BADANIA FIZJOGRAFICZNE R. II SERIA B BOTANIKA (B60) str

BADANIA FIZJOGRAFICZNE R. II SERIA B BOTANIKA (B60) str. 103 135 Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli z rzędu Onopordetalia acanthii Br.-Bl. et R. Tx. 1943 em. R. Tx. 1950 Słupcy i okolic Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg Zakład Ekologii Roślin i Ochrony Środowiska, Wydział Biologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, ul. Umultowska 89, 61 614 Poznań, Abstract: A local phytosociological characteristics of synanthropic vegetation of the order Onopordetalia acanthii is presented in this paper. The investigations were conducted in the area of Słupca town and surrounding villages. This area is located in the central-eastern part of the Wielkopolska region. As a result 15 associations and 2 communities of similar rank have been distinguished. The aim of the studies was focused on the syntaxonomical differentiation of selected common in this region, but to date poorly known ruderal communities. Key words: synanthropic vegetation, ruderal communities, Onopordion acanthii, Convolvulo-Agropyrion repentis, Arction lappae, phytosociology, Słupca town, Wielkopolska, Poland Wstęp Procesy antropogenicznych przemian roślinności, określane mianem synantropizacji, od dawna przyciągają uwagę wielu badaczy. Badania prowadzone w celu poznania i usystematyzowania zespołów synantropijnych Europy zaczęto prowadzić w latach 30. i 40. ubiegłego wieku. Wśród prekursorów zajmujących się tą grupą zbiorowisk wymienić można m.in.: Klikę (1935), Braun Blanqueta i in. (1936), Tüxena (1937, 1950), Krusemana, Vliegera (1939), a w Polsce: Kornasia (1950, 1953), Fijałkowskiego (1963), Sowę (1964), Zanowę (1964), Kępczyńskiego (1965) i Falińskiego (1965, 1966). Odbyte we Wrocławiu w 1971 r. sympozjum poświęcone synatropizacji szaty roślinnej zaowocowało szeregiem publikacji z badań dotyczących zarówno flory, jak i roślinności miast Polski (Faliński 1971). Obecnie jednak w wielu regionach dotkliwie uwidacznia się niewystarczające rozpoznanie nawet powszechnie występujących syntaksonów, zwłaszcza ruderalnych ziołorośli (Brzeg, Pawlak 1998; Brzeg, Wojterska 2001). Celem pracy jest ukazanie zróżnicowania fitocenotycznego zbiorowisk ruderalnych z rzędu Onopordetalia acanthii występujących w środkowowschodniej Wielkopolsce na przykładzie materiałów zebranych na terenie niewielkiego miasta powiatowego Słupcy i leżących w jego okolicach wsi.

104 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg Serdecznie dziękujemy Pani dr Dorocie S z u k a l s k i e j za pomoc przy oznaczaniu mchów oraz mgr Darii Z a r a b s k i e j za oznaczenie porostów. Materiał i metody Materiał stanowi 80 oryginalnych zdjęć fitosocjologicznych. Badania prowadzono w pełni sezonów wegetacyjnych w latach 1995 2010. W tabelach fitosocjologicznych nie zamieszczono zdjęć występującego na tym terenie Diplotaxio tenuifoliae-agropyretum repentis Th. Müller et Görs 1969, które zostały opublikowane już wcześniej przez Szramę (2009). Teren badań schematycznie przedstawiono na rycinie 1. Nazewnictwo taksonów roślin naczyniowych przyjęto za Rutkowskim (2004), mchów za Hillem i in. (2006), a porostów za Fałtynowiczem (2003). Roślinność badano, wykonując zdjęcia fitosocjologiczne zgodnie z metodą Braun-Blanqueta. Klasyfikację i nomenklaturę zespołów roślinnych oraz rolę diagnostyczną taksonów roślin przyjęto za najnowszym opracowaniem Ratyńskiej i in. (2010). Charakterystyka Terenu Miasto Słupca położone jest w środkowowschodniej części województwa wielkopolskiego (ryc. 1). Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki 1998) badany teren znajduje się w podobszarze Niż Środkowoeuropejski, w prowincji Pojezierze Wielkopolskie, w mezoregionie Równina Wrzesińska. Pierwszą wzmiankę o Słupcy, jeszcze jako o wsi biskupów poznańskich, datowano przed rokiem 1282 w dokumencie biskupa Jana I. Kilka lat później, w 1290 r., nastąpiła lokalizacja miasta za zgodą księcia kaliskiego i poznańskiego Przemysła II. Ówczesna osada leżała przy skrzyżowaniu dwóch szlaków handlowych: starego gnieźnieńsko-toruńskiego oraz nowszego, nabierającego wtedy znaczenia wrocławsko-toruńskiego (Dobosz 1996). Centrum dzisiejszego miasta stanowi zachowany w owalnym układzie zarys średniowiecznych granic z kompleksem zabudowań kamienicznych, gotyckim kościołem oraz ratuszem. W dobie przemian historycznych Słupca rozszerzała granice głównie w kierunku północnym, gdzie powstały nowe osiedla zabudowy blokowej i jednorodzinnej. Na południe od centrum biegnie linia kolejowa z towarzyszącym jej kompleksem zabudowy przemysłowej. Istotnym czynnikiem kształtującym charakter miasta i jego okolic jest korzystne położenie przy głównych magistralach komunikacyjnych. Są nimi: krajowa droga 92 łącząca Miedzichowo z Poznaniem i Łowiczem, linia kolejowa relacji Poznań Warszawa oraz droga wojewódzka 466, będąca zjazdem z niedalekiej autostrady A2 (ryc. 1).

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 105 Ryc. 1. Schematyczna mapa badanego obszaru 1 wsie; 2 tory kolejowe; 3 obszar miasta; 4 główne drogi; 5 jeziora, rzeki i potoki Fig. 1. Schematic map of the investigated area 1 villages; 2 railways; 3 town area; 4 main roads; 5 lakes, rivers and streams Pod względem rzeźby terenu Słupca i okolice to tereny płaskie, ukształtowane, według opinii Krygowskiego (1961), jeszcze przez zlodowacenie środkowopolskie. Monotonię krajobrazu przełamują jedynie obszary położone na północ od miasta w kierunku Powidza, przejściowe do niedalekiego Pojezierza Gnieźnieńskiego, charakteryzujące się większym urozmaiceniem form geomorfologicznych (Krygowski l.c.). Przeważającą część badanego obszaru zajmuje glina zwałowa wysoczyzny dyluwialnej, z której wykształciły się czarne ziemie i gleby brunatne. Na północ

106 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg od miasta znajdują się pokłady piasków akumulacji wodnolodowcowej, które w okolicach Powidza, Giewartowa i Niezgody tworzą rozległe pola sandrowe, powstałe podczas recesji ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Wykształciły się tam uboższe gleby rdzawe i bielicowe. W dolinie Meszny i jej dopływów zalegają gleby: torfowo-murszowe, murszowe i murszowo-mineralne (Bartkowski 1958). Obszar badań według mapy potencjalnej roślinności naturalnej środkowej Wielkopolski (Wojterski i in. 1981) w głównej mierze zajmują siedliska: grądu środkowoeuropejskiego w formie żyznej (Galio sylvatici-carpinetum), na północ od Słupcy w okolicach Powidza kontynentalnych borów mieszanych ( Pino- -Quercetum w rzeczywistości głównie acydofilnej i świetlistej dąbrowy), w dolinach rzek Meszny i Strugi niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych (Fraxino-Alnetum), a w dolinie rynny łączącej Jezioro Powidzkie z Jeziorem Słupeckim łęgu wiązowo-dębowego (Querco-Ulmetum chrysosplenietosum). Na terenie miasta przeważają takie siedliska synantropijne, jak: przydroża, tereny kolejowe, zapuszczone nieużytki, place składowe i powierzchnie wydeptywane. Z kolei na obszarach wiejskich pojawiają się, obok wymienionych, także m.in.: miedze śródpolne, ugory, przypłocia i przychacia, ponadto miejsca przenawożone przez zwierzęta hodowlane. Systematyczny wykaz zbiorowisk Kl. Artemisietea vulgaris Lohmeyer et al. in R. Tx. 1950 Rz. Onopordetalia acanthii Br.-Bl. et R. Tx. 1943 em. R. Tx. 1950 Zw. Onopordion acanthii Br.-Bl. 1926 ex Br.-Bl. et al. 1936 Onopordetum acanthii Libbert 1932 em. Br.-Bl. et al. 1936 Potentillo argenteae-artemisietum absinthii Faliński 1965 Berteroetum incanae Sissingh et Tideman in Sissingh 1950 Melilotetum albo-officinalis Sissingh 1950 Dauco-Picridetum hieracioidis (Faber 1933) Görs 1966 Artemisio-Oenotheretum rubricaulis Pass. 1977 Tanaceto-Artemisietum Sissingh 1950 Zw. Convolvulo-Agropyrion repentis Görs 1966 Convolvulo arvensis-agropyretum repentis Felföldy (1942) 1943 Rubo caesii-calamagrostietum epigeji Coste 1985 Convolvulo-Brometum inermis Eliáš 1979 Elymo-Rubetum caesii Dengler 1997 Zb. z Saponaria officinalis Zb. z Lathyrus tuberosus Zw. Arction lappae R. Tx. 1937 nom. conserv. Arctietum lappae Felföldy 1942

