SKŁAD GATUNKOWY ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ GRUPOWYCH NA RÓWNINIE WEŁTYŃSKIEJ

WODA-ŚRODOWISKO-OBSZARY WIEJSKIE 2007: t. 7 z. 1 (19) WATER-ENVIRONMENT-RURAL AREAS s. 45 59 www.imuz.edu.pl Instytut Melioracji i Użytków Zielonych w Falentach, 2007 SKŁAD GATUNKOWY ŚRÓDPOLNYCH ZADRZEWIEŃ GRUPOWYCH NA RÓWNINIE WEŁTYŃSKIEJ Renata GAMRAT 1), Piotr BURCZYK 2) 1) Akademia Rolnicza w Szczecinie, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska 2) Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Zachodniopomorski Ośrodek Badawczy w Szczecinie Słowa kluczowe: szata roślinna, śródpolne zadrzewienia grupowe S t r e s z c z e n i e Na terenie Równiny Wełtyńskiej występują silne wiatry. W związku z tym wszelkie zadrzewienia, zmniejszające ich siłę, powinny być chronione lub chociażby nieniszczone. Celem badań było określenie zróżnicowania aktualnego stanu szaty roślinnej śródpolnych zadrzewień grupowych w zależności od gatunku dominującego w drzewostanie. W latach 1996 2001 przeprowadzono prace terenowe na gruntach ornych Równiny Wełtyńskiej badano skład gatunkowy zadrzewień grupowych. Na niewielkiej powierzchni tych obiektów (średnio 0,019 ha) oznaczono 144 gatunki roślin naczyniowych (w tym 20 drzew i 26 krzewów). Spośród drzewostanu najliczniejsze były zadrzewienia powstałe z nasadzeń z: brzozą brodawkowatą (Betula pendula Roth), jesionem wyniosłym (Fraxinus excelsior L.) oraz topolą osiką (Populus tremula L.) 54%. Najwięcej zadrzewień znajdowało się w pobliżu dróg (77%), rzadziej stromych zboczy (20%), a sporadycznie w wilgotnych zagłębieniach terenu (3%). Wśród 16 stwierdzonych zbiorowisk dominowała roślinność łąkowa (43% Arrhenatheretum elatioris, Sileo otitis-festucetum, zbiorowisko z perzem właściwym (Elymus repens), kostrzewą łąkową (Festuca pratensis), barszczem syberyjskim (Heracleum sibiricum) i Poa pratensis-festuca rubra) oraz nitrofilna (40% Anthriscetum sylvestris, Convolvulo arvensis-agropyretum repentis, Urtico-Aegopodietum podagrariae, Lamio albi-conietum maculati, zbiorowiska z ostrożniem polnym (Cirsium arvense), pokrzywą zwyczajną (Urtica dioica), rzadziej szuwarowa (13% Phalaridetum arundinaceae, Phragmitetum australis), a sporadycznie zaroślowa (9% zbiorowisko z trzcinnikiem lancetowatym (Calamagrostis canescens) oraz z niecierpkiem pospolitym (Impatiens noli-tangere). Roślinność łąkowa i nitrofilna była najliczniejsza, szczególnie zbiorowisko z perzem właściwym (Elymus repens) 24% i Anthriscetum sylvestris 22%. Adres do korespondencji: dr R. Gamrat, Akademia Rolnicza, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ul. Słowackiego 17, 71 434 Szczecin; tel. +48 (91) 425-03-31, e-mail: renata_gamrat@o2.pl

46 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) WSTĘP Teren Równiny Wełtyńskiej jako region rolniczy został znacznie przekształcony przez człowieka. Zabiegi melioracyjne, agrotechniczne i chemizacyjne przyczyniły się do zmniejszenia bioróżnorodności tego agroekosystemu. Zanikły głównie najmniejsze powierzchniowo siedliska marginalne, tj. oczka wodne i zadrzewienia [GAMRAT, 1998; 2006]. Choć pozytywny wpływ zadrzewień śródpolnych na środowisko opisano już w latach 60. ubiegłego wieku [WILUSZ, 1957], to możliwość ochrony tych siedlisk (np. w postaci użytku ekologicznego) ustanowiono stosunkowo niedawno [OLACZEK, 1990; Rozporządzenie MŚ..., Ustawa..., 1991; 2001]. Obecnie powstało wiele prac opisujących funkcje ekologiczne pełnione przez zadrzewienia [SZWED i in., 1999; ZAJĄCZKOWSKI, 2001], ze szczególnym uwzględnieniem ich znaczenia w zróżnicowaniu składu gatunkowego krajobrazu [BANASZAK, RATYŃSKA, 1992; LOSTER 1991; RATYŃSKA SZWED, 1996; 1992]. Mimo dowiedzionej ważnej roli krajobrazotwórczej tych form, ich zachowanie będzie wymagało wielu starań [BAŁAZY, 1995; BUDZYŃSKI, 2001]. Celem badań było określenie zróżnicowania aktualnego stanu szaty roślinnej śródpolnych zadrzewień grupowych w zależności od gatunku dominującego w drzewostanie. METODY BADAŃ W latach 1996 2001 przeprowadzono prace terenowe na gruntach ornych Równiny Wełtyńskiej. Badaniami objęto 34 śródpolne zadrzewienia grupowe, których typologię opracowano według ZAJĄCZKOWSKIEGO [2001] 1), oraz dominującego gatunku w drzewostanie (rys. 1). Nazewnictwo drzew, krzewów i roślin zielnych podano za MIRKIEM i in. [2002]. W ramach badań nad aktualnym stanem szaty roślinnej śródpolnych zadrzewień grupowych wykonano 36 spisów florystycznych oraz 49 zdjęć fitosocjologicznych klasyczną metodą Brauna-Blanqueta według MEDWECKIEJ-KORNAŚ, KORNASIA i PAWŁOWSKIEGO [1959]. Przynależność fitosocjologiczną 16 wyróżnionych zbiorowisk określono za MATUSZKIEWICZEM [2002]. W niniejszym artykule w trzech syntetycznych tabelach fitosocjologicznych wykorzystano 16 zdjęć 1) W zależności od wzajemnego usytuowania drzew w zadrzewieniu oraz kształtu i wielkości zajmowanej przez nie powierzchni wyróżniono sześć form zadrzewień: pojedyncze niezależnie od siebie rozmieszczone pojedyncze drzewa; rzędowe utworzone przez drzewa, rozmieszczone w pojedynczych rzędach; pasowe co najmniej dwurzędowe pasy zadrzewień szerokości do 20 m i długości co najmniej 5 razy większej niż szerokość; grupowe zadrzewienia o powierzchni mniejszej niż 0,02 ha, nie tworzące rzędu lub pasa; kępowe zadrzewienia o powierzchni co najmniej 0,02 ha, lecz mniejszej niż 0,10 ha, nie tworzącej rzędu lub pasa; powierzchniowe zadrzewienia o powierzchni co najmniej 0,10 ha, nie tworzące rzędu.

