwarcowe. Koło Orłowca znajdują się dwa małe nieczynne kamieniołomy, z których materiał był wykorzystywany na lokalne potrzeby budownictwa drogowego w postaci brukowca, kamienia łamanego i tłucznia. Tonality bialskie tworzą wychodnię o szerokości około 1 km, wydłużoną w kierunku NE-SW, w obrębie łupków metamorficznych i amfibolitów tzw. strefy Stareho Mesta, po wschodniej stronie Masywu Śnieżnika. Długość tej wychodni na terytorium Polski, w rejonie zwanym workiem bialskim, wynosi zaledwie ok. 2,5 km, pozostała część przechodzi na teren Czech. Skały te występują na terenach bardzo atrakcyjnych turystycznie, zatem ich eksploatacja jest mało realna. Granitoidy Gór Izerskich i ich pogórza W Górach Izerskich i na ich pogórzu występuje duża ilość skał granitoidowych, wieku przeważnie wczesnopaleozoicznego (ok. 500 mln lat), w różnym stopniu zdeformowanych i przeobrażonych. Ich tekstury są zróżnicowane od średnio- i gruboziarnistych, bezkierunkowych (granity izerskie i rumburskie z charakterystycznym niebieskawym kwarcem), przez pośrednie granitognejsy, do silnie kierunkowych i oczkowych gnejsów izerskich. W przeszłości skały te były eksploatowane głównie na lokalne potrzeby budowlane i drogowe. W zachodniej części regionu, w okolicach Zgorzelca i Zawidowa występują tzw. granodioryty zawidowskie. Mają one barwę ciemnoszarą z odcieniem zielonawym. Dawniej produkowano z nich kostkę brukową, tłuczeń, krawężniki a także płyty chodnikowe i elewacyjne. Tereny wystąpień tych skał należy traktować perspektywicznie. 46
Mapa masywu tatrzańskiego (wg Bac-Moszaszwili i in.). Znakiem + zakreślono zakres występowania granitoidów tatrzańskich GRANITY TATRZAŃSKIE Trzon krystaliczny Tatr to obszar, w którym dominują granity i w nich wypreparowane są najwyższe szczyty: Gerlach, Łomnica, Rysy. Granit tworzy także wyspy w Tatrach Zachodnich (Kasprowy, Czuba Goryczkowa, szczyt Małołączniaka). Mimo wielu datowań wieku granitów tatrzańskich dane nie są jednoznaczne. Przyjmuje się ich wiek w przedziale czasowym od karbonu po perm. Typowe granity tatrzańskie mają zabarwienie szare, często z wyraźnie zielonawym odcieniem. Przeważa struktura drobno- i średnioziarnista. W niektórych miejscach występują granity porfirowate z dużymi kryształami skalenia potasowego, zwykle zabarwionego różowo, a także białawe odmiany granitu alkalicznego. Własności techniczne skał granitowych Tatr są dosyć dobre. Znacznie lepsze są odmiany bogatsze w skaleń potasowy, uboższe w biotyt. Mimo, że należą do niewątpliwie dekoracyjnych odmian granitów, nie mogą być eksploatowane ze względu na występowanie w obrębie Tatrzańskiego Parku Narodowego utworzonego w roku 1937. W okresie dwudziestolecia międzywojennego trwała niewyobrażalna hossa na kamień drogowy. Ambicją odrodzonego państwa było maksymalne wykorzystanie możliwości w kraju. Oto co można przeczytać w styczniowym numerze Echa Powszechnej Wystawy Krajowej z roku 1928: Ostatnio miasto Poznań uczyniło poważne zamówienie na materiał pod budowę dróg w związku z Powszechną Wystawą Krajową w r. 1929. Przedsiębiorstwo kamieniołomów przeistoczyło się niedawno w wielkie towarzystwo przemysłowe. Dnia 8 października 1927 podpisany został przed notariuszem Ludwikiem Cichowiczem w Poznaniu akt spółki pod firmą Kamieniołomy Tatrzańskie Fundacja Zakłady Kórnickie i Henryk Kiejnowski Sp. z o. o. z kapitałem zakładowym