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 107 Leonuro cardiacae-ballotetum nigrae Slavnić 1951 Rumicetum obtusifolii Kulczyński 1928 corr. Brzeg et Pawlak 1998 Lycietum halimifolii Felföldy 1942 Charakterystyka zbiorowisk Onopordetum acanthii Libbert 1932 em. Br.-Bl. et al. 1936 Tabela 1, zdj. (rel.) 1 4 Charakterystyczną fizjonomię nadają fitocenozom tego zespołu skupienia okazałych hemikryptofitów, zwłaszcza kolczastych, purpurowo kwitnących ostów Onopordum acanthium i Carduus acanthoides oraz żółto kwitnących dziewann, głównie Verbascum phlomoides i V. densiflorum. Na badanym obszarze zbiorowisko to nie było zbyt rozpowszechnione. Stwierdzone płaty wykształcały się na glebach piaszczysto-gliniastych lub gliniasto-piaszczystych o dużej przepuszczalności, najczęściej na peryferiach miasta: na nieużytkach, przy rowach oraz w pobliżu terenów kolejowych. Odznaczały się stosunkowo wysokim bogactwem florystycznym (20 36, średnio 29 taksonów w zdjęciu). Z gatunków charakterystycznych obficiej i częściej występował Carduus acanthoides niż Onorpordum acanthium, który odnotowano tylko w jednym zdjęciu. Badane płaty reprezentowały podzespół O.a. lolietosum perennis Brzeg et Pawlak 1999 (zdj. 1 3), rzadziej O.a. typicum Brzeg et Pawlak 1999 (zdj. 4), w każdym przypadku w wariancie z Lactuca serriola. Zespół Onopordetum acanthii z terenu naszego kraju podawali m.in.: Medwecka-Kornaś (1959), Fijałkowski (1963, 1967, 1978), Ceynowa (1968), Sowa (1971), Anioł-Kwiatkowska (1974), Kuczyńska i in. (1982), a z Wielkopolski: Brzeg (1989), Brzeg, Pawlak (1999), Ratyńska (2001) i Wojterska (2003). Potentillo argenteae-artemisietum absinthii Faliński 1965 Tabela 1, zdj. (rel.) 5 Specyficzny wygląd płatom tego typu nadawała bylica piołun o jasnoszarych liściach oraz żółto kwitnący pięciornik srebrny. Podłoże było przepuszczalne, piaszczyste, a stanowiska suche i ciepłe. Udokumentowana fitocenoza odznaczała się względną różnorodnością gatunkową (odnotowano 24 taksony). Zbiorowisko to można zaliczyć do suchszego, murawowego podzespołu P.a.-A.a. achilletosum pannonicae Brzeg et Pawlak 1999 w wariancie z Achillea millefolium, ponieważ charakteryzuje się występowaniem zarówno gatunków przechodzących z klasy Molinio-Arrhenetheretea, jak i obecnością stepowych roślin

108 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg Tabela 1 Table 1 Onopordetum acanthii Libbert 1932 em. Br.-Bl. et al.1936 zdj. (rel.) 1 4, Potentillo argenteae-artemisietum absinthii Faliński 1965 zdj. (rel.) 5 Nr kolejny zdjęcia Successive no. 1 2 3 4 5 Numer zdjęcia w terenie No. of relevé in field 71 4 128 125 94 Dzień (day) 17 25 11 09 30 Data (Date) Miesiąc (month) 08 07 08 08 08 Rok (year) 08 08 09 09 08 Miejscowość Locality Słu Słu Wrz Słu Róż Pokrycie warstwy zielnej c [%] 85 50 80 85 85 Cover of herb layer Pokrycie warstwy mszystej d [%] 5 5 Cover of moss layer Ekspozycja Slope SE Nachylenie Inclination [ o ] 5 Powierzchnia zdjęcia Area of relevé [m 2 ] 20 12 10 10 4 Liczba taksonów Number of taxa 30 36 20 22 25 I. Ch. Ass. Carduus acanthoides 3.2 3.4 3.4 3.4. Anchusa officinalis 2.3.... Onopordum acanthium 1.2.... Verbascum phlomoides.. 1.2.. Artemisia absinthium.... 2.3 Potentilla argentea fo. 1.2... 3.4 II. Ch. All. Onopordion acanthii Berteroa incana 3.4 1.2. +.2 +.2 Reseda lutea 3.3 2.2... Cichorium intybus s.s. 2.2... 1.2 Medicago lupulina fo. +... +.2 Daucus carota s.s.. 1.2.. 2.3 Tragopogon dubius. +.2. r. Pastinaca sativa fo.... +. Picris hieracioides. 1.1... Melilotus officinalis +.... III. Ch. O. Onopordetalia acanthii Equisetum arvense + 1.2 + 1.2 +.2 Melandrium album 1.2. + 1.2 +.2 Bromus inermis. +.2 +.2. + Ballota nigra s.s... 1.2 r. Convolvulus arvensis +. +.2.. Linaria vulgaris r.... Diplotaxis tenuifolia. +... IV. Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris 1.2 1.2 +.2 4.4 1.2 Elymus repens +.2. +.2. + Urtica dioica.. 2.3 1.2. Cirsium arvense.. 2.3.. V. Towarzyszące (Accompanying) a) Stellarietea mediae Conyza canadensis r + +.2 +.2 + Sisymbrium loeselii r o 1.1. +. Matricaria perforata. 1.1 + r. Papaver rhoeas. + +.2 r. Vicia hirsuta.. +.2 +. Lactuca serriola. +. +.2. Papaver argemone. +. +. Sisymbrium altissimum r.. +.

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 109 b) Festuco-Brometea et Koelerio-Corynephoretea Rumex acetosella 1.2.. + 1.2 Sedum acre 1.2 1.2... Arenaria serpyllifolia + 1.1... Pimpinella saxifraga.. +.2 1.2. Achillea collina +... +.2 c) Molinio-Arrhenatheretea Festuca rubra 1.2 +.. +.2 Achillea millefolium s.s +.2. +. + Dactylis glomerata s.s.... +.2 1.2 Carex hirta. 1.2.. 1.2 Arrhenatheretum elatius. + +.2.. Rumex acetosa. + +.. Taraxacum officinale agg. + +... d) Inne (Others) Galium album... +.2 + Gatunki sporadyczne z tabeli 1 (Sporadic taxa): Va) Arabidopsis thaliana 2(+); Atriplex patula 3(+); Bromus tectorum 2(+); Chenopodium album 4(r); Myosotis stricta 2(+); Papaver dubium 2(+); Vb) Artemisia campestris s.s. 5(2.2); Brachythecium albicans 2(1.2); Camptothecium lutescens 2(+.2); Centaurea stoebe 5(+.2); Poa angustifolia 2(+.2); Poa compressa 2(+); Sedum sexangulare 2(1.2); Trifolium arvense 1(+); Veronica dillenii 5(+); Vc) Bromus hordeaceus 1(r); Lolium perenne 1(+.2); Plantago major 1(+); Potentilla reptans 5(+); Rumex thyrsiflorus 5(+); Trifolium repens 1(+.2); Vd) Bryum caespiticium 2(+.2); Quercus robur 2(+); Silene vulgaris 2(1.2). Stanowiska zdjęć fitosocjologicznych z tabeli 1 (Location of phytosociological relevés): 1: Słupca, ul. Smugowa, nieużytek porolny, gleba piaszczysto-gliniasta; 2: Słupca, nasyp piasku z frakcją żwiru przy nieczynnej bocznicy na stacji kolejowej; 3: Słupca, przydroże graniczące z łąką przy ulicy Zagórowskiej; 4: Wierzbno, rów przydrożny sąsiadujący z polem uprawnym; 5: Róża, pobocze drogi, miejsce silnie nasłonecznione, podłoże piaszczyste kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea (Artemisia campestris s.s., Achillea collina, Centaurea stoebe) oraz psammofitów z klasy Koelerio-Corynephoretea (Rumex acetosella czy Veronica dillenii). Po raz pierwszy zespół ten opisał Faliński (1965, 1966), później dokumentowali go również m.in.: Fijałkowski (1967, 1978), Sowa (1971), Anioł- -Kwiatkowska (1974), Kępczyński (1975) i Czaplewska (1981). Monograficzne opracowanie Potentillo argenteae-artemisietum absinthii z Wielkopolski przedstawili Brzeg i Pawlak (1999), zamieszczając w tabelach m.in. zdjęcia z okolic Słupcy. Artemisio-Oenotheretum rubricaulis Pass. 1977 Tabela 2, zdj. (rel.) 1 8 Fitocenozy zespołu bylicy polnej i wiesiołka czerwonołodygowego wykształcają się najczęściej na zruderalizowanych piaszczyskach (Brzeg, Pawlak 1998). Na terenie Słupcy i okolic były to głównie przydroża i nieużytki porolne w obrębie równin sandrowych nieopodal wsi Korwin. Płaty omawianego zbiorowiska rozwinęły się tam jako kolejne stadium sukcesyjne po wypieranych murawach napiaskowych Corniculario-Corynephoretum. Oprócz gruntów