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 47 Rys. 1. Usytuowanie obszaru badań; zadrzewienia z: 1 olszą czarną (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.), 2 olszą szarą (Alnus incana (L.) Moench), 3 brzozą brodawkowatą (Betula pendula Roth ), 4 jesionem wyniosłym (Fraxinus excelsior L.), 5 sosną zwyczajną (Pinus sylvestris L.), 6 topolą czarną (Populus nigra L.), 7 topolą osiką (Populus tremula L.), 8 gruszą pospolitą (Pyrus communis L.), 9 dębem szypułkowym (Quercus robur L.), 10 robinią akacjową (Robinia pseudoacacia L.), 11 wierzbą białą (Salix alba L.), 12 lipą drobnolistną (Tilia cordata Mill.) Fig.1. Location of the study area; woodlots with: 1 Alnus glutinosa (L.) Gaertn., 2 Alnus incana (L.) Moench, 3 Betula pendula Roth, 4 Fraxinus excelsior L., 5 Pinus sylvestris L., 6 Populus nigra L., 7 Populus tremula L., 8 Pyrus communis L., 9 Quercus robur L., 10 Robinia pseudoacacia L., 11 Salix alba L., 12 Tilia cordata Mill. dokumentujących najczęstsze fitocenozy, a pozostałe zdjęcia posłużyły do charakterystyki całej roślinności. WYNIKI BADAŃ Na terenie śródpolnych zadrzewień grupowych oznaczono 144 gatunki roślin naczyniowych (w tym 20 drzew i 26 krzewów), należących do 15 rodzin. Najliczniejszymi gatunkowo okazały się rodziny różowatych (Rosaceae 13 gatunków) oraz wierzbowatych (Salicaceae 9 gatunków), jednak najbardziej liczną grupę

48 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) tworzyły rodziny jedno- i dwugatunkowe (stanowiące 35% całej flory). Niewielka powierzchnia zadrzewień (średnio 0,019 ha) oraz niepełne zwarcie drzewostanu przyczyniło się do powstania 16 mozaikowych fitocenoz. Najczęstsze okazały się zbiorowiska łąkowe typowe dla siedlisk wydeptywanych z perzem właściwym (Elymus repens (L.) Gould) oraz nitrofilne Anthriscetum sylvestris (tab. 1). Tabela 1. Udział wystąpień roślinności w poszczególnych zadrzewieniach grupowych Table 1. The occurrence of communities in particular woodlots Klasyfikacja zbiorowisk Classification of communities Udział Contribution % Dominacja drzewostanu Domination of tree stand Rodzaj siedliska Type of habitat 1 2 3 4 Zbiorowisko Elymus repens Community Elymus repens 24 B, Pt ł Zespół Anthriscetum sylvestris Hadač 1978 22 B, F, Pn, Q n Association Anthriscetum sylvestris Hadač 1978 Zespół Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 8 B ł Association Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr. 1925 Zespół Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 8 Ai, Pn s Association Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 Zespół Urtico-Aegopodietum podagrariae (Tx. 1963 n.n.) 7 F, T n em. Dierschke 1974 Association Urtico-Aegopodietum podagrariae (Tx. 1963 n.n.) em. Dierschke 1974 Zbiorowisko Cirsium arvense Community Cirsium arvense 5 F, Pt n Zespół Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 5 Ag s 1931 Association Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931 Zbiorowisko Poa pratensis-festuca rubra Fijałk. 1962 pro 5 B ł ass. Community Poa pratensis-festuca rubra Fijałk. 1962 pro ass. Zbiorowisko Calamagrostis canescens 2 R z Community Calamagrostis canescens Zespół Convolvulo arvensis-agropyretum repentis Felföldy 2 S n 1943 Association Convolvulo arvensis-agropyretum repentis Felföldy 1943 Zbiorowisko Festuca pratensis Community Festuca pratensis 2 B ł

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 49 cd. tab. 1 1 2 3 4 Zbiorowisko Heracleum sibiricum 2 F ł Community Heracleum sibiricum Zbiorowisko Impatiens noli-tangere 2 Q z Community Impatiens noli-tangere Zespół Lamio albi-conietum maculati Oberd. 1957 2 Ps n Association Lamio albi-conietum maculati Oberd. 1957 Zespół Sileo otitis-festucetum Libb. 1933 2 Pc ł Association Sileo otitis-festucetum Libb. 1933 Zbiorowisko Urtica dioica Community Urtica dioica 2 T n Objaśnienia: Ag Alnus glutinosa (L.) Gaertn., Ai Alnus incana (L.) Moench, B Betula pendula Roth, F Fraxinus excelsior L., Ps Pinus sylvestris L., Pn Populus nigra L., Pt Populus tremula L., Pc Pyrus communis L., Q Quercus robur L., R Robinia pseudoacacia L., S Salix alba L., T Tilia cordata Mill.; ł zbiorowiska łąkowe i murawowe, n nitrofilne zbiorowiska terenów wydeptywanych, s zbiorowiska szuwarowe, z zbiorowiska zaroślowe. Explanations: Ag Alnus glutinosa (L.) Gaertn., Ai Alnus incana (L.) Moench, B Betula pendula Roth, F Fraxinus excelsior L., Ps Pinus sylvestris L., Pn Populus nigra L., Pt Populus tremula L., Pc Pyrus communis L., Q Quercus robur L., R Robinia pseudoacacia L., S Salix alba L., T Tilia cordata Mill.; ł meadows and grass communities, n nitrophilous trodden communities, s rush communities, z shrub communities. Runo obecne na terenie 21 zadrzewień zdominowanych przez drzewostan: brzozy brodawkowatej (Betula pendula Roth), jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.), topoli osiki (Populus tremula L.), gruszy pospolitej (Pyrus communis L.) i wierzby białej (Salix alba L.) miało charakter roślinności łąkowej (43%) tabela 2. Tabela 2. Charakterystyka zbiorowisk łąkowych występujących w obrębie śródpolnych zadrzewień grupowych Table 2. Characteristics of meadow communities in mid-field woodlots Rodzaj zbiorowiska Type of community 1 2 3 Średnia liczba gatunków Average no of species 17 15 19 Stałość pokrycie w 6 zdjęciach S D S D S D Constancy coverage of 6 releve s Zwarcie koron drzew (a) Density of trees crowns (a), % 70 80 70 Zwarcie podszycia (b) Density of undergrowth (b), % 30 50 60 Pokrycie warstwy zielnej (c) Coverage of the herb layer (c), % 100 90 100 Powierzchnia zdjęcia, m 2 Area of relevé, m 2 50 45 50 1 2 3 4 5 Klasa Molinio-Arrhenatheretea Class Molinio-Arrhenatheretea Alopecurus pratensis L. c III 250 III 875 Vicia cracca L. c III 168 II 583 III 250