zł. 1.000.000,- wpłaconym w całości przy podpisaniu. W innym miejscu Echa czytamy: Dzięki inwestycjom dużego kapitału poczynionym przez zaszczytnie znanego przemysłowca p. Henryka Kiejnowskiego, kamieniołomy tatrzańskie obecnie już wykazują produkcję około 100 ton szlachetnie obrobionego materiału dziennie, przeprowadzone zaś na iście amerykańską modłę adaptacje zezwolą już w r. 1928 na potrójną co najmniej wydajność. Granitową kostkę brukową wykonywano jednak nie w czynnym wówczas kamieniołomie Pod Capkami lecz w dość prymitywnych warunkach w dolinie Rybiego Potoku. Hossa nie trwała jednak długo, gdyż przeważyły względy ekologiczne: bezwzględna ochrona unikalnego krajobrazu tatrzańskiego. Tatrzańskie bruki poznańskich ulic zostały już dawno zalane asfaltem, a chyba tylko ulica Pamiątkowa w dzielnicy Wilda jest jeszcze świadkiem opisanej historii. Na terenie Wielkopolskiego Parku Narodowego ustawiono wielki głaz tatrzański upamiętniający niezwykłego obrońcę i miłośnika Tatr, ówczesnego właściciela dóbr kórnickich hr. Władysława Zamoyskiego (1853 1924). Wykupił on znaczne obszary granitowych Tatr w rejonie Morskiego Oka i po wygranym procesie w Grazu przyłączył je do Polski. Do niedawna jedyną możliwością pozyskania granitowego surowca Tatr są żwirowiska Dunajca, Białki i Popradu. Głazy, otoczaki i żwiry były szeroko wykorzystywane przy budowie domów, głównie na podmurówki. To właśnie pięknie wkomponowane w podmurówki otoczaki doprowadziły do powstania specyficznej cechy architektury, typowej tylko dla polskiego Podhala. W architekturze Krakowa granit tatrzański ma niewielkie zastosowanie. Można spotkać otoczaki w oblicowaniach fundamentów budynków, podmurówkach i ogrodzeniach. Dwa miliony (!) otoczaków można podziwiać na elewacji nowohuckiej Arki Pana pierwszego kościoła w dzielnicy, która miała być twierdzą ateizmu. Niewątpliwie największym blokiem granitu tatrzańskiego jest w Krakowie wielki głaz o wadze 26 ton, pochodzący z doliny Białej Wody niedaleko Łysej Polany. Stanowi on zaledwie ćwierć ogromnego, przywleczonego przez górski lodowiec eratyku, a jedna z jego ścian nosi ślady tego transportu. Monolit postawiono na Błoniach w miejscu, gdzie w czasie kolejnych pielgrzymek papieża Jana Pawła II wznoszony był ołtarz. Inny, metrowej średnicy głaz tatrzański z żyłami pegmatytowymi, znajduje się na szczycie kopca Tadeusza Kościuszki wtoczony tam w roku 1860. Jeden z nielicznych zachowanych przykładów zastosowania granitów tatrzańskich: ulica Pamiątkowa w Poznaniu 48
Rozmieszczenie skał plutonicznych i wulkanicznych w podłożu północno-wschodniej Polski (na podstawie prac O. Juskowiaka i W. Ryki) A granitoidy, B sjenity, C anortozyty i noryty, D gabra, E - bazalty Obok: Przekrój geologiczny Gołdap k. Suwałk Tłuszcz k. Warszawy, literą A oznaczono wyniesienie mazursko-suwalskie, znakami + oznaczono granitoidy GRANITY PÓŁNOCNO-WSCHODNIEJ POLSKI Wiercenia wykonane do połowy lat siedemdziesiątych osiągnęły podłoże krystaliczne północno-wschodniej Polski, co pozwoliło na poznanie prekambryjskich skał granitoidowych. Wyodrębnia się trzy granitoidowe intruzje: suwalską, kętrzyńską i chorzelską. Skały budujące te intruzje mają różne struktury a także różny skład mineralny od granitów alkalicznych po granodioryty. Magmowe podłoże występuje na stosunkowo niewielkiej głębokości. Od około 400 m w okolicy