110 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg porolnych fitocenozy tego typu spotykano na obrzeżach przydrożnych rowów lub w pobliżu terenów kolejowych. Charakterystyczną fizjonomię nadają zbiorowisku żółto kwitnące, ortotropowo wzniesione wiesiołki Oe. biennis i/lub Oe. rubricaulis. Fitocenozy Artemisio-Oenotheretum rubricaulis są dość zróżnicowane pod względem bogactwa florystycznego (18 30 taksonów, średnio 22). Wydzielić można, zgodnie z opracowaniami Passargego (1977) oraz Brzega i Pawlak (1998) dwa podzespoły. Płaty reprezentujące A.-Oe.r. melilotetosum, bogatsze florystycznie (zdj. 1 3), wykształcały się przy rowach na podłożach bardziej ustabilizowanych oraz na piaszczysto-gliniastych nieużytkach porolnych. Fitocenozy odpowiadające A.-Oe.r. typicum (zdj. 4 8) charakteryzowały się mniejszym bogactwem gatunkowym. Rozwijały się głównie na piaszczystych ugorach w sąsiedztwie terenów osadniczych. Fitocenozy te odznaczały się znaczącym udziałem gatunków przechodzących z muraw piaskowych klasy Koelerio-Corynephoretea oraz obecnością porostów z rodzaju Cladonia. Obydwa stwierdzone podzespoły lokalnie są reprezentowane przez warianty typowe omawianej asocjacji (por. Brzeg, Pawlak l.c.). Berteroetum incanae Sissingh et Tideman in Sissingh 1950 Tabela 2, zdj. (rel.) 9 14 Zespół pyleńca pospolitego jest na terenie Słupcy i okolic (np. w rejonie Giewartowa; por. Brzeg, Pawlak 1998) szeroko rozpowszechniony. Jego płaty wykształcały się na przepuszczalnych, piaszczysto-żwirowych glebach, najczęściej na słabo wydeptywanych nieużytkach, placach, porzuconych polach uprawnych oraz przy nasłonecznionych i suchych rowach, rzadziej natomiast na terenach kolejowych, co potwierdzają również badania Brzega i Pawlak (l.c.). Przy braku oddziaływania czynników antropogenicznych (m.in. okazjonalnego koszenia czy ustania wydeptywania) zastępowane były przez inne zbiorowiska, przeważnie stanowiące bardziej zaawansowane stadia sukcesji wtórnej roślinności. Najczęściej były to ziołorośla typu Tanaceto-Artemisietum. W przypadku nadmiernego wydeptywania nasłonecznionych placów obserwowano natomiast przechodzenie omawianego zbiorowiska w kadłubowe ugrupowania z Echium vulgare, ciepłolubną postać Lolio-Plantaginetum, a przy jeszcze intensywniejszej presji w pionierskie Matricario-Polygonetum arenastri. Fitocenozy z pyleńcem pospolitym rozwijające się na badanym terenie na nasypach kolejowych nie nawiązywały do typowo kolejowego zespołu Centaureo diffusae-berteroetum Oberd. 1957, dokumentowanego w Polsce m.in. przez: Fijałkowskiego (1963, 1978), Rostańskiego i Guttego (1971), Sowę (1971) czy Czaplewską (1981), gdyż zupełnie brak w nich było kenofitów specjalistów kolejowych.

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 111 Tabela 2 Table 2 Artemisio-Oenotheretum rubricaulis Pass. 1977 zdj. (rel.) 1 8 Berteroetum incanae Sissingh et Tideman in Sissingh 1950 zdj. (rel.) 9 14 Nr kolejny zdjęcia Successive no. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Dzień (day) 25 31 31 31 31 31 31 31 25 31 15 17 25 15 Data (Date) Miesiąc (month) 07 08 08 08 08 08 08 08 07 08 07 08 07 07 Rok (year) 08 09 09 09 09 09 09 09 08 09 08 08 08 08 Pokrycie warstwy zielnej c [%] 70 80 75 75 70 60 60 60 65 65 70 60 75 85 Cover of herb layer Pokrycie warstwy mszystej d [%] 60 15 20 10 20 25 15 5 20 10 5 + 10 Cover of moss layer Ekspozycja Slope SE SW SW Nachylenie Inclination [ o ] 10 15 10 Powierzchnia zdjęcia Area of relevé [m 2 ] 12 10 8 10 10 5 10 8 12 5 10 20 15 10 Liczba taksonów Number of taxa 30 23 20 20 23 23 18 18 31 26 22 27 26 16 I. Ch. Ass. Oenothera rubricaulis 2.2 1.2 2.2 +.2.. +.2 1.2 IV. 1.2.... I Oenothera biennis. 2.2. 2.3 2.2 2.3 2.3 3.3 IV +. 1.2... II Berteroa incana +. 2.2 1.2 1.2. +.2. IV 2.1 3.4 3.4 3.4 4.4 4.4 V II. Ch. All. Onopordion acanthii Melilotus oficinalis r +.2 +..... II +.2 + +.2 1.2.. IV Cichorium intybus s.s.. + +.2..... II + +.2 1.2... III Medicago lupulina fo. 1.1. 2.2..... II. +.2 +.2 +.. III Daucus carota s.s. 2.2. 1.2..... II. + +.. 1.2 III Melilotus alba. 1.2 2.2..... II.. +... I Verbascum thapsus.. + + +.2... II...... Potentilla argentea fo.. +... 1.2.. II...... Anchusa officinalis.... 1.2 1.2.. II...... Tragopogon dubius +....... I... + +. II III. Ch. O. Onopordetalia acanthii Melandrium album. 1.2 +.2 +.... II +.2 + +.. +.2 IV Convolvulus arvensis 1.1... +. + +.2 III.. +.2 1.2.. II Linaria vulgaris + +...... II...... Equisetum arvense......... +.. +. II Tanacetum vulgare........ + r.... II IV. Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Elymus repens. +.2 + + +.2 + r. IV +.. + 1.2 1.2 IV Artemisia vulgaris 2.2 + +..... II +.2 r + 1.2 2.2 +.2 V Cirsium arvense........ +.. +.2.. II Erigeron annuus........ +.2. +.2... II IV. Towarzyszące (Accompanying) a) Stellarietea mediae Conyza canadensis +... + 1.2 1.2 1.2 IV + 1.2 +. 1.1. IV Matricaria perforata + + +..... II. +.2 + +.. III Apera spica-venti r +.2 +.2..... II. +.. 2.2. II Viola arvensis... r. r r. II.... r. I Arabidopsis thaliana.... +.. r II. + +. +. III Vicia hirsuta... r.. r. II...... Myosotis stricta..... +. r II.. 1.2. +. II Vicia villosa............ + +.2 II Lactuca serriola............ + + II Sisymbrium loeselii........ +.... +.2 II Capsella bursa-pastoris var. integrifolia........... r. + II Bromus sterilis........ +... +.2. II b) Festuco-Brometea Artemisia campestris. 1.2 +.2 3.2.. 1.2 1.2 IV 1.2 1.2 +.2 +.2. + V Arenaria serpylifollia + +.2 + +.2. 1.2.. IV. +.2 +.2. +. III Achillea collina 1.1 +...... II + + +.2 + 2.2. V Centaurea stoebe + +.2. 1.2 1.2. +.2. IV 2.1 +.... II Poa compressa 1.2 +.2 +.2..... II 1.2.. +.. II Poa angustifolia +....... I + +.. +.2 + IV Achillea pannonica.... + 1.2.. II...... Stałość (Constancy) 1 8 Stałość (Constancy) 9 14