50 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) cd. tab. 2 1 2 3 4 5 Rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae, związek Agropyro-Rumicion Order Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae, alliance Agropyro-Rumicion Elymus repens (L.) Gould c V 7 917 III 250 III 168 Potentilla anserina L. c IV 750 II 85 Rząd Arrhenatheretalia elatioris, związek Arrhenatherion elatioris, zespół Arrhenatheretum elatioris Order Arrhenatheretalia elatioris, alliance Arrhenatherion elatioris, association Arrhenatheretum elatioris Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl. et C. c V 6 250 II 375 Presl. Zbiorowisko Poa pratensis-festuca rubra Community Poa pratensis-festuca rubra Festuca rubra L. c I 83 IV 4 583 Poa pratensis L. c II 166 IV 170 III 1 875 Sporadyczne: klasa Festuca pratensis L. 1 (III 168), 3 (I 83) c, Holcus lanatus L. 3 (II 583) c, Plantago lanceolata L. (I 83), 2 (II 85) c, Trifolium pratense L. (I 83), 2 (II 3), 3 (I 1) c, Ranunculus acris L.s.s. (I 83), 3 (II 3) c, Centaurea jacea L. 3 (II 3) c; rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae Rumex crispus L. (III 250), 2 (I 83) c, Alopecurus geniculatus L. (I 125) c, Potentilla reptans L. (I 85) c; rząd Arrhenatheretalia elatioris Dactylis glomerata L. (III 168), 3 (I 83) c, Achillea millefolium L. (III 5), 2 (II 166), 3 (III 5) c; Geranium pratense L. 2 (III 5), 3 (I 291) c; Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. (II 1660, 3 (II 85) c; Pastinaca sativa L. (I 83) c; Heracleum sibiricum L. (II 3), 3 (I 1) c; rząd Plantaginetalia majoris Agrostis capillaris L. 1 (IV 611) c, Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. (IV 333), 2 (I 83), 3 (II 3) c, Plantago major L. 1 (I 83), 2 (IV 6) c Sporadic species: class Festuca pratensis L. 1 (III 168), 3 (I 83) c, Holcus lanatus L. 3 (II 583) c, Plantago lanceolata L. (I 83), 2 (II 85) c, Trifolium pratense L. (I 83), 2 (II 3), 3 (I 1) c, Ranunculus acris L.s.s. (I 83), 3 (II 3) c, Centaurea jacea L. 3 (II 3) c; order Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae Rumex crispus L. (III 250), 2 (I 83) c, Alopecurus geniculatus L. (I 125) c, Potentilla reptans L. (I 85) c; order Arrhenatheretalia elatioris Dactylis glomerata L. (III 168), 3 (I 83) c, Achillea millefolium L. (III 5), 2 (II 166), 3 (III 5) c; Geranium pratense L. 2 (III 5), 3 (I 291) c; Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. (II 1660, 3 (II 85) c; Pastinaca sativa L. (I 83) c; Heracleum sibiricum L. (II 3), 3 (I 1) c; order Plantaginetalia majoris Agrostis capillaris L. 1 (IV 611) c, Chamomilla suaveolens (Pursh) Rydb. (IV 333), 2 (I 83), 3 (II 3) c, Plantago major L. 1 (I 83), 2 (IV 6) c Klasa Epilobietea angustifolii, rząd Atropetalia Class Epilobietea angustifolii, order Atropetalia Betula pendula Roth a V 5 416 V 5 916 V 6 250 Populus tremula L. a V 5 083 Rubus idaeus L. b III 1 208 V 2 666 Sorbus aucuparia L. em Hedl. b III 1 875 Sambucus nigra L. b IV 1833 Sorbus aucuparia L. em Hedl. a IV 1 291 IV 335 Sporadyczne: Salix caprea L. (V 708) b, Populus tremula L. (II 375) b, Betula pendula Roth (IV 256) b Sporadic species: Salix caprea L. (V 708) b, Populus tremula L. (II 375) b, Betula pendula Roth (IV 256) b Objaśnienia: klasa Rhamno-Prunetea Quercus robur L. 1 (III 250) a, 1 (II 583) b, Crataegus monogyna Jacq. 1 (V 6 260, 2 (V 2 416) b, Rosa canina L. 1 (III 295) b; klasa Artemisietea vulgaris Urtica dioica L. 1 (V 1 361) c; Galium aparine L. 1 (IV 611) c; Cirsium arvense (L.) Scop. 1 (II 250) c, Anthriscus sylvestris Bernh. 1

