Słupskie Prace Biologiczne

Słupskie Prace Biologiczne Nr 12 ss. 217-250 2015 ISSN 1734-0926 Przyjęto: 14.11.2015 Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Akademii Pomorskiej w Słupsku Zaakceptowano: 13.05.2016 ANALIZA OPINII KOBIET I MĘŻCZYZN Z WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO I ZACHODNIEJ UKRAINY DOTYCZĄCEJ PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH ORGANIZMY GENETYCZNIE MODYFIKOWANE ANALYSIS OF OPINIONS OF MEN AND WOMEN FROM THE POMERANIAN VOIVODESHIP AND WESTERN UKRAINE CONCERNING PRODUCTS CONTAINING GMOS Halyna Tkachenko Paulina Gralak Akademia Pomorska w Słupsku Instytut Biologii i Ochrony Środowiska Zakład Zoologii i Fizjologii Zwierząt ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk e-mail: tkachenko@apsl.edu.pl ABSTRACT The aim of our study was to analyze the opinions of women and men from the Pomeranian voivodeship and western Ukraine concerning to the cultivation of GM crops and products containing GMO. In our analysis, 94 residents from Pomeranian region (including 74 women aged 25-61 years old and 20 men aged 25-61 years) and 76 residents from western Ukraine (including 56 women aged 25-61 and 20 men aged 25-64 years) were questionnaired. The results were analyzed according to gender and residence of respondents. Respondents from Poland and Ukraine do not accept the use of genetic engineering techniques in food production. Mostly of the respondents both from Poland and Ukraine are knowledgeable about genetically modified foods. The fact that GM food are harmful, it were convinced 62% of respondents from Ukraine. Polish respondents (especially women) noted for the most part, that would not buy GM food if they will be much cheaper than the traditional. If GM food would have better nutritional value than traditional, almost half of the respondents decided to buy such foods. If such food have longer time of storage and conservation than the traditional, half of the respondents would not agree to buy GM food. The highest percentage of respondents would agree to purchase GM food if it would have a better nutritional value 217

than traditional. Most respondents from Ukraine agreed that research on GM foods were carried out and encouraged. Poles believed that on the Polish market are present the fruits and vegetables genetically modified, while among the respondents from Ukraine, the proportion was only 13%. Mostly Polish respondents believed that the production of genetically modified foods is helpful in the human subsistence. Both residents from Poland and Ukraine agreed with the opinion that food manipulation using genetic engineering are associated with risks to human health and the environment, but the percentage is higher for respondents from Ukraine. Słowa kluczowe: organizmy genetycznie zmodyfikowane, opinia, Pomorze, Ukraina Zachodnia Key words: genetically modified organisms, opinion, Pomeranian region, Western Ukraine WPROWADZENIE Genetycznie modyfikowany organizm (Genetically Modified Organism, GMO) to jednostka, w której przeprowadzono modyfikacje genomu, używając technik inżynierii genetycznej. Zmiany te mogą wiązać się zarówno z dodaniem, jak i usunięciem konkretnego genu albo też całej konstrukcji genomu lub dotyczyć pojedynczego nukleotydu (Organizmy genetycznie modyfikowane 2007). Technologia GMO stanowi obiekt sporów wśród naukowców, a samo zagadnienie wzbudza sporo kontrowersji, dlatego też wymaga poświęcenia wiele uwagi, rozpatrzenia racji przeciwników i zwolenników. Dyskusje na temat GMO przybierają różne tory w zależności od płaszczyzny, której dotyczy dana technologia. W rolnictwie jest tematem kontrowersyjnym, przy czym produkcja leków, w której wykorzystuje się zmodyfikowane genetycznie bakterie, nie spotyka się z wyraźnie dużym potępieniem (Lisowska 2011). Do intencji inżynierii genetycznej należy udoskonalenie produktów w wielu dziedzinach. Są to: 1. Rolnictwo oraz produkcja żywności: wprowadzenie do surowców składników wzbogacających ich wartość odżywczą, niwelowanie substancji szkodliwych czy też obniżających wartość produktu, zmienienie cech, które mogłyby korzystnie wpływać na stan zdrowia człowieka, możliwość ułatwienia uprawy i procesów w czasie przetwarzania żywności, możliwość modyfikacji właściwości organoleptycznych i reologicznych już gotowych produktów spożywczych. 2. Ochrona naturalnego środowiska: stałe monitorowanie skażeń, możliwe usuwanie zanieczyszczeń z udziałem drobnoustrojów. 3. Ochrona zdrowia: możliwa produkcja białek, hormonów, czynników biologicznie czynnych z zastosowaniem metod modyfikacji, opracowywanie nowszych metod diagnostycznych. 4. Przemysł chemiczny: wykorzystanie biosyntezy przy produkcji odczynników chemicznych, 218