112 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg cd. tab. 2 cont. Tab. 2 c) Koelerio-Corynephoretea Ceratodon purpureus 4.4 1.2 2.2 2.2. 2.2 1.2 + V 2.2 1.2. + 2.2. IV Brachythecium albicans. +.2 3.2 3.2. 1.2. 1.2 IV 2.2 2.3 1.2... III Trifolium arvense. +.2. +.2 1.2... II. +.2 r... II Sedum acre 2.2.... 2.3.. II 2.2 +.2.... II Senecio vernalis r.. r. +.. II... +.. I Corynephorus canescens... 1.2 1.2 2.3 + 3.4 IV...... Helichrysum arenarium... + 1.2 1.2 1.2 +.2 IV...... Jasione montana... + +. +.2 +.2 III...... Veronica dillenii.... + +.2 + 1.2 III...... Filago minima.... + +.2 +.2. II...... Rumex tenuifolius.... +.. + II. +.2.... I Rumex acetosella.......... +. 1.2. II d) Molinio-Arrhenatheretea Lolium perenne + 1.2...... II... 1.2.. I Taraxacum officinale agg. + +...... II... 1.2.. I Achillea millefolium s.s. +.2....... I... 1.2. + II Rumex thyrsiflorus........ +.2 1.2 +... III Festuca rubra. +.2 1.2..... II 1.2.... +.2 II e) Inne (Others) Hieracium pilosella... +.. +.2 + II...... Gatunki sporadyczne z tabeli 2 (Sporadic taxa): II. Artemisia absinthium 6(1.2); Carduus acanthoides 14(+.2); Echium vulgare 12(+); Picris hieracioides 12(+); Pastinaca sativa fo. 14(+); III. Ballota nigra s.s. 14(+); Bromus inermis 9(+.2); IV. Urtica dioica 12(r); Va) Arnoseris minima 7(+); Bromus tectorum 1(+); Chenopodium album var. microphyllum 12(1.2); Crepis tectorum 13(+); Descurainia sophia 12(+); Erodium cicutarium 13(+); Erophila verna 6(r); Fallopia convolvulus 13(r); Geranium pusillum 1(r), 13(+.2); Lepidium densiflorum 12(+); Myosotis arvensis 13(+); Papaver rhoeas 13(1.1); Setaria viridis 12(r); Scleranthus annuus 8(+); Vicia angustifolia 13(+); Vb) Acinos arvensis 1(+); Euphorbia cyparissias 3(+.2); Syntrichia ruralis 1(+.2); Vc) Agrostis vinealis 5(+); Cladonia cervicornis ssp. verticillata 5(1.2); Cladonia rei 5(+.2); Hypochoeris radicata 8(+); Polytrichum piliferum 6(+); Rumex tenuifolius 10(+.2); Scleranthus polycarpos 5(r); Spergula morisonii 5(r); Veronica verna 6(+); Vicia lathyroides 6(+.2); Vd) Agrostis capillaris 5(1.2); Arrhenatherum elatius 9(1.2); Bromus hordeaceus 4(+), 8(+); Carex hirta fo. 9(+); Dactylis glomerata s.s. 9(+); Poa palustris 1(1.2); Rumex acetosa 9(2.2); Trifolium repens 12(r); Ve) Bryum argenteum 1(+.2); B. caespiticium 9(+); Calamagrostis epigejos 1(1.2), 6(+); Hypnum cupressiforme var. lacunosum 9(1.2); Juglans regia juv. 13(+); Polygonum arenastrum 12(+) Stanowiska zdjęć fitosocjologicznych z tabeli 2 (Location of phytosociological relevés): 1: Słupca, plac składowy przy bocznicy kolejowej, podłoże piaszczyste z domieszką żwiru i żużlu; 2: Słupca, nieużytek porolny przy ul. Wspólnej, gleba piaszczysto-gliniasta, dość zwięzła; 3: Słomczyce, piaszczyste przydroże; 4 8: Korwin, nieużytek porolny, gleba luźna piaszczysta; 9: Słupca, nasyp przy torach kolejowych, podłoże piaszczysto-żwirowe; 10 11: Słupca, nasyp kolejowy za ul. Wspólną; 12: Słupca, ul. Gen. Zygmunta Berlinga, nieużytek porolny, gleba piaszczysta z domieszką żwiru; 13: Słupca, ul. Traugutta, nieużytek porolny naprzeciwko Szkoły Muzycznej, obecnie działka budowlana; 14: Słupca, nasyp kolejowy, niedaleko ulicy Wspólnej, gleba luźna zfrakcją tłucznia Na omawianym obszarze w płatach Berteroetum incanae odnotowano 16 31, średnio 25 taksonów w zdjęciu. Na podstawie zestawionego materiału w ramach zmienności lokalno-siedliskowej asocjacji można wydzielić 3 podzespoły zgodnie z ujęciem Brzega i Pawlak (1998): najczęstszy na terenie badań Berteroetum incanae cichorietosum (zdj. 9 12), charakteryzujący się obecnością grupy bazofilów (Melilotus alba, M. officinalis, Daucus carota s.s., Cichorium intybus s.s. i Medicago lupulina) oraz znacznie rzadsze B.i. centaureetosum stoebes (zdj. 13) i B.i. typicum (zdj. 14). Omawiany zespół w wąskim ujęciu był dość rzadko dokumentowany w literaturze. Podawali go m.in.: Kępczyński (1975), Brzeg (1989), Pawlak (1992), Ratyńska (2001) czy Wojterska (2003).

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 113 Tanaceto-Artemisietum Sissingh 1950 Tabela 3, zdj. (rel.) 1 10 Fitocenozy Tanaceto-Artemisietum wykształcają się na siedliskach umiarkowanie żyznych i przeważnie zasobnych w azot oraz o stosunkowo dobrych warunkach świetlnych. Spektrum możliwości ich występowania w krajobrazie jest bardzo szerokie. Rozwijają się na: stokach rowów i nasypów, przydrożach, ugorach, nieużytkach, miedzach pośród pól uprawnych oraz na całkowicie sztucznym podłożu, takim jak pobocza torowisk kolejowych czy powierzchnie z domieszką nawiezionych: piasku, cegły, gruzu i tłucznia (Matuszkiewicz 2001; Ratyńska i in. 2010). Podobne spostrzeżenia poczyniono odnośnie do występowania płatów zespołu bylicy i wrotyczu na obszarze Słupcy i okolic. Zbiorowisko wykształcało się tam najczęściej na dwóch różnych typach siedlisk wilgotniejszych i żyźniejszych skarpach rowów melioracyjnych oraz oligomezotroficznych i kserotermicznych terenach kolejowych. Warto podkreślić, że były to zawsze obszary podmiejskie lub pozamiejskie. W Słupcy i okolicach zbiorowisko odznacza się znaczną trwałością; jego fitocenozy pojawiają się na zajmowanych stanowiskach wiele lat z rzędu. Przejawia się to także poprzez dominację bylin nad terofitami oraz obecność w niektórych zdjęciach młodocianych okazów fanerofitów. Może to wskazywać, że interesujący nas zespół stanowi ostatnie stadium zarastania terenów ruderalnych przez formację ziołorośli, poprzedzając rozwój ugrupowań zaroślowych czy leśnych (por. Zając 1974). Fitocenozy Tanaceto-Artemisietum charakteryzowały się panowaniem wysokich nitrofilnych hemikryptofitów: Tanacetum vulgare i Artemisia vulgaris oraz zwartą, wielopoziomową strukturą. Oprócz wymienionych taksonów z wysoką stałością pojawiały się liczne rośliny typowe dla zbiorowisk związku Onopordion acanthii, wśród których wyraźną rolę odgrywały Berteroa incana, Daucus carota s.s. i Cichorium intybus s.s. Na podstawie zestawionego materiału wyodrębniono, za Falińskim (1966), Guttem (1972), Zając (1974), podzespół T.-A. arctietosum Oberd. 1957 ex Faliński 1966, z gatunkami lokalnie wyróżniającymi (Arctium tomentosum, Armoracia rusticana, Geranium pratense i Urtica dioica), występujący na siedliskach żyznych, świeżych i nieraz zacienionych (zdj. 1 3). Płaty tego typu nawiązują do zbiorowisk związku Arction lappae. Spośród znanych w literaturze podzespołów w okolicach Słupcy można wyróżnić ponadto T.-A. hypericetosum Sissingh 1950 (= T.-A. chrysanthemetosum Oberd. 1957 ex Faliński 1966) (zdj. 4 8). Podzespół ten, z gatunkami lokalnie wyróżniającymi: Artemisia campestris s.s., Arenaria serpyllifolia, Centaurea stoebe, Pimpinella saxifraga, Poa angustifolia (opt.) i P. compressa, związany jest z siedliskami suchymi i ciepłymi,