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 51 (II 166) c, Tanacetum vulgare L.1 (I 83), 2 (II 3) c; klasa Alnetea glutinosae Pinus sylvestris L. 2 (III 250) a, Padus avium Mill. 2 (I 83) b; klasa Salicetea purpureae Salix alba L. (IV 333) b. Inne: zbiorowisko z Festuca pratensis (klasa Molinio Arrhenatheretea): Betula pendula Roth, Festuca pratensis L. 4, Cerasus vulgaris Mill. 4, Populus tremula L. b 3, Salix caprea L. 3, Betula pendula Roth 2, Elymus repens (L.) Gould c 2, Falcaria vulgaris Bernh. 2, Dactylis glomerata L. 1, Daucus carota L. 1, Geranium pratense L. 1, Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. 1, Leucanthemum vulgare Lam. s.s. 1, Centaurea jacea L.c +, Papaver rhoeas L.c +, Ranunculus acris L. s.s. c 1, Taraxacum officinale F. H. Wigg. +, Tragopogon pratensis L. s.s. +, Trifolium pratense L. c 1; zbiorowisko z Heracleum sibiricum (klasa Molinio Arrhenatheretea, rząd Arrhenatheretalia elatioris): Heracleum sibiricum L. c 4, Rhamnus cathartica L. b 4, Fraxinus excelsior L. a 3, Viburnum opulus L. b 1, Pastinaca sativa L. c 1, Veronica chamaedrys L. c 2, Taraxacum officinale F. H. Wigg. c 1, Anthriscus sylvestris Bernh. c 2, Lamium maculatum L. c 1; zespół Sileo otitis Festucetum (klasa Koelerio glaucae- Corynephoretea canescentis, rząd Corynephoretalia canescentis, związek Koelerion glaucae): Phleum phleoides (L.) H. Karst. c 4, Dianthus carthusianorum L. c 3, Pyrus communis L. a 3, Festuca rubra L. c 2, Geranium pusillum Burm. F. ex L. c 2, Hieracium umbellatum L. c 2, Sambucus nigra L. b 2, Trifolium arvense L. c 2, Calamagrostis epigejos (L.) Roth c 1, Centaurea stoebe L. c 1, Corynephorus canescens (L.) P. Beauv. c 1, Dactylis glomerata L. c 1, Peucedanum oreoselinum (L.) Moench c 1, Sedum acre L. c 1, Achillea millefolium L. c +, Jasione montana L. c +, Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. c +, Trifolium campestre Schreb. c 1, Plantago lanceolata L. c +, Ranunculus acris L. s. s. c +. Rodzaj zbiorowiska: 1 zbiorowisko z Elymus repens, 2 Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherz. 1925, 3 zbiorowisko z Poa pratensis Festuca rubra. S stałość: I <20% udziału danego gatunku, II 40 20%, III 60 40%, IV 80 60%, V 100 80%, brak obecności, D wpółczynnik pokrycia (od 1 do 8750) w 6 zdjęciach; ilościowość (liczby od 5 do +) określa wielkość powierzchni zajmowanej przez gatunek. Explanations: class Rhamno-Prunetea Quercus robur L. 1 (III 250) a, 1 (II 583) b, Crataegus monogyna Jacq. 1 (V 6 260, 2 (V 2 416) b, Rosa canina L. 1 (III 295) b; klasa Artemisietea vulgaris Urtica dioica L. 1 (V 1 361) c; Galium aparine L. 1 (IV 611) c; Cirsium arvense (L.) Scop. 1 (II 250) c, Anthriscus sylvestris Bernh. 1 (II 166) c, Tanacetum vulgare L. 1 (I 83), 2 (II 3) c; class Alnetea glutinosae Pinus sylvestris L. 2 (III 250) a, Padus avium Mill. 2 (I 83) b; class Salicetea purpureae Salix alba L. (IV 333) b. Others: community with Festuca pratensis (class Molinio Arrhenatheretea): Betula pendula Roth, Festuca pratensis L. 4, Cerasus vulgaris Mill. 4, Populus tremula L. b 3, Salix caprea L. 3, Betula pendula Roth 2, Elymus repens (L.) Gould c 2, Falcaria vulgaris Bernh. 2, Dactylis glomerata L. 1, Daucus carota L. 1, Geranium pratense L. 1, Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. 1, Leucanthemum vulgare Lam. s.s. 1, Centaurea jacea L.c +, Papaver rhoeas L. c +, Ranunculus acris L. s.s. c 1, Taraxacum officinale F. H. Wigg. +, Tragopogon pratensis L. s.s. +, Trifolium pratense L. c 1; community with Heracleum sibiricum (class Molinio Arrhenatheretea, order Arrhenatheretalia elatioris): Heracleum sibiricum L. c 4, Rhamnus cathartica L. b 4, Fraxinus excelsior L. a 3, Viburnum opulus L. b 1, Pastinaca sativa L. c 1, Veronica chamaedrys L. c 2, Taraxacum officinale F. H. Wigg. c 1, Anthriscus sylvestris Bernh. c 2, Lamium maculatum L. c 1; association Sileo otitis Festucetum (class Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis, order Corynephoretalia canescentis, alliance Koelerion glaucae): Phleum phleoides (L.) H. Karst. c 4, Dianthus carthusianorum L. c 3, Pyrus communis L. a 3, Festuca rubra L. c 2, Geranium pusillum Burm. F. ex L. c 2, Hieracium umbellatum L. c 2, Sambucus nigra L. b 2, Trifolium arvense L. c 2, Calamagrostis epigejos (L.) Roth c 1, Centaurea stoebe L. c 1, Corynephorus canescens (L.) P. Beauv. c 1, Dactylis glomerata L. c 1, Peucedanum oreoselinum (L.) Moench c 1, Sedum acre L. c 1, Achillea millefolium L. c +, Jasione montana L. c +, Knautia arvensis (L.) J. M. Coult. c +, Trifolium campestre Schreb. c 1, Plantago lanceolata L. c +, Ranunculus acris L. s. s. c +. Type of community: 1 community with Elymus repens, 2 Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherz. 1925, 3 community with Poa pratensis Festuca rubra. S constancy: of the contribution of a given species: I <20%, II 40 20%, III 60 40%, IV 80 60%, V 100 80%, absent, D coverage coefficients (from 1 to 8 750) were estimated for six phytosociological releve s; the quantity (number from 5 to +) refers to the area occupied by the species. Roślinność nitrofilną (40%) stwierdzono w 20 zadrzewieniach z dominującym drzewostanem w postaci: brzozy brodawkowatej (Betula pendula Roth), jesionu wyniosłego (Fraxinus excelsior L.), sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.), topoli czarnej (Populus nigra L.), topoli osiki (Populus tremula L.), dębu szypułkowego (Quercus robur L.), wierzby białej (Salix alba L.) i lipy drobnolistnej (Tilia cordata Mill.) tabela 3.

52 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) Tabela 3. Charakterystyka zbiorowisk nitrofilnych występujących w obrębie śródpolnych zadrzewień grupowych Table 3. Characteristics of nitrophilous communities in mid-field woodlots Rodzaj zbiorowiska Type of community 1 2 3 Średnia liczba gatunków Average no of species 17 10 13 Stałość pokrycie w 6 zdjęciach S D S D S D Constancy coverage of 6 releve s Zwarcie koron drzew (a) Density of trees crowns (a), % 80 60 30 Zwarcie podszycia (b) Density of undergrowth (b), % 70 80 70 Pokrycie warstwy zielnej (c) Coverage of the herb layer (c), % 80 100 80 Powierzchnia zdjęcia, m 2 Area of relevé, m 2 40 55 45 1 2 3 4 5 Klasa Artemisietea vulgaris Class Artemisietea vulgaris Cirsium arvense (L.) Scop. c III 86 V 8 333 IV 6 Galium aparine L. c IV 1 291 V 916 III 86 Rząd Glechometalia hederaceae, związek Alliarion Order Glechometalia hederaceae, alliance Alliarion Poa nemoralis L. c IV 2 250 Scrophularia nodosa L. c II 85 Związek Aegopodion podagrariae, zespół Anthriscetum sylvestris Alliance Aegopodion podagrariae, association Anthriscetum sylvestris Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. c V 6 250 IV 251 Lamium album L. c III 250 Geranium pratense L. c II 85 Zespół Urtico-Aegopodietum podagrariae Association Urtico-Aegopodietum podagrariae Urtica dioica L. c V 753 IV 251 V 4 166 Aegopodium podagraria L. c V 5 625 Lamium maculatum L. c IV 251 Sporadyczne: podklasa Artemisienea vulgaris Chenopodium album L. 1 (III 666), 3 (III 86) L. c, Melandrium album L. 2 (II 3) c; rząd Onopordetalia acanthii Onopordum acanthium L. 2 (II 916) c, Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl et C. Presl. 2 (IV 750) c, Melilotus officinalis (L.) Pall. 2 (III 168) c, Daucus carota L. 2 (II 3) c; rząd Artemisietalia vulgaris Artemisia vulgaris L. 1 (I 1), 2 (III 86), 3 (II 86) c, Leonurus cardiaca L. 1 (II 3) c, Rumex obtusifolius L. 1 (I 1) c; podklasa Galio-Urticenea, rząd Convolvuletalia sepium Calystegia sepium (L.) R. Br. 1 (V 433) c, Symphytum officinale L. 1 (II 85), 2 (II 30), 3 (I 83) c, Myosoton aquaticum (L.) Moench 1 (III 168) c; rząd Glechometalia hederaceae Geum urbanum L. 1 (II 85), 3 (IV 586) c, Chelidonium majus L. 1 (III 541) c, Glechoma hederacea L. 1 (III 191) c, Vicia sepium L. 1 (II 166) c Sporadic species: subclass Artemisienea vulgaris Chenopodium album L. 1 (III 666), 3 (III 86) L. c, Melandrium album L. 2 (II 3) c; order Onopordetalia acanthii Onopordum acanthium L. 2 (II 916) c, Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. Presl et C. Presl. 2 (IV 750) c, Melilotus officinalis (L.) Pall. 2 (III 168) c, Daucus carota L. 2 (II 3) c; order Artemisietalia vulgaris Artemisia vulgaris L. 1 (I 1), 2 (III 86), 3 (II 86) c, Leonurus cardiaca L. 1 (II 3) c, Rumex obtusifolius L. 1 (I 1) c; subclass Galio-Urticenea, order Convolvuletalia sepium Calystegia sepium (L.) R. Br. 1 (V 433) c, Symphytum officinale L. 1 (II 85), 2 (II 30), 3 (I 83) c, Myosoton aquaticum (L.) Moench 1 (III 168) c; order Glechometalia hederaceae Geum urbanum L. 1 (II 85), 3 (IV 586) c, Chelidonium majus L. 1 (III 541) c, Glechoma hederacea L. 1 (III 191) c, Vicia sepium L. 1 (II 166) c