możliwość wykorzystania mikroorganizmów, które zostały zmodyfikowane genetycznie do opracowania nowych technologii (Kosicki i Kosicka-Gębska 2012). GMO i sama inżynieria genetyczna wywołują skrajne emocje. Z jednej strony wyzwalają entuzjazm w wielu naukowcach, którzy starają się upatrywać w nich szansę na rozwiązanie problemów z dziedziny medycyny, rolnictwa, technologii żywności, ochrony środowiska. Z drugiej strony społeczeństwo boi się, czy GMO może być bezpieczne i nie zagraża zdrowiu człowieka i otaczającej go przyrodzie. Powstają dylematy natury etycznej, czy ingerencja w materiał genetyczny organizmów (zwłaszcza zwierząt i ludzi) jest potrzebna, czy nie zaburza naturalnego porządku przyrody i nie przekracza granic, których nie powinno się naruszać (Klein i Madej 2005). Zarzut najczęściej przytaczany, związany z potencjalnymi konsekwencjami inżynierii genetycznej, stanowi lęk przed zagrożeniem czy nawet katastrofą ekologiczną. Wymienia się także zarzuty natury moralnej, które są stawiane wobec inżynierii genetycznej jako te wewnętrzne, dotyczące samej metody, oraz zewnętrzne, związane już z konsekwencją wykorzystania tej technologii (Cynk 2013). Jednakże stwierdza się, że na naszą ocenę odnośnie do GMO wpływa wiele czynników. Jednym z nich jest poziom wiedzy na temat tej techniki, a także przekonania, którymi się kierujemy. Postawa wobec GMO może wynikać także z samej polityki państwa. Wymienia się, że wśród genetycznie modyfikowanych (GM) roślin w uprawie znajdują się między innymi soja, kukurydza, bawełna, rzepak, dynia, pomidor, papaja czy nawet lucerna. Największy obszar wśród upraw roślin GM obejmują gatunki, które mają wprowadzoną cechę związaną z tolerancją na herbicydy. Znacznie rzadziej uprawiane są rośliny z wprowadzoną odpornością na owady (Organizmy genetycznie modyfikowane 2007). Od stycznia 2013 r. obowiązuje w Polsce prawny zakaz uprawy roślin GM. Dotyczy on odmian kukurydzy MON 810 oraz ziemniaków Amflora, jedynych tego typu roślin, które są dopuszczone obecnie do hodowli na obszarze Unii Europejskiej. Natomiast 30 marca 2015 r. weszła w życie nowelizacja ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz niektórych innych ustaw. Jej celem jest zwiększenie poziomu bezpieczeństwa ludzi oraz środowiska w kontekście prac laboratoryjnych z wykorzystaniem organizmów i mikroorganizmów genetycznie zmodyfikowanych (GMO i GMM). Ustawa wykonuje dyrektywę PE i Rady 2009/41/WE regulującą zamknięte użycie tego rodzaju mikroorganizmów. Doprecyzowuje też obowiązujące w Polsce przepisy, które budziły wątpliwości interpretacyjne (www.ppr.pl/artykul-nowelizacja-ustawy-o-gmo-189187-dzial-1.php). Do ustawy wprowadzono nowe pojęcia. Chodzi, jak wcześniej wspomniano, np. o mikroorganizmy, mikroorganizmy genetycznie modyfikowane (GMM) i zamknięte użycie GMM oraz zakłady inżynierii genetycznej. Zgodnie z nowymi przepisami utworzony zostanie rejestr tych zakładów. Ustawa doprecyzowuje również dotychczasowe definicje. Analogicznie do GMO ustawa wprowadza też Rejestr Zamkniętego Użycia GMM. Jednocześnie uszczegóławia i rozszerza zakres informacji, które będą w nim zamieszczane i bezpłatnie udostępniane (część informacji może być zastrzeżona). Rejestr będzie prowadził minister środowiska. Podobnie jak w przypadku GMO zamknięte użycie GMM będzie wymagało jego zgody (www.ppr.pl/artykulnowelizacja-ustawy-o-gmo-189187-dzial-1.php). 219