114 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg o glebie gruboziarnistej. Obecny jest także typowy podzespół T.-A. typicum Sissingh 1950 (zdj. 9 10), pojawiający się m.in. na miedzach śródpolnych (Faliński 1966), a odznaczający się najsilniejszą reprezentacją gatunków diagnostycznych związku Onopordion acanthii i podzwiązku Dauco-Melilotenion. W Polsce zespół ten jest dobrze udokumentowany. Charakteryzowali go m.in.: Fijałkowski (1963, 1978), Sowa (1964, 1971), Kępczyński (1965), Faliński (1965, 1966), Rostański, Gutte (1971), Zając (1974), Kępczyńska-Rijken (1977), Herbich (1982), Wojterski i in. (1973), Czaplewska (1981), Kuczyńska i in. (1982), Pender (1990) oraz Ratyńska (2001). W literaturze zagranicznej analogiczne zbiorowiska podawane były m.in. przez: Braun Blanqueta (1948), Sissingha (1950), Tüxena (1950), Oberdorfera (1957), Passargego (1964), Guttego (1972), Seybolda i Müllera (1972), Pyška (1991), Müllera (1993a) oraz Jarolímka i in. (1997). Warto zauważyć, że w trzech ostatnich opracowaniach autorzy nie wyróżnili w ramach Tanaceto-Artemisietum żadnych podzespołów lokalnosiedliskowych, omawiając co najwyżej zróżnicowanie regionalne bądź piętrowe tego zespołu. Melilotetum albo-officinalis Sissingh 1950 Tabela 3, zdj. (rel.) 11 12 Zespół nostrzyków białego i lekarskiego, opisywany również w literaturze pod synonimiczną, ale nieważną nazwą Echio-Melilotetum R. Tx. 1942/1947, często porasta ciepłe i suche stanowiska ruderalne. Zróżnicowanie wewnętrzne tego syntaksonu opisywali w Polsce m.in.: Faliński (1966), Kępczyńska-Rijken (1977), Czaplewska (1980) i Pawlak (1992). Może on przyjmować postać zbiorowiska ruderalnego niewyspecjalizowanego (Kluck 1988) lub ruderalnego wyspecjalizowanego, gdy jego płaty pojawiają się na ekstremalnych, wtórnych siedliskach, takich jak nasypy i bocznice kolejowe (Sowa 1964; Faliński 1966; Zając 1974). Na badanym terenie omawiane zbiorowisko występowało rzadko. Fitocenozy tego typu charakteryzowały się wielopoziomową strukturą z dominującym udziałem nostrzyków, osiągając nawet półtora metra wysokości. Płaty asocjacji wykształcały się na nieużytkach o charakterze ruderalnym, na podłożu gliniastym (zdj. 11) lub piaszczysto-gliniastym (zdj. 12). Ze względu na duże nasłonecznienie i gliniaste, zasobne w bazoidy podłoże pojawiały się gatunki z ciepłych muraw. Szczególnie jest to zauważalne w przypadku zdjęcia 12, które dodatkowo odznaczało się dużym bogactwem florystycznym (38 taksonów). Płat ten można zaszeregować do podzespołu M.a-o. echietosum Th. Müller in Seybold et Th. Müller 1972. Znacznie mniejsze bogactwo płatu udokumentowanego zdjęciem 11 związane jest prawdopodobnie z agregacyjnym

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 115 występowaniem Melilotus alba oraz Elymus repens. Gatunki te zacieniały niższe warstwy zbiorowiska, uniemożliwiając rozwój innym roślinom. Fitocenozę tę można zaliczyć do podzespołu M.a.-o. typicum w rozumieniu Guttego (1972). Na badanym obszarze płaty omawianego typu przyjmują raczej charakter zbiorowisk ruderalnych niewyspecjalizowanych. Nie zaobserwowano tam wykształcania się fitocenoz z dominacją nostrzyków na terenach kolejowych oraz innych wybitnie przeobrażonych siedliskach, jak to najczęściej przedstawiano w literaturze (np. Oberdorfer 1957; Chojnacki 1991; Matuszkiewicz 2001). Z Polski po raz pierwszy ten zespół podał Sowa (1964), później m.in. także: Faliński, Bartel (1965), Faliński (1965, 1966), Rostański, Gutte (1971), Kępczyńska-Rijken (1977), Fijałkowski (1978), Czaplewska (1981), Pawlak (1981, 1992), Stanisławek (1995), Ratyńska (2001) i Wojterska (2003). Z innych krajów europejskich Melilotetum albo-officinalis (Echio-Melilotetum) charakteryzowali m.in.: Sissingh (1950), Oberdorfer (1957), Passarge (1964), Gutte (1972), Seybold, Müller (1972), Pyšek (1991), Müller (1993a) oraz Jarolímek i in. (1997). Dauco-Picridetum hieracioidis (Faber 1933) Görs 1966 Tabela 3, zdj. (rel.) 13 15 Dauco-Picridetum hieracioidis to typ wielowarstwowych fitocenoz tworzonych głównie przez wysokie, ortotropowe hemikryptofity (Jarolímek i in. 1997). Przewodnią rolę odgrywają w nich Picris hieracioides, Daucus carota s.s., Cichorium intybus s.s. i lokalnie Pastinaca sativa s.s., którym towarzyszą liczne gatunki charakterystyczne związku, rzędu i klasy, ponadto rośliny przechodzące z użytków zielonych i ciepłolubnych muraw. Zbiorowisko z udziałem goryczela jastrzębcowatego jest dość pospolite na niżu i wyżynach (Ratyńska i in. 2010). Mimo to w Polsce jest słabo udokumentowane. Z naszego kraju dokumentację zespołu lub jego omówienia zaprezentowali m.in.: Pawlak (1992), Stanisławek (1995), Matuszkiewicz (2001) i Wojterska (2003). Z Niemiec podawali go m.in.: Seybold, Müller (1972), Korneck (1974), Müller (1993b) oraz Zerbe, Schacht (1998), a ze Słowacji Jarolímek i in. (1997). Na badanym obszarze zbiorowisko występowało dość rzadko, najczęściej na terenach kolejowych i w ich sąsiedztwie. Były to m.in. okresowo suche i nasłonecznione, nieużytkowane bocznice kolejowe usypane z piasku i tłucznia. Fitocenozy te nie odznaczały się wysokim bogactwem florystycznym (18 24, średnio 21 taksonów w zdjęciu). Oprócz Picris hieracioides i Daucus carota przeważnie notowano też obecność Tanacetum vulgare, Cichorium intybus s.s. i Pastinaca sativa s.s. Wśród gatunków towarzyszących zaznaczyła się obecność roślin murawowych z klas Koelerio-Corynephoretea oraz Festuco-Brometea.