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 53 cd. tab. 3 1 2 3 4 5 Klasa Alnetea glutinosae, rząd Alnetalia glutinosae, związek Alnion Class Alnetea glutinosae, order Alnetalia glutinosae, alliance Alnion Fraxinus excelsior L. a V 2 945 V 4 750 V 3 416 Fraxinus excelsior L. b V 1 166 V 6 458 V 2 541 Salix cinerea L. b IV 4 166 Sporadyczne: Salix pentandra L. 1 (II 583) b, Frangula alnus Mill. 1 (I 83) b Sporadic species: Salix pentandra L. 1 (II 583) b, Frangula alnus Mill. 1 (I 83) b Klasa Epilobietea angustifolii, rząd Atropetalia Class Epilobietea angustifolii, order Atropetalia Populus tremula L. a V 5 500 Sambucus nigra L. b II 166 V 1 250 Betula pendula Roth a III 666 Klasa Querco-Fagetea, rząd Fagetalia sylvaticae, związek Carpinion betuli Class Querco-Fagetea, order Fagetalia sylvaticae, alliance Carpinion betuli Tilia cordata Mill. b V 8 333 Tilia cordata Mill. a V 3 208 Aesculus hippocastanum L. a IV 958 Carpinus betulus L. a III 666 Objaśnienia: klasa Agropyretea intermedio-repentis Bromus inermis Leyss. 2 (IV 1 833) c, Elymus repens (L.) Gould 2 (III 6660, 3 (IV 541) c, Convolvulus arvensis L. 2 (III 86), 3 (II 166) c, Equisetum arvense L. 1 (II 3), 2 (II 3), 3 (III 5) c, Cerastium arvense L. s. s. 2 (I 1) c; klasa Rhamno-Prunetea Rubus caesius L. 2 (IV 1 166) b, Rosa canina L. 2 (III 591) b, Crataegus monogyna Jacq. 2 (IV 333) b, Viburnum opulus L. 3 (IV 333) b, Quercus robur L. 2 (I 83) a; klasa Molinio Arrhenatheretea Dactylis glomerata L. 1 (III 458), 2 (II 3), 3 (III 86) c, Taraxacum officinale F. H. Wigg. 1 (III 166), 2 (I 1), 3 (III 5) c, Lysimachia nummularia L. 1 (III 585) c, Heracleum sibiricum L. 1 (IV 251) c, Bromus hordeaceus L. 1 (III 168) c; klasa Stellarietea mediae Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál 2 (III 593), 3 (II 85) c, Geranium pusillum Burm. F. ex L. 2 (III 295) c, Galeopsis speciosa Mill. 1 (II 3), 2 (I 1) c, Lapsana communis L. s. s. 2 (I 1) c; klasa Salicetea purpureae Populus nigra L. 3 (III 250) b. Inne: zbiorowisko z Urtica dioica (klasa Artemisietea vulgaris): Urtica dioica L. c 5, Tilia cordata L. a 4, Aesculus hippocastanum L. a 3, Carpinus betulus L. a 2, Rosa canina L. b +, Sambucus nigra L. b 1, Elymus repens (L.) Gould c 2, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 1, Cirsium arvense (L.) Scop. c 1; zespół Convolvulo arvensis-agropyretum repentis (klasa Agropyretea intermedio-repentis, rząd Agropyretalia intermedio-repentis, związek Convolvulo-Agropyrion repentis): Elymus repens (L.) Gould c 4, Bromus inermis Leyss. c 3, Convolvulus arvensis L. c 3, Salix alba L. a 3, S. caprea L. b 2, Crategus monogyna Jacq. b 3, Rosa canina L. b 4, Rubus caesius L. b 2, Cerastium arvense L. s. s. c 2, Equisetum arvense L. c 1, Linaria vulgaris Mill. c +, Asparagus officinalis L. c +, Fallopia concolvulus (L.) Á. Löve c 1, Galeopsis speciosa Mill. c 1, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 2, Consolida regalis Grey c +; zespół Lamio albi-conietum maculati (klasa Artemisietea vulgaris, podklasa Artemisienea vulgaris, rząd Artemisietalia vulgaris, związek Arction lappae): Conium maculatum L. c 4, Pinus sylvestris L. a 4, Chenopodium album L. c 3, Lamium album L. c 3, Capsella bursa-pastoris L. Medik. c 2, Melandrium album (Mill.) Garcke c 1, Leonurus cardiaca L. c 1, Glechoma hederacea L. c 1, Rumex obtusifolius L. c +. Rodzaj zbiorowiska: 1 Anthriscetum sylvestris Hadač 1978, 2 zbiorowisko z Cirsium arvensis, 3 Urtico- -Aegopodietum podagrariae (Tx. 1963 n.n.) em. Dierschke 1974. Pozostałe objaśnienia, jak pod tabelą 2. Explanations: class Agropyretea intermedio-repentis Bromus inermis Leyss. 2 (IV 1 833) c, Elymus repens (L.) Gould 2 (III 6660, 3 (IV 541) c, Convolvulus arvensis L. 2 (III 86), 3 (II 166) c, Equisetum arvense L. 1 (II 3), 2 (II 3), 3 (III 5) c, Cerastium arvense L. s. s. 2 (I 1) c; class Rhamno-Prunetea Rubus caesius L. 2 (IV 1 166) b, Rosa canina L. 2 (III 591) b, Crataegus monogyna Jacq. 2 (IV 333) b, Viburnum opulus L. 3 (IV 333) b,