Jak wnioskują Kozłowska-Strawska i Badora (2011), pomimo podkreślanych w wielu opracowaniach korzyści, jakie niesie uprawa roślin GM, opinia społeczna skupia się również na negatywnych skutkach tych przedsięwzięć. Duże obawy budzą zwłaszcza możliwe skutki zdrowotne spożywania tego typu żywności. Konsumenci chcą wiedzieć, czy jej spożywanie jest bezpieczne i czy nie zachwieje ich równowagi pokarmowej. Dlatego istotną kwestią staje się współistnienie produktów GMO i naturalnych (Kozłowska-Strawska i Badora 2011). Obie te, krańcowo różne, dziedziny rolnictwa odgrywają znaczącą rolę na rynkach światowych. Niemniej jednak, aby mogły one koegzystować, muszą być spełnione różne aspekty prawne, ekonomiczne, społeczne i inne (Maciejczak 2006, Sieradzki i Kwiatek 2005, Kozłowska-Strawska i Badora 2011). Zwolennicy GMO twierdzą, że dzięki tej technologii minimalizuje się użycie wielu pestycydów na roślinach, a w badaniach naukowych nie wykazano szkodliwego wpływu tego typu produktów na zdrowie ludzkie. Ta sama grupa podaje też, że hodowla GMO może przebiegać w warunkach suszy, mrozów itp., a rośliny pochodzące z niej są tańsze, pozostają dłużej świeże i zawierają więcej wartości odżywczych oraz witamin. Z kolei przeciwnicy GMO uważają, że taka żywność może wywoływać nowotwory i zwiększać ryzyko wystąpienia alergii. Ta grupa zaznacza też, że w wyniku krzyżowania gatunków powstają superchwasty odporne na pestycydy, a spożywanie roślin GM może spowodować uodpornienie się ludzi na antybiotyki, ponieważ do ich produkcji używa się genów na nie odpornych. Ostatecznym argumentem, zdaniem przeciwników omawianej żywności, jest też to, że co prawda nie ma stwierdzonego wpływu spożywania produktów GMO na zdrowie ludzkie, jednak u zwierząt laboratoryjnych zaobserwowano taką zależność testy wykazały zmiany onkologiczne w formie guzków. Jak pokazały nasze poprzednie badania, większość ankietowanych nie popiera uprawy roślin GM na terenie kraju, w którym mieszka. Badani są świadomi potencjalnych niebezpieczeństw GMO dla zdrowia i środowiska. Na stosunek do uprawy roślin GM miała również wpływ religia (wśród mężczyzn z Pomorza i kobiet z Ukrainy). Potencjalne korzyści wynikające z takiej uprawy, jak niższe ceny żywności, nie przekonują respondentów do zmiany negatywnej opinii o technologii GM, co dostrzegliśmy, analizując wyniki ostatniego pytania większość ankietowanych zdecydowałaby się na droższy produkt, lecz niemodyfikowany (Żółcińska i in. 2013, Kurhaluk i in. 2014). Społeczeństwo należy informować o racjach zwolenników i przeciwników GMO w celu umożliwienia dokonywania świadomego wyboru. Nie powinno uprzedzać się z góry do wszystkiego, co wiąże się z organizmami transgenicznymi. Warto umożliwić naukowcom prowadzenie badań z zachowaniem szczególnej ostrożności w warunkach odizolowanych od środowiska, stwarzając szansę na nowe, unikalne odkrycia, szczególnie w medycynie i farmacji. Eksperci alarmują, że ryzyko uwolnienia organizmów transgenicznych do środowiska jest większe niż dotychczas przypuszczano (toksyczne proteiny, endotoksyny), dlatego badania należy przeprowadzać w profesjonalny sposób. Trafne pozostaje stwierdzenie norweskiego genetyka prof. Terje Traavika, dawniej zwolennika GMO, że brak dowodów na istnienie zagrożenia nie stanowi dowodu na brak zagrożenia (jest to tzw. zasada przezorności) (Traavik i Heinemann 2007). 220