116 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg Tabela 3 Table 3 Tanaceto-Artemisietum Sissingh 1950 zdj. (rel.) 1 10; Melilotetum albo-officinalis Sissingh 1950 zdj. (rel.) 11 12; Dauco-Picridetum hieracioidis (Faber 1933) Görs 1966 zdj. (rel.) 13 15 Nr kolejny zdjęcia Successive no. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Dzień (day) 17 25 29 30 01 08 29 18 30 30 08 15 30 15 25 Data (Date) Miesiąc (month) 08 07 07 08 08 08 07 08 08 08 08 08 08 07 07 R rok (year) 08 08 09 09 09 09 09 08 09 09 09 08 09 08 08 Pokrycie warstwy zielnej c [%] 80 95 90 80 80 85 70 65 85 90 75 50 65 60 40 Cover of herb layer Pokrycie warstwy mszystej d [%] + + 5 5 10 5 + + Cover of moss layer Ekspozycja Slope SE SE SW SW SE SW SW SW Nachylenie Inclination [ o ] 5 25 5 4 3 60 5 10 Powierzchnia zdjęcia Area of relevé [m 2 ] 15 20 20 8 20 20 10 10 10 10 10 10 10 10 30 Liczba taksonów Number of taxa 22 34 26 25 22 20 35 30 26 27 20 38 21 18 24 I. Ch. Ass. et D. Subass. Tanacetum vulgare 4.3 4.4 4.4 4.4 4.5 4.5 3.4 4.4 3.3 4.3 V + 1.2. +.2 +.2 Melilotus alba..... + +.2 1.2 + 1.2 III 4.4 3.3... Melilotus officinalis.. +... 1.2 +.2.. II. 1.2... Picris hieracioides............ 3.3 3.4 3.1 Urtica dioica 1.2 +.2 1.2....... II..... Arctium tomentosum 1.2 +.2........ I..... Geranium pratense. + 2.3....... I..... Armoracia rusticana. +.2........ I..... II. Ch. All. Onopordion acanthii Cichorium intybus s.s.. +. +.2 +.2. 1.2 +.2. 1.2 III + +.2 +.2 1.2. Pastinaca sativa s.s. + +. +..... 1.2 II.. +.2 +.2. Berteroa incana. + +... + +.2 2.3 2.2 III + +.2 +.2 r. Daucus carota s.s...... + +.2 +.2 +.2 2.3 III 1.2 1.2 1.2 3.3 + Echium vulgare..... + +.2 +.2 1.2. II. +.2... Medicago lupulina fo....... +.2 +.2. + II. +.2... Oenothera biennis.... +.2.. +.2 1.2. II.. 1.2.. Medicago x varia.. +.2.... + +. II... + + Tragopogon dubius. +....... +.2 I.. +. + Bunias orientalis... +.... +. I. +... III. Ch. O. Onopordetalia acanthii Melandrium album +.2 1.2 +. 1.2 + + +.. IV. + +.. Convolvulus arvensis + +. + +.2 +. +.. III r + +. + Equisetum arvense. + + +... + r + III +. +.2 +. Bromus inermis 1.2 +.2.. +. +.2.. +.2 III. +.2... Euphorbia esula. 1.2. 1.2..... +.2 II.. +.. Ballota nigra s.s. +.2.... r.... I..... Cirsium vulgare s.s.... +.2..... 1.2 I..... IV. Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Artemisia vulgaris 2.2 1.2 +.2 1.2 1.2 +.2 1.2 + 2.2 3.2 V 1.2 +. + + Cirsium arvense +.2 + 1.1 +.2. +.2.. + 1.2 IV +.2... + Elymus repens 1.2 1.1 +.. 2.3 +.2. +. III 3.3.... Solidago canadesis.. 1.2 1.2... + +.2 2.2 II 1.1.... V. Towarzyszące (Accompanying) a) Stellarietea mediae Conyza canadensis +.2 +.. +. 1.2 +.. III r 1.2 + +. Matricaria perforata... + +.2. +. 1.2 + III +.2 +.2 r. 1.1 Lactuca serriola + r +... +... II + + 1.2.. Sisymbrium loeselii + + r... r... II. r. +.2. Vicia villosa... 1.2 1.2... + +.2 II... +. Apera spica-venti... + +.. + +.2 +.2 III..... Centaurea cyanus.... +.2.. + + + II..... Vicia hirsuta.... +.2 +.. + +.2 II..... Papaver argemone... +.. + +.. II. +... Consolida regalis...... + +. + II. +... Bromus tectorum...... r +.. I..... Stałość (Constancy) 1 10

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 117 b) Festuco-Brometea Poa angustifolia. 1.3 1.2. 2.2 +.2 + +.2.. III. +... Artemisia campestris s.s.. +.. 1.2. 1.2 +.. II. 1.2 2.2 1.2. Centaurea stoebe +.. +.2 1.1. 2.3... II..... Pimpinella saxifraga... 1.2 1.2..... I. +.2.. +.2 Achillea collina. +.. 1.1 1.1.... II. 2.3... Arenaria serpyllifolia...... + +.. I. + +. + Poa compressa. +.... +.2 +.. II..... c) Koelerio-Corynephoretea Rumex acetosella...... + +. + II + +... Sedum acre...... +.2 +.. I. +.2 +.2. 2.2 Ceratodon purpureus....... +.2 1.2. I. 1.2 2.2 1.2 +.2 Brachythecium albicans....... +.2 +.2. I. 2.2... d) Molinio-Arrhenatheretea Achillea millefolium s.s. +.2 +.2 1.2. +.2 + +.2 1.1 +.2 1.1 V +.2 +.2. r + Dactylis glomerata s.s. 1.2.. + 1.2 + +. +. III. +. +. Rumex acetosa + +.2 +.2. 1.2 +.. +. III... + 1.1 Festuca rubra. 2.2. +.2.. +.2... II. +.2. + 1.2 Taraxacum officinale agg. +.. +.. +... II. + +. + Arrhenatherum elatius +.2 1.2 + 1.2...... II..... Carex hirta + +. 1.2. +.... II +.... Plantago major.. r... r... I. r... Trifolium pratense...... +.2... I + +.2... e) Inne (Others) Silene vulgaris + 1.2 +.2 +.. +. + +.2 IV..... Galium album fo.. + r 1.2 +.2... +. III..... Junglans regia........ 1.1 1.1 I..... Gatunki sporadyczne z tabeli 3 (Sporadic taxa): II. Carduus acanthoides 3(1.2); Echinops sphaerocephalus 6(1.2); Oenothera rubricaulis 12(+.2); Onopordum acanthium 6(1.2); Reseda lutea 15(+.2); Verbascum phlomoides 12(+.2); III. Falcaria vulgaris 3(+); Rubus caesius var. arvalis 4(+); Va) Papaver rhoeas 8(+); Vb) Euphorbia cyparissias 3(+); Vc) Potentilla argentea fo. 7(r); Scleranthus polycarpos 7(+); Senecio vernalis 15(+); Trifolium arvense 13(+.2); Vd) Lathyrus pratensis 3(+.2); Phleum pratense 15(+ o ); Poa palustris 2(+); Rumex thyrsiflorus 3(+); Sanguisorba officinalis 8(+.2); Vicia cracca 6(+.2); Ve) Astragalus cicer 15(+.2); Brachythecium rutabulum 2(+.2); Bryum argenteum 15(+.2); Calamagrostis epigejos 2(+.2); Lepidium ruderale 11(r) Stanowiska zdjęć fitosocjologicznych z tabeli 3 (Location of phytosociological relevés): 1: Słupca, nieużytkowany plac przy Gimnazjum im. M. Kopernika; 2: Słupca, pobocze drogi polnej, biegnącej wzdłuż torów kolejowych, w pobliżu rowu melioracyjnego; 3, 6 i 11: Słupca, nieużytek nieopodal Gimnazjum im. M. Kopernika; 4: Słupca, obniżenie przy nasypie kolejowym przy ul. Wspólnej, gleba piaszczysta z domieszką tłucznia; 5: Słomczyce, rów przydrożny, gleba luźna, z domieszką żwiru; 7 i 8: Słupca, nieużytek porolny przy ul. Wspólnej, gleba piaszczysto- -gliniasta; 9 i 10: Słupca, nieużytkowane tereny kolejowe, gleba luźna z domieszką tłucznia; 12: Słupca, nieużytek porolny przy ul. Wspólnej, gleba gliniasta ubita; 13: Słupca, nasyp kolejowy, tłuczeń; 14: Słupca, pobocze drogi gruntowej niedaleko torów kolejowych; 15: Słupca, nieczynne torowisko przy bocznicy kolejowej, duży udział tłucznia w podłożu, miejsce suche i nasłonecznione Convolvulo arvensis-agropyretum repentis Felföldy (1942) 1943 Tabela 4, zdj. (rel.) 1 7 Zbiorowisko to określane jest jako najpospolitsze, reprezentatywne dla związku Convolvulo-Agropyrion repentis, pełniące rolę zespołu centralnego tego związku (Brzeg 1989; Müller 1993b; Brzeg, Pawlak 1998; Matuszkiewicz 2001; Ratyńska i in. 2010). Jednakże pomimo szerokiego rozpowszechnienia w Polsce nie było ono przez długi czas uwzględniane w systematyce fitosocjologicznej. Jako pierwsi podali je z Wrocławia Rostański i Gutte (1971). Poglądy na temat zróżnicowania Convolvulo arvensis-agropyretum repentis są rozmaite u różnych autorów. Święs (1989) w ramach tej asocjacji wyróżnił