54 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) Quercus robur L. 2 (I 83) a; class Molinio-Arrhenatheretea Dactylis glomerata L. 1 (III 458), 2 (II 3), 3 (III 86) c, Taraxacum officinale F. H. Wigg. 1 (III 166), 2 (I 1), 3 (III 5) c, Lysimachia nummularia L. 1 (III 585) c, Heracleum sibiricum L. 1 (IV 251) c, Bromus hordeaceus L. 1 (III 168) c; class Stellarietea mediae Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál 2 (III 593), 3 (II 85) c, Geranium pusillum Burm. F. ex L. 2 (III 295) c, Galeopsis speciosa Mill. 1 (II 3), 2 (I 1) c, Lapsana communis L. s. s. 2 (I 1) c; class Salicetea purpureae Populus nigra L. 3 (III 250) b. Others: community with Urtica dioica (class Artemisietea vulgaris): Urtica dioica L. c 5, Tilia cordata L. a 4, Aesculus hippocastanum L. a 3, Carpinus betulus L. a 2, Rosa canina L. b +, Sambucus nigra L. b 1, Elymus repens (L.) Gould c 2, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 1, Cirsium arvense (L.) Scop. c 1; association Convolvulo arvensis-agropyretum repentis (class Agropyretea intermedio-repentis, order Agropyretalia intermedio-repentis, alliance Convolvulo-Agropyrion repentis): Elymus repens (L.) Gould c 4, Bromus inermis Leyss. c 3, Convolvulus arvensis L. c 3, Salix alba L. a 3, S. caprea L. b 2, Crategus monogyna Jacq. b 3, Rosa canina L. b 4, Rubus caesius L. b 2, Cerastium arvense L. s. s. c 2, Equisetum arvense L. c 1, Linaria vulgaris Mill. c +, Asparagus officinalis L. c +, Fallopia concolvulus (L.) Á. Löve c 1, Galeopsis speciosa Mill. c 1, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 2, Consolida regalis Grey c +; association Lamio albi-conietum maculati (class Artemisietea vulgaris, subclass Artemisienea vulgaris, order Artemisietalia vulgaris, alliance Arction lappae): Conium maculatum L. c 4, Pinus sylvestris L. a 4, Chenopodium album L. c 3, Lamium album L. c 3, Capsella bursa-pastoris L. Medik. c 2, Melandrium album (Mill.) Garcke c 1, Leonurus cardiaca L. c 1, Glechoma hederacea L. c 1, Rumex obtusifolius L. c +. Type of community: 1 Anthriscetum sylvestris Hadač 1978, 2 community with Cirsium arvensis, 3 Urtico- Aegopodietum podagrariae (Tx. 1963 n.n.) em. Dierschke 1974. The others explanations as in Tab. 2. Roślinność szuwarowa występowała znacznie rzadziej (13%). Obecna była w obrębie dziewięciu zadrzewień, zdominowanych przez drzewostan w postaci: olszy czarnej (Alnus glutinosa (L.) Gaertn.) i szarej (A. incana (L.) Moench) oraz topoli czarnej (Populus nigra L.) tabela 4. Zbiorowiska zaroślowe stwierdzono jedynie na terenie dwóch obiektów, w których dominował drzewostan z dębem szypułkowym (Quercus robur L.) i robinią akacjową (Robinia pseudoacacia L.). Tabela 4. Charakterystyka zbiorowisk szuwarowych w obrębie śródpolnych zadrzewień grupowych Table 4. Characteristics of rush communities in mid-field woodlots Rodzaj zbiorowiska Type of community 1 2 Średnia liczba gatunków Average no of species 12 6 Stałość pokrycie w 6 zdjęciach S D S D Constancy coverage of 6 releve s Zwarcie koron drzew (a) Density of trees crowns (a), % 70 80 Zwarcie podszycia (b) Density of undergrowth (b), % 40 20 Pokrycie warstwy zielnej (c) Coverage of the herb layer (c), % 80 70 Powierzchnia zdjęcia, m 2 Area of relevé, m 2 40 45 1 2 3 4 Klasa Phragmitetea, rząd Phragmitetalia, związek Magnocaricion, zespół Phalaridetum arundinaceae Class Phragmitetea, order Phragmitetalia, alliance Magnocaricion, association Phalaridetum arundinaceae Phalaris arundinacea L. c V 8 250 Poa palustris L. c II 250 III 86

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 55 1 2 3 4 cd. tab. 4 Związek Phragmition, zespół Phragmitetum australis Alliance Phragmition, association Phragmitetum australis Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. c V-5 895 Klasa Alnetea glutinosae, rząd Alnetalia glutinosae, związek Alnion Class Alnetea glutinosae, order Alnetalia glutinosae, alliance Alnion Alnus glutinosa (L.) Gaertn. a IV 3 791 Sporadyczne: Salix pentandra L. 1 (I 291) b, Salix cinerea L. 1 (II 166) b Sporadic species: Salix pentandra L. 1 (I 291) b, Salix cinerea L. 1 (II 166) b Klasa Artemisietea vulgaris Class Artemisietea vulgaris Urtica dioica L. c II 450 V 1 144 Cirsium arvense (L.) Scop. c III 250 V 1 143 Sporadyczne: podklasa Galio-Urticenea Galium aparine L. 1 (IV 378), 2 (III 74) c, Symphytum officinale L. 1 (I 83), 2 (II 111) c, Epilobium parviflorum Shreb. 2 (II 58) c, Scrophularia nodosa L. 2 (II 56) c, Veronica chamaedrys L. 2 (II 56) c Sporadic species: subclass Galio-Urticenea Galium aparine L. 1 (IV 378), 2 (III 74) c, Symphytum officinale L. 1 (I 83), 2 (II 111) c, Epilobium parviflorum Shreb. 2 (II 58) c, Scrophularia nodosa L. 2 (II 56) c, Veronica chamaedrys L. 2 (II 56) c Klasa Molinio Arrhenatheretea, rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae, związek Agropyro-Rumicion crispi Class Molinio Arrhenatheretea, order Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae, alliance Agropyro-Rumicion crispi Elymus repens (L.) Gould c IV-782 - Sporadyczne: Rumex crispus L. 1 (II 2500, 2 (III 216) c, Potentilla anserina L. 1 (I 166) c, Alopecurus geniculatus L. 2 (II 85) c; klasa Vicia cracca L. 1 (II 250) c, Alopecurus pratensis L. 1, 2 (I 83) c Sporadic species: Rumex crispus L. 1 (II 2500, 2 (III 216) c, Potentilla anserina L. 1 (I 166) c, Alopecurus geniculatus L. 2 (II 85) c; class Vicia cracca L. 1 (II 250) c, Alopecurus pratensis L. 1, 2 (I 83) c Klasa Salicetea purpureae, rząd Salicetalia purpureae, związek Salicion albae Class Salicetea purpureae, order Salicetalia purpureae, alliance Salicion albae Populus nigra L. a V 3 375 Sporadyczne: Salix fragilis L. 2 (II 583) b, S. viminalis L. 1 (II 583) b, S. alba L. 1 (I 83) b Sporadic species: Salix fragilis L. 2 (II 583) b, S. viminalis L. 1 (II 583) b, S. alba L. 1 (I 83) b Klasa Epilobietea angustifolii, rząd Atropetalia Class Epilobietea angustifolii, order Atropetalia Betula pendula Roth b, a I 83 III 1 208 Objaśnienia: klasa Stellarietea mediae Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál 2 (III 250) c, Vicia tetrasperma (L.) Schreb. 1 (III 250) c, Equisetum arvense L. 1 (I 293) c, Galeopsis tetrahit L. 1 (II 175) c, Stellaria media (L.) Vill. 2 (II 86) c; Inne: zbiorowisko z Impatiens noli-tangere (klasa Querco-Fagetea, rząd Fagetalia sylvaticae): Impatiens noli- -tangere L. c 4, Festuca altissima All. c 3, Adoxa moschatellina L. c 2, Aegopium podagraria L. c 1, Poa nemoralis L. c 1, Epilobium montanum L. c 1, Stachys sylvatica L. c 1, Polygonum mite Schrank c 1, Salix cinerea L. b 3; zbiorowisko z Calamagrostis canescens (klasa Alnetea glutinosae, rząd Alnetalia glutinosae, związek Alnion glutinosae): Calamagrostis canescens (Weber) Roth c 5, Robinia pseudoacacia L. a 4, Sambucus nigra L.