Kwestia GMO wzbudza wiele kontrowersji i ciekawości, dlatego każdy aspekt związany z nią należy oceniać na podstawie kompletnej wiedzy i dopiero potem wyciągać wnioski. Co prawda nie ma aktualnie jednej odpowiedzi na pytanie, kto ma rację, ale z pewnością dyskusja, czy GMO to wspaniała zdobycz biotechnologii czy też trucizna, do której spożycia zmusza się całe społeczeństwa, będzie nadal trwała. Każdy z nas powinien sam zadecydować, czy chce spożywać produkty takiego pochodzenia, bo żywność ta jest zdrowa, czy też rezygnuje z GMO, spożywając droższą, ale w jego mniemaniu zdrowszą żywność tradycyjną (zmianynaziemi.pl/wiadomosc/gmo-co). Zwracając uwagę na kontrowersyjność podjętego problemu, postanowiliśmy przeanalizować opinie kobiet i mężczyzn z Polski i Ukrainy dotyczące uprawy roślin GM oraz produktów zawierających organizmy GM. MATERIAŁY I METODY W naszej analizie opinii społecznej na temat GMO wzięło udział 94 mieszkańców Pomorza (w tym 74 kobiety w wieku 25-61 lat i 20 mężczyzn w wieku 25-61 lat) oraz 76 osób mieszkających na Ukrainie Zachodniej (w tym 56 kobiet w wieku 25-61 lat i 20 mężczyzn w wieku 25-64 lata). Wyniki zostały przeanalizowane z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania. Opinie respondentów porównywano w grupach kobiet i mężczyzn zamieszkujących Pomorze i Ukrainę Zachodnią. Ankieta zawierała 10 pytań, które dotyczyły wybranych aspektów żywności GM. Wyniki opracowano, używając dwóch programów Microsoft Excel 2013 i STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). W każdej ankiecie obliczono do każdego pytania udział procentowy danej grupy odnośnie do odpowiedzi występujących przy pytaniach. Do wykonania wykresów posłużyliśmy się programem Microsoft Excel 2013. WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE Jak już wcześniej wspomniano, są zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy żywności GM. Zwolennicy przekonują opinię publiczną o jej bezpieczeństwie oraz korzyści stosowania, mówiąc, że nie ma do tej pory mocnych dowodów, które wskazywałyby, że taka żywność wpływa negatywnie na zdrowie człowieka, a także nie zostały przeprowadzone konkretne badania naukowe potwierdzające takie przypuszczenia. Wydaje się, że do zwolenników żywności GM należą eksperci, którzy dowodzą, że uprawy GM są ekonomicznie opłacalne. Do produktów żywnościowych, które spełniają te wymagania, należą pomidory znajdujące nabywców, jeżeli spełniają wymagania konsumentów, czyli mają gładką skórkę, czerwone zabarwienie oraz odpowiednią twardość (Kosicki i Kosicka-Gębska 2012). Do przeciwników żywności GM należą konsumenci, którzy mają coraz większą świadomość z zakresu żywienia i żywności. Poszukują bezpiecznej żywności, czyli takiej, która nie zagrażałaby ich zdrowiu. Okazuje się, że liczba takich konsumentów wzrasta i, co jest bardzo istotne, są oni gotowi zapłacić znacznie wyższą cenę za 221

pokarm, który nie ma znamion modyfikacji genetycznej. Szacuje się, że następuje wzrost popytu na żywność ekologiczną i tradycyjną w Polsce rzędu 20% rocznie (Kosicki i Kosicka-Gębska 2012). W związku z wyżej wymienionymi poglądami celem naszego sondażu było dowiedzenie się, jaki stosunek respondenci mają do inżynierii genetycznej stosowanej w produkcji żywności. Na zadane pytanie: Czy popiera Pan/i produkcję żywności za pomocą inżynierii genetycznej? a) zdecydowanie tak, b) raczej tak, c) zdecydowanie nie, d) raczej nie, e) trudno powiedzieć, uzyskano następujące odpowiedzi: zarówno większość mieszkańców Pomorza (62%), jak i Ukrainy (55%) nie popierała zastosowania inżynierii genetycznej w produkcji żywności (prawie tyle samo osób było za zdecydowanym nie i raczej nie), jednakże w przypadku społeczności z Pomorza odsetek ten był wyższy o około 7%. Analizując wykres dotyczący ujęcia procentowego opinii respondentów z Ukrainy, okazało się, że 31% popiera produkcję żywności z użyciem inżynierii genetycznej, czyli aż 6% więcej niż w przypadku mieszkańców Pomorza (ryc. 1). Ryc. 1. Rozkład procentowy przedstawiający poparcie respondentów dla produkcji żywności za pomocą inżynierii genetycznej wśród mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy Zachodniej (B) Fig. 1. Percentage distribution of respondents representing the support of food production using genetic engineering among residents from Pomeranian region (A) and West Ukraine (B) Rozpatrywaliśmy powyższe zagadnienie także pod względem płci. Nasze wyniki przedstawiono na ryc. 2. Głównie przeciwnikami stosowania inżynierii genetycznej w produkcji żywności okazały się osoby pochodzące z Polski (kobiety 65%, męż- 222