118 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg kilka podzespołów z panującymi gatunkami: Rubus caesius, Convolvulus arvensis, Carex hirta, Carex brizoides, Bromus inermis i Calamagrostis epigejos; jednostki te zostały opisane nieważnie. Müller (1993b) podzielił zespół na dwa podzespoły: C.a.-A.r. lamietosum albi (z trzema wariantami z Tanacetum vulgare, z Ballota alba i z Bromus sterilis) i C.a.-A.r. typicum (z wariantem typowym i wariantem z Potentilla reptans). Marciniuk i in. (2004) proponowali podział asocjacji na trzy warianty: typowy obejmujący luźne i inicjalne murawy wykształcające się na świeżo odsłoniętej glebie lub jako początkowe stadium rozwoju roślinności na odłogach oraz warianty z Daucus carota i z Medicago falcata, przedstawiające bardziej zaawansowane rozwojowo postacie. Typowo wykształcone fitocenozy omawianego zespołu, charakteryzujące się kodominacją Convolvulus arvensis i Elymus repens, na terenie samego miasta Słupcy nie były licznie reprezentowane. Wprawdzie występowanie Convolvulus arvensis obserwowano często, jednak przeważnie jako komponent innych zbiorowisk rzędu Onopordetalia acanthii, zwłaszcza związku Onopordion acanthii. Znacznie częściej spotykano je na obszarach wiejskich, w szczególności na porzuconych gruntach porolnych. Płaty Convolvulo arvensis-agropyretum repentis rozwijały się na okresowo suchych i nasłonecznionych skarpach kolejowych, przydrożach, starych ugorach i miedzach. Podłoże było gliniasto-piaszczyste lub piaszczysto-gliniaste. Charakterystyczną fizjonomię nadawał im dominujący, widoczny zwłaszcza w okresie kwitnienia Convolvulus arvensis, którego splątane łodygi pięły się po źdźbłach traw i ortotropowych bylinach dwuliściennych. Wysokość runi zbiorowiska przeważnie dochodziła do około pół metra. Badane fitocenozy nie odznaczały się wysokim bogactwem florystycznym, średnio w zdjęciu odnotowano 17 taksonów (15 23). Gatunkami diagnostycznymi, a zarazem fitocenotwórczymi zespołu są: Convolvulus arvensis, Elymus repens, Equisetum arvense i Poa angustifolia var. collina. Inicjalny charakter omawianych płatów jest lokalnie dość słabo zaznaczony. Udział terofitów w większości fitocenoz jest niewielki; poza Conyza canadensis obecne są głównie chwasty polne, przechodzące z sąsiednich agrofitocenoz: Consolida regalis, Matricaria perforata, Papaver argemone czy Viola arvensis. Z pozostałych grup syntaksonomicznych dość znaczącą rolę w zbiorowisku odgrywają gatunki przechodzące z użytków zielonych klasy Molinio-Arrhenetheretea, wśród których przeważały trawy: Festuca rubra i Dactylis glomerata. W nielicznych płatach (zdj. 4) grupowo pojawiały się rośliny muraw z klasy Festuco-Brometea, wskazując na bardziej ciepłolubny charakter niektórych postaci asocjacji. Z terenu Polski, zwłaszcza w ostatnich dziesięcioleciach, obecność charakteryzowanego zespołu udokumentowali m.in.: Rostański, Gutte (1971), Misiewicz (1976), Czaplewska (1981), Wiszniewska (1987), Brzeg (1989), Balcerkiewicz, Pawlak (1990), Pawlak (1992), Borysiak (1994), Ratyńska (2001) oraz

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 119 Wojterska (2003). Poza Polską podawali je m.in.: Pyšek (1976, 1977), Kienast (1977), Grüll (1979) oraz Jarolímek i in. (1997). Convolvulo-Brometum inermis Eliáš 1979 Tabela 4, zdj. (rel.) 8 10 Na terenie Słupcy zespół ten nie był rozpowszechniony. Jego płaty wykształcały się wzdłuż ciepłych, nasłonecznionych poboczy dróg, na stokach rowów i miedzach. Fitocenozy charakteryzowały się zwartą i wielopoziomową strukturą. Rolę dominanta odgrywała w nich wysoka trawa stokłosa bezostna Bromus inermis. Skład badanych fitocenoz, poza gatunkami diagnostycznymi związku, rzędu i klasy, uzupełniały ciepłolubne gatunki z klasy Festuco-Brometea oraz łąkowe z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Zbiorowisko to było podawane przez Czaplewską (1980) z terenów kolejowych okolic Włocławka, a z Wielkopolski m.in. przez Kaczmarek (1984), Borysiak (1994) i Ratyńską (2001) z doliny Warty. Święs (1989) nie widział potrzeby wyróżniania dla facjalnych zbiorowisk z Bromus inermis osobnego syntaksonu rangi podstawowej i ujmował je w randze podzespołu z Bromus inermis w ramach szeroko ujętego Agropyretum repentis Felf. 1942. Podobny pogląd przez długi czas reprezentowali Brzeg i Pawlak (1998) oraz Brzeg (2006), zaliczając mezofilne postacie fitocenoz z tym gatunkiem do Convolvulo arvensis- -Agropyretum repentis, a wyraźnie kserotermiczne, zgodnie z Müllerem (1993b), do Falcario vulgaris-agropyretum repentis Th. Müller et Görs 1969. Elymo-Rubetum caesii Dengler 1997 Tabela 4, zdj. (rel.) 11 16 Na terenie Słupcy i okolic zespół ten jest pospolity. Wykształca się na ciepłych stokach nasypów kolejowych i rowów melioracyjnych oraz na przydrożach. Charakterystyczną fizjonomię zbiorowisku nadaje dominująca jeżyna popielica Rubus caesius w kserotermofilnej odmianie arvalis, która tworzy zwarte, nieraz trudno dostępne skupienia. Spośród splątanych pędów jeżyny często wyrastają tylko pojedyncze okazy innych gatunków. Oprócz wspomnianego dominanta w badanych płatach z wysoką stałością pojawiały się Equisetum arvense i Tanacetum vulgare, a także wiele innych gatunków z rzędu Onopordetalia acanthii, m.in. Melandrium album, Daucus carota s.s. i Cichorium intybus s.s. Bardziej termofilny charakter od pozostałych miały fitocenozy reprezentowane przez zdjęcia 11 13. Odznaczały się obecnością: Centaurea stoebe, Pimpinella saxifraga, Ononis arvensis i Euphorbia cyparissias.