56 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) b 4, Cirsium arvense (L.) Scop. c 3, Achillea millefolium L. c 1, Alopecurus geniculatus L. c 1, Elymus repens (L.) Gould c 1, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 1, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. c 1, Galeopsis tetrahit L. c +, Poa pratensis L. c 1, Polygonum mite Schrank c +, Vicia cracca L. c +; Rodzaj zbiorowiska: 1 Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931, 2 Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939. Pozostałe objaśnienia, jak pod tabelą 2. Explanations: class Stellarietea mediae Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál 2 (III 250) c, Vicia tetrasperma (L.) Schreb. 1 (III 250) c, Equisetum arvense L. 1 (I 293) c, Galeopsis tetrahit L. 1 (II 175) c, Stellaria media (L.) Vill. 2 (II 86) c; Others: community with Impatiens noli-tangere (class Querco-Fagetea, order Fagetalia sylvaticae): Impatiens noli-tangere L. c 4, Festuca altissima All. c 3, Adoxa moschatellina L. c 2, Aegopium podagraria L. c 1, Poa nemoralis L. c 1, Epilobium montanum L. c 1, Stachys sylvatica L. c 1, Polygonum mite Schrank c 1, Salix cinerea L. b 3; community with Calamagrostis canescens (class Alnetea glutinosae, order Alnetalia glutinosae, alliance Alnion glutinosae): Calamagrostis canescens (Weber Roth c 5, Robinia pseudoacacia L. a 4, Sambucus nigra L. b 4, Cirsium arvense (L.) Scop. c 3, Achillea millefolium L. c 1, Alopecurus geniculatus L. c 1, Elymus repens (L.) Gould c 1, Matricaria maritima subsp. inodora (L.) Dostál c 1, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. c 1, Galeopsis tetrahit L. c +, Poa pratensis L. c 1, Polygonum mite Schrank c +, Vicia cracca L. c +; Type of community: 1 Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb. 1931, 2 Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939. The other explanations as in Tab. 2. W składzie drzewostanu najliczniejsze były zadrzewienia z brzozą brodawkowatą (Betula pendula Roth) 21%, jesionem wyniosłym (Fraxinus excelsior L.) 18% i topolą osiką (Populus tremula L.) 15%. Inny drzewostan występował rzadziej (dąb szypułkowy Quercus robur L., olsza czarna Alnus glutinosa (L.) Gaertn., topola czarna Populus nigra L. po 9%), a pozostałe występowały sporadycznie (po 3%). Spośród drzew największy obwód na wysokości pierśnicy (1,3 m) miały wierzba biała (Salix alba L.) od 4,1 do 4,6 m i dąb szypułkowy (Quercus robur L.) od 3,1 do 4,9 m. Na podstawie wielkości można zakwalifikować te okazy do objęcia ochroną. Regularne występowanie drzew świadczyło o ich nasadzeniu (wyjątkiem jest sześć obiektów zdominowanych przez: olszę czarną Alnus glutinosa (L.) Gaertn., szarą A. incana (L.) Moench i topolę osikę Populus tremula L.). Najwięcej śródpolnych zadrzewień grupowych znajdowało się przy poboczu jezdni (60%). Mniej licznie zachowały się zadrzewienia na stromych zboczach (23%), np. na nasypie kolejowym o nachyleniu stoku 40 lub w zagłębieniach terenu (nachylenie stoków od 20 do 30 ). DYSKUSJA WYNIKÓW Na terenie Pomorza Zachodniego licznie występują zadrzewienia przydrożne, zdominowane m.in. przez jesion wyniosły (Fraxinus excelsior L.) i lipę drobnolistną (Tilia cordata Mill.) [KOCHANOWSKA, BOROWIEC, WOŁEJKO, 1996], ale na Równinie Wełtyńskiej miały one jedynie niewielki udział (21%). Wyniki prac FU- DALI [1995] wykazały przewagę zadrzewień z brzozą brodawkowatą (Betula pendula Roth) uznanych za cenne na terenach rolniczych [ZAJĄCZKOWSKI, 2001].

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 57 Badania KARGA i KARLIKA [1993] potwierdziły sporadyczną obecność sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.) w agroekosystemach. Nie znalazły uzasadnienia tezy BUDZYŃSKIEGO [1997] o znacznym udziale nasadzeń owocowych (sporadyczny udział gruszy pospolitej Pyrus communis L.) czy RATYŃSKIEJ i SZWEDA [1996] o przewadze samosiewów w przydrożnych zadrzewieniach (17%). Zaobserwowano zwiększenie się liczby gatunków roślin wraz z wiekiem drzewostanu [LOSTER, 1991] w zadrzewieniach z dębem szypułkowym (Quercus robur L.), gdzie stwierdzono dwukrotnie większą liczbę gatunków (40) ze średnim obwodem drzew wynoszącym 3,7 m niż w zadrzewieniach młodszych, o średnim obwodzie pni ok. 0,2 m. Wraz z intensyfikacją rolnictwa i związanym z tym przenawożeniem gleby [DYGUŚ, 1994] zwiększał się udział roślinności nitrofilnej (klasy Agropyretea intermedio-repentis i Artemisietea vulgaris) oraz łąkowej, typowej dla siedlisk wydeptywanych (rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae) 64%. Również spostrzeżenia autorów dotyczące dominującej roślinności były odmienne od opisywanych w literaturze, gdyż nie dominowały zbiorowiska zaroślowe, jak podaje RATYŃSKA [2002], lecz antropogeniczne Anthriscetum sylvestris i zbiorowisko z perzem właściwym (Elymus repens) 43%. W szacie roślinnej śródpolnych zadrzewień przydrożnych stwierdzono te same fitocenozy Arrhenatheretum elatioris i Convolvulo arvensis-agropyretum repentis, co przedstawione w pracy GAMRAT i KOCHANOWSKIEJ [2005], ale miały one mniejszy udział (10%). Niekorzystny stosunek części przejściowej zadrzewień do ich małej powierzchni [DĄBROWSKA-PROT, 2002] wraz z niepełnym zwarciem drzewostanu [FALIŃSKI, 1976] spowodowały sporadyczny udział roślinności leśnej (zbiorowisko z niecierpkiem pospolitym (Impatiens noli-tangere), zbliżonej jedynie florystycznie do fitocenoz okrajkowych (np. Galio aparine-impatientetum noli-tangere) [BRZEG, 1989]. WNIOSKI 1. Niewielki obszar śródpolnych zadrzewień grupowych spowodował wykształcenie się mozaiki różnych typów zbiorowisk. 2. Na bogactwo florystyczne terenu zadrzewień grupowych wpłynęło zróżnicowanie siedlisk, tj. poboczy dróg, nasypów i zagłębień. 3. Antropogeniczne pochodzenie zadrzewień przyczyniło się do znacznego udziału roślinności nitrofilnej oraz łąkowej, typowej dla terenów wydeptywanych (64%). 4. Dewastacyjne wycinanie drzew spowodowało sporadyczne występowanie zadrzewień z okazami drzew o pomnikowych rozmiarach.