czyźni 50%). Odnośnie do mieszkańców Ukrainy, kobiety (55%) i mężczyźni (55%) w takim samym stopniu są przeciwnikami użycia inżynierii genetycznej w produkcji żywności, ale za zdecydowanym nie opowiedziało się więcej kobiet (30%) niż mężczyzn (25%) (ryc. 2). A B Ryc. 2. Ujęcie procentowe respondentów w zależności od płci przedstawiające poparcie dla produkcji żywności z użyciem inżynierii genetycznej wśród mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy Zachodniej (B) Fig. 2. Percentage distribution of respondents depending on gender representing the support of food production using genetic engineering among residents from Pomeranian region (A) and West Ukraine (B) Według Raportu CBOS (2013) wśród Polaków przeważają opinie (65%), że w Polsce powinno się zakazać uprawy roślin GM. Należy też podkreślić, iż większość z tej grupy (42%) opowiada się ze zakazem zdecydowanie. Przeciwnicy zakazu stanowią nieco ponad jedną piątą badanych (22%), przy czym jedynie 6% sprzeciwia się zakazowi w sposób zdecydowany. Analizy wielozmiennowe wykazały, iż na 223

opinie w tej kwestii największy wpływ ma wykształcenie badanych, przy czym wyraźna granica przebiega pomiędzy osobami z wykształceniem podstawowym, z których co czwarty nie potrafi zająć w tej sprawie stanowiska, i pozostałymi badanymi, którzy częściej mają wyrobione opinie w tej kwestii, a jednocześnie częściej popierają zakaz uprawy GM (CBOS 2013). Następne nasze pytanie skierowane do ankietowanych brzmiało następująco: Czy kupując produkty żywnościowe, zwraca Pan/i uwagę na to, czy zawierają one składniki zmodyfikowane genetyczne? a) zdecydowanie tak, b) raczej tak, c) raczej nie, d) zdecydowanie nie, e) trudno powiedzieć. Po przeanalizowaniu danych przedstawiających opinie respondentów z Ukrainy i Polski (ryc. 3) okazało się, że przy kupowaniu produktów żywnościowych znacznie więcej mieszkańców Ukrainy (67%) zwraca uwagę, czy są one produkowane ze składników zmodyfikowanych genetycznie, niż mieszkańcy Polski (48%) (ryc. 3). Ryc. 3. Ujęcie procentowe opinii respondentów wśród mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy (B) przedstawiające, czy ankietowani zwracają uwagę na skład produktu żywnościowego pod względem składników zmodyfikowanych genetycznie Fig. 3. The percentage of opinions of respondents among residents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B), showing that the respondents pay attention to the composition of the food product concerning ingredients genetically modified Biorąc pod uwagę płeć respondentów zanotowano, że więcej kobiet niż mężczyzn, i to zarówno z Polski (54%), jak i Ukrainy (75%), zwraca uwagę, czy pro- 224

dukt żywnościowy przez nich kupowany ma w swoim składzie zmodyfikowany genetycznie składnik. Jednakże w przypadku polskich kobiet odsetek ten jest zdecydowanie niższy niż w przypadku Ukrainek (ryc. 4). A B Ryc. 4. Ujęcie procentowe opinii respondentów w zależności od płci wśród mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy (B) przedstawiające, czy ankietowani zwracają uwagę na skład produktu żywnościowego pod względem składników zmodyfikowanych genetycznie Fig. 4. The percentage of opinions of respondents depending on gender among residents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B), showing that the respondents pay attention to the composition of the food product concerning ingredients genetically modified Nie odbiegając od zagadnienia związanego z żywnością GM, zapytano również ankietowanych: Jaki jest Pana/i stan wiedzy na temat żywności zmodyfikowanej genetycznie? 1) wiem dużo, interesuje mnie ten temat; 2) wiem stosunkowo dużo, ale posiadam wiedzę głównie przypadkowo zasłyszaną; 3) wiem mało, ale chciała- 225