120 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg Charakteryzowany zespół, choć pospolity, nie został dostatecznie udokumentowany w literaturze (por. Wojterska 2003). Wcześniej analogiczne płaty omawiane były nieraz w randze zbiorowiska z Rubus caesius (Bura, Lis 1978; Czaplewska 1981; Balcerkiewicz, Pawlak 1990; Pyšek 1991) lub jako podzespół w ramach Agropyretum repentis (Święs 1989). Rubo caesii-calamagrostietum epigeji Coste 1985 Tabela 4, zdj. (rel.) 17 21 Zbiorowisko charakteryzuje facjalne występowanie trzcinnika piaskowego, trawy o szerokiej skali ekologicznej, wykazującej silną tendencję do ekspansji dzięki wybitnej zdolności do rozmnażania wegetatywnego (Balcerkiewicz, Pawlak 1990; Borysiak 1994; Stanisławek 1995; Jańczyk-Węglarska 1996). Calamagrostis epigejos jest gatunkiem fitocenotwórczym zarówno w asocjacjach leśno-porębowych (w szczególności w zespole Calamagrostietum epigeji Juraszek 1928), jak i ruderalnych (Rubo caesii-calamagrostietum epigeji). Zaliczany jest również do roślin wyróżniających potencjalne biochory topolowego łęgu nadrzecznego na piaszczystych madach (Ratyńska 2001). Na terenie Słupcy płaty interesującej nas asocjacji wykształcały się na luźnych, przepuszczalnych glebach antropogenicznych (najczęściej industrioziemnych), zwykle z frakcją alochtoniczną w postaci nawiezionych piasków, żwirów czy materiałów budowlanych. Fitocenozy porastały przypłocia zakładów przemysłowych, tereny kolejowe oraz zruderalizowane nieużytki porolne. Płaty zbiorowiska odznaczały się niskim bogactwem florystycznym; średnio odnotowano zaledwie 15 taksonów w zdjęciu, co jest wynikiem bezwzględnej dominacji Calamagrostis epigejos, który poprzez kłączowy wzrost, zwartą strukturę runi i odkładanie dużych ilości trudno rozkładającej się ścioły nie pozwala na swobodną wegetację innych roślin. Oprócz wspomnianego trzcinnika piaskowego z wyższą stałością pojawiały się również: Convolvulus arvensis, Elymus repens, Oenothera biennis oraz gatunki przechodzące z muraw, głównie z klasy Koelerio-Corynephoretea. Fitocenozy wykształcone na nieużytkach porolnych odznaczały się nieco innym charakterem aniżeli te z terenów kolejowych i przemysłowych poprzez: większy udział chwastów polnych, znaczącą rolę taksonów klasy Koelerio-Corynephoretea oraz obecność porostów z rodzaju Cladonia. Ruderalne zbiorowisko z Calamagrostis epigejos podali m.in.: Kępczyński, Zienkiewicz (1974) z Torunia, Kępczyński (1975) z Bydgoszczy, Czaplewska (1981) z Włocławka, Wiszniewska (1987) i Borysiak (1994) z doliny Warty, Święs z Tarnowa (1989) oraz Balcerkiewicz i Pawlak (1990) z Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego, a spoza kraju Pyšek (1976) z Czechosłowacji.

Zbiorowiska ruderalnych zioło- i traworośli 121 Tabela 4 Table 4 Zbiorowiska związku (communities of the alliance) Convolvulo-Agropyrion Görs 1966 Convolvulo arvensis-agropyretum repentis Felföldy (1942) 1943 zdj. (rel.) 1 7; Convolvulo-Brometum inermis Eliáš 1979 zdj. (rel.) 8 10; Elymo- Rubetum caesii Dengler 1997 zdj. (rel.) 11 16; Rubo caesii-calamagrostietum epigeji Coste 1985 zdj. (rel.) 17 21; Zb. Saponaria officinalis sensu auct. nom. inval. zdj. (rel.) 22; Zb. Lathyrus tuberosus auct. nom. inval. zdj. (rel.) 23 24 Nr kolejny zdjęcia Successive no. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Dzień (day) 01 04 04 04 01 02 01 31 01 2 25 26 30 30 30 30 29 31 31 31 31 31 06 11 Data (Date) Miesiąc (month) 09 08 08 08 09 08 09 07 08 09 07 08 08 08 08 08 07 07 07 08 08 07 08 08 R rok (year) 09 95 95 95 09 95 09 09 09 09 08 09 09 08 09 09 09 09 09 09 09 09 09 09 Pokrycie warstwy zielnej c [%] 50 100 98 100 65 100 60 90 85 98 98 95 98 95 99 98 90 85 85 70 80 90 95 85 Cover of herb layer Pokrycie warstwy mszystej d [%] + + + 10 20 20 Cover of moss layer Ekspozycja Slope NW W W SW SW SW SW SW Nachylenie Inclination 30 10 5 5 5 25 5 5 Stałość (Constancy) 1 7 Stałość (Constancy) 11 16 Powierzchnia zdjęcia Area of relevé [m 2 ] 4 20 10 12 3 10 5 7 10 10 20 8 10 20 10 7 8 15 10 7 5 8 10 8 Liczba taksonów Number of taxa 21 19 18 23 16 20 15 13 10 15 26 17 24 15 18 14 15 15 9 18 17 12 18 17 I. Ch. et *D. Ass. Bromus inermis....... 5.5 4.5 5.5 +... +. II........ Rubus caesius var. arvalis.......... 5.5 5.4 4.5 5.5 5.5 5.5 V........ *Coronilla varia........... +.2. + 1.2 +.2 IV........ Calamagrostis epigejos (F).......... +.2 1.2.... II 5.5 4.5 5.5 4.5 4.5... *Oenothera biennis................ +.2.. +.2 1.1.. Saponaria officinalis................ +.... 5.5 1.2. Lathyrus tuberosus (F)...................... 3.4 3.4 II. Ch. et *D. All. Convolvulo-Agropyrion Convolvulus arvensis 3.2 3.4 3.4 4.4 3.3 3.4 3.4 V 1.2 +... +.2 + +. III. + +.2 + +.2 2.3. + *Poa angustifolia var. collina 1.2 1.1 1.2 2.2 1.1 1.1 +.2 V 1.2. + +. +.2. + 1.2 IV +.2 +.2... 1.2 2.2 1.2 Equisetum arvense +.2 +. + 1.2 + 2.2 V +. +.2 + 1.2 + + +.2. V..... +.2 +. III. Ch. O. Onopordetalia acanthii Melandrium album 1.2. 2.1 2.1.. +.2 III. + +.. 2.2 +.. II..... + +. Tanacetum vulgare +.2...... I +. +.2 1.2 1.2... +.2 III +.2...... 1.2 Linaria vulgaris + o... +.. II.... + +... II r.. +.... Berteroa incana +.... +.2. II.. +.. +.. + II........ Artemisia absinthium.. + +. +. III...... +.2.. I........ Ballota nigra. 1.2 + o 1.2... III +................

122 Katarzyna Szrama, Andrzej Brzeg cd. tab. 4 cont.tab. 4 Tussilago farfara. +. +... II................. Euphorbia esula......... 1.2 1.1. +.2.. +.2 III........ Daucus carota s.s............. +.2. +.2. II +.2 +.2..... + Cichorium intybus s.s............... +.2 + II +.... +. +.2 Tragopogon dubius +.2...... I... +.... +.2 II........ Pastinaca sativa s.s.................. +.... 1.2 +.2 IV. Ch. Cl. Artemisietea vulgaris Elymus repens 4.3 3.4 2.4 2.4 2.2 2.1 1.2 V 1.2... +. 1.2 1.2. III. 1.2. + +.2 2.3.. Artemisia vulgaris +.2 1.2. 1.2 + 2.1. IV +.2.. 1.2 + +.2 1.2 +.2 1.2 V +.2. +.. +.2 +.2 + Cirsium arvense + 2.2.. +.. III... + +.2. 1.2 1.2. IV. +.2.... 1.2 1.2 Urtica dioica... 1.2... I 1.2..... 1.1.. I +...... +.2 V. Towarzyszące (Accompanying) a) Molinio Arrhenatheretea Festuca rubra 1.2 + 2.1 +.2 +.2 +.2 +.2 V. +.2. +.2..... I 2.3..... 1.2. Dactylis glomerata s.s. + 1.2 +.2 1.2 +.2 +.2 +.2 V +..... +.. I..... +. +.2 Plantago lanceolata s.s. +... +.2. +.2 III..... +.2... I. +...... Lolium perenne. + +.2. + +. III.............. +.. Arrhenatherum elatius +.2...... I.. + 1.1 + + +. + V...... 2.3 +.2 Carex hirta fo. 1.2...... I..... +. 1.2 +.2 III........ Rumex acetosa......... + + o. +.2 +.. III. +.... 2.2. Achillea millefolium s.s...... r. I. +.2... r. +. II +.2 +.2 +.. 1.2 + 1.2 Taraxacum officinale agg.... r.. +.2 II + +........ +...... Lathyrus pratensis........... 1.2.. +.2. II....... 1.2 b) Stellarietea mediae Matricaria perforata. r + r. 1.2. III................. Consolida regalis +... 1.1.. II................. Bromus tectorum.... +. 1.1 II................. Papaver argemone 1.1... +.2.. II.. r............. Conyza canadensis +.2.. + 1.1. 1.2 III. +.......... + + +.. Viola arvensis +.2... +.. II............ r +... Lactuca serriola. r. +... II +.. +..... I........ Vicia hirsuta... +... I.... 1.2.. + + III...... +. Vicia villosa..... +. I......... + +.2...... Myosotis stricta................... + +... Erophila verna................... r r... c) Festuco-Brometea Centaurea stoebe... +... I. +.. + +... II.. +.2.....