Białegostoku łagodnie obniża się ku zachodowi na głębokość około 1300 m w okolicy Ostrowi Mazowieckiej. Czerwony granit mikroklinowy nawiercony został na głębokości 1290 m w pobliżu Ostrowi Mazowieckiej. Struktura mozaikowa utworzona jest z ziaren o wielkości do 8 mm. Skała ta składa się z kwarcu, skaleni potasowych i plagioklazu a także z nielicznych blaszek biotytu i amfibolu. Granity monzonitowe i granodioryty napotkano w wierceniu w Wisznicach koło Białej Podlaskiej. Przeważają tu ciemnoszare, gruboziarniste odmiany zawierające duże, czerwone i jasne skalenie przy nieznacznym udziale minerałów ciemnych. Inne granitoidy nawiercono w Gołdapi i Krasnopolu. Są to skały gruboziarniste, porfirowate o szarym zabarwieniu. Spotyka się duże okazy czerwonego skalenia. Innymi skałami magmowymi północno-wschodniej Polski, stwierdzonymi w rdzeniach wiertniczych, są sjenity, monzonity, gabra, anortozyty i bazalty. Oczywiście, ze względu na dużą głębokość zalegania, skały krystaliczne podłoża północno-wschodniej Polski, nie mogą być eksploatowane. GŁAZY NARZUTOWE Opisy wystąpień granitów w Polsce nie byłyby pełne, gdyby nie uwzględnić głazów narzutowych czyli eratyków. Są to goście z Północy przywleczeni przez lądolód skandynawski w okresie plejstoceńskim. Wśród nich jest wiele granitów, granodiorytów, syenitów, granitognejsów, gnejsów, itp., pochodzących z terenu Szwecji, Finlandii i dna Bałtyku. Występują w dużych ilościach na północnych i środkowych terenach Polski. Głazy narzutowe mają różne wymiary, od drobnych okruchów do olbrzymów o objętości nawet kilkuset metrów sześciennych. Skała oderwana od podłoża działaniem lodu przybiera na ogół postać zaokrąglonych otoczaków. Duże głazy polodowcowe stanowią chronione obiekty przyrody nieożywionej jeśli spełniają pewne warunki. Zarejestrowano ok. 2000 głazów, z czego 600 uznano za pomniki przyrody nieożywionej, prawnie chronione. Znaczne ilości głazów pozyskano przy okazji udostępniania złóż węgla brunatnego w okolicach Konina i Bełchatowa. Od początków chrześcijaństwa w Polsce wykorzystywano głazy w budownictwie, szczególnie sakralnym. Najliczniejsze przykłady można podziwiać na Pomorzu, Warmii, Mazurach i w Wielkopolsce. Współcześnie również korzysta się z tego unikalnego i fascynującego materiału, szczególnie w nagrobkarstwie, wystroju parków, upamiętnianiu historii. Niewiarygodnie wielką ilość głazów narzutowych zagospodarowano na terenie sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Licheniu koło Konina, a przykładem godnym naśladowania jest wyjątkowa troska o głazy, jaką nietrudno zauważyć będąc w Warszawie (Muzeum Ziemi, Biblioteka Narodowa, Służew, nekropolie). # Ryszard Kryza, Henryk Walendowski zdjęcia: Ryszard Kryza, Agnieszka Środoń, K. Jurewicz, Szymon Paź Źródła: Borkowska M.: Petrografia granitu Karkonoszy. Geologia Sudetica 2, 1966 Hermann O.: Gesteine fur Architektur und Skulptur. Berlin 1914 Dziedzic K., Kozłowski S., Majerowicz A., Sawicki L.: Surowce Mineralne Dolnego Śląska. Ossolineum - Wrocław 1979 Kozłowski S.: Surowce skalne Polski. Wydawnictwa Geologiczne Warszawa 1986 Majerowicz A.: Masyw granitowy Strzegom-Sobótka. Geologia Sudetica 6, 1972 Oberc-Dziedzic T.: Pozycja geologiczna granitoidów strzelińskich. Acta Univ. Wratislaviensis 1739, 1995 Rajchel J.: Kamienny Kraków. Spojrzenie geologa. Akademia Górniczo-Hutnicza. Kraków 2004 49