58 Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie t. 7 z. 1 (19) LITERATURA BAŁAZY S., 1995. Problemy ochrony zadrzewień śródpolnych w krajobrazie rolniczo-leśnym. Parki Narod. 13 1 (supl.) s. 19 26. BANASZAK J., RATYŃSKA H., 1992. Zadrzewienia śródpolne ostojami życia i miejscami badań ekologicznych. Chrońmy Przyr. Ojcz. 6 s. 87 92. BRZEG A., 1989. Przegląd systematyczny zbiorowisk okrajkowych dotąd stwierdzonych i mogących występować w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 34 3 4 s. 385 425. BUDZYŃSKI W., 1997. Działalność zadrzewieniowa w Polsce. Przyr. Pol. 7 s. 24 26. BUDZYŃSKI W., 2001. Co dalej z zadrzewieniami. Las Pol. 23 s. 28 29. DĄBROWSKA-PROT E., 2002. Problemy różnorodności biologicznej wysp leśnych w krajobrazie rolniczym. W: Wyspy środowiskowe; bioróżnorodność i próby typologii. Pr. zbior. Red. J. Banaszak. Bydgoszcz: Wydaw. ABydg. s. 277 289. DYGUŚ K.H., 1994. Roślinność runa wskaźnikiem stanu siedliska borowego nawożonego ściekami przemysłu krochmalniczego. Dziekanów Leśny: Wydaw. Inst. Ekol. PAN s. 125 131. FALIŃSKI J.B., 1976. Trwałość reliktów lasu w krajobrazie rolniczym w świetle obserwacji na stałych powierzchniach. Phytocen. Biul. Fitosoc. 5.3/4 s. 190 213. FUDALI E., 1995. Projektowane użytki ekologiczne w krajobrazie rolniczym okolic Kołbaskowa k. Szczecina. Prz. Przyr. 61 ss. 39 58. GAMRAT R., 1998. Zadrzewienia śródpolne i ich zróżnicowanie na Równinie Wełtyńskiej. W: Botanika polska u progu XXI wieku. Pr. zbior. Red. J. Miądlikowska. Mater. symp. obrad 51. Zjazdu PTB. Gdańsk, 15 19.09.1998. Poznań: Bogucki Wydaw. Nauk. ss. 156. GAMRAT R., 2006. Threat of small mid-field ponds on Wełtyń Plain. Intern. Agrophys. t. 20 nr 2 s. 97 100. GAMRAT R., KOCHANOWSKA R., 2005. Zbiorowiska trawiaste zadrzewień przydrożnych w rejonie Gryfina. Łąk. Pol. 8 s. 61 70. KARG J., KARLIK B., 1993. Zadrzewienia na obszarach wiejskich. Poznań: Wydaw. ZBŚRiL ss. 46. KOCHANOWSKA R., BOROWIEC S., WOŁEJKO L., 1996. Różnorodność śródpolnych użytków ekologicznych na Pomorzu Szczecińskim. Prz. Nauk. SGGW 10 s. 25 32. LOSTER S., 1991. Różnorodność florystyczna w krajobrazie rolniczym i znaczenie dla niej naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk wyspowych. Fragm. Flor. Geobot. 36 2 s. 427 457. MATUSZKIEWICZ W., 2002. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wydaw. Nauk PWN ss. 536. MEDWECKA-KORNAŚ A., KORNAŚ J., PAWŁOWSKI B., 1959. Przegląd zbiorowisk roślinnych lądowych i słodkowodnych. W: Szata roślinna Polski. T. 1. Pr. zbior. Red. W. Szafer. Warszawa: Wydaw. PWN s. 229 274. MIREK Z., PIĘKOŚ-MIREK H., ZAJĄC A., ZAJĄC M., 2002. Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Kraków: Wydaw. Szafer Instit. Bot. Pol. Acad. Sci. ss. 442. OLACZEK R., 1990. Siedliska marginalne w systemie klasyfikacji gruntów i problemów ekologicznych. Warszawa: Wydaw. SGGW-AR s. 7 24. RATYŃSKA H., 2002. Wyspy środowiskowe jako element krajobrazu, próba typologii i zróżnicowania szaty roślinnej. W: Wyspy środowiskowe; bioróżnorodność i próby typologii. Pr. zbior. Red. J. Banaszak. Bydgoszcz: Wydaw. ABydg. s. 239 260. RATYŃSKA H., SZWED W., 1996. Vegetation of forest islands in the agricultural landscape near Poznań (west-central Poland). J. Bot. 5 s. 159 171. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 sierpnia 2001 r. w sprawie określenia rodzajów siedlisk przyrodniczych podlegających ochronie. Dz. U. 2001 nr 92 poz. 1029. SZWED W., RATYŃSKA H., DANIELEWICZ W., MIZGAJSKI A., 1999. Przyrodnicze podstawy kształtowania marginesów ekologicznych w Wielkopolsce. Poznań: Wydaw. Kat. Bot. Leśn. AR ss. 144.

R. Gamrat, P. Burczyk: Skład gatunkowy śródpolnych zadrzewień grupowych... 59 Ustawa z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody. Dz. U. 1991 nr 114 poz. 492. WILUSZ Z., 1957. O gospodarczej ochronie przyrody zapoczątkowanej przez D. Chłapowskiego około r. 1820. Przyr. Pol. Zach. 1 2 s. 11 28. ZAJĄCZKOWSKI K., 2001. Dobór drzew i krzewów do zadrzewień na obszarach wiejskich. Warszawa: Wydaw. IBL ss. 78. Renata GAMRAT, Piotr BURCZYK FLORAL COMPOSITION OF MID-FIELD WOODLOTS ON WEŁTYŃ PLAIN Key words: mid-field woodlots, vegetation cover S u m m a r y Strong winds blow on Wełtyń Plain and for this reason every woodlot that may decrease the wind power should be protected, or at least not destroyed. The main goal of the study was to recognize present floral and phytosociological differentiation of the mid-field woodlots in relation to the dominating species in tree stand. In 1996 2001 arable lands of Wełtyń Plain were studied to analyse floral composition of woodlots. 144 species of vascular plants were found on the small areas (average area was 0,019 ha) of mid-field woodlots. Common birch, European ash and aspen poplar were most frequent in tree stands (54%). Most woodlots were of anthropogenic origin (except for woodlots with Alnus incana, A. glutinosa and some with Populus tremula). Roadside woodlots were most common (77%) and those near the steep escarps rather rare (20%). Woodlots in wet depressions constituted 3% of analysed woodlots. There were 16 communities, including 43% of meadow vegetation (e.g. Arrhenatheretum elatioris, community with Elymus repens), 40% of nitrophilous plants (e.g. Anthriscetum sylvestris, Urtico-Aegopodietum podagrariae), 13% of marshlands (Phalaridetum arundinaceae, Phragmitetum australis) and 9% of shrubs (community with Calamagrostis canescens, Impatiens noli-tangere). Meadows and nitrophilous communities were most frequent, especially the community with Elymus repens and Anthriscetum sylvestris. Recenzenci: doc. dr hab. Wiesław Dembek dr hab. Lesław Wołejko, prof. AR w Szczecinie Praca wpłynęła do Redakcji 04.10.2005 r.