bym/łbym dowiedzieć się więcej; 4) mam znikomą wiedzę i nie chcę wiedzieć więcej; 5) nie wiem nic, nie interesuje mnie ten temat. Zarówno większość mieszkańców Pomorza, jak i Ukrainy posiada wiedzę o żywności zmodyfikowanej genetycznie, przy czym więcej wiedzą Polacy. Analizując dane, zanotowano, że 43% mieszkańców Polski twierdzi, że wie na ten temat stosunkowo dużo, ale ta wiedza jest głównie zasłyszana, 34% respondentów wie mało, ale chcieliby się dowiedzieć więcej w tej kwestii, a tylko 18% stwierdza, że ma dużą wiedzę, ponieważ interesuje ich ta sprawa. W przypadku mieszkańców Ukrainy sytuacja jest inna, ponieważ tylko 9%, czyli o połowę mniej, stwierdza, że ma dużą wiedzę, gdyż są zainteresowani tym tematem, 32% uważa, że ma stosunkowo dużą wiedzę, ale jest ona głównie zasłyszana, a 45% ma małą wiedzę, ale chcieliby się dowiedzieć czegoś więcej (ryc. 5). Ryc. 5. Ujęcie procentowe przedstawiające deklaracje ankietowanych o ich stanie wiedzy na temat żywności zmodyfikowanej genetycznie wśród mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy Zachodniej (B) Fig. 5. The percentage of declarations of the respondents about their knowledge concerning to genetically modified foods among residents from Pomeranian region (A) and West Ukraine (B) Porównując dane procentowe pod względem płci, zanotowano, że małą wiedzę deklarują przede wszystkim kobiety, i to zarówno z Polski (38%), jak i Ukrainy (48%), a dużą przede wszystkim mężczyźni z Polski 65% (ryc. 6). 226

A B Ryc. 6. Ujęcie procentowe przedstawiające deklaracje ankietowanych o ich stanie wiedzy na temat żywności zmodyfikowanej genetycznie wśród kobiet i mężczyzn z Pomorza (A) i Ukrainy (B) Fig. 6. The percentage of declarations of the respondents about their knowledge concerning to genetically modified foods among women and men residents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B) Rozkład procentowy danych przedstawiający opinie respondentów na temat tego, czy żywność zmodyfikowana genetycznie jest bezpieczna dla ludzi, przedstawiono w tabeli 1. Po przeanalizowaniu wyników sondażu wykazano, że zarówno większość mieszkańców Ukrainy, jak i Polski twierdzi, że żywność zmodyfikowana genetycznie nie jest bezpieczna dla dzieci, młodzieży, kobiet w ciąży, dorosłych i osób starszych, jednakże w każdym z tych przypadków odsetek ten był większy wśród mieszkańców Ukrainy. Analizując opinię osób z Ukrainy wykazano, że żywność GM 227

głównie jest niebezpieczna dla dzieci (71%), kobiet w ciąży (69%), młodzieży (66%) i osób starszych (65%). W przypadku osób z Polski większość uważa, iż omawiana żywność jest niebezpieczna przede wszystkim dla dzieci (64%), kobiet w ciąży (64%) i młodzieży (63%) (tab. 1). Tabela 1 Rozkład procentowy przedstawiający opinie ankietowanych na temat bezpieczeństwa żywności zmodyfikowanej genetycznie w poszczególnych grupach osób Table 1 Percentage distribution of the respondents representing opinions on the safety of genetically modified foods for particular groups Czy Pana/i zdaniem żywność GM jest bezpieczna dla zdrowia: Ankietowani z Pomorza (n = 94) [%] Ankietowani z Ukrainy (n = 76) [%] Dzieci Zdecydowanie się zgadzam 1 5 Raczej się zgadzam 15 12 Raczej się nie zgadzam 15 37 Zdecydowanie się nie zgadzam 49 34 Trudno powiedzieć 20 12 Młodzieży Zdecydowanie się zgadzam 3 5 Raczej się zgadzam 17 17 Raczej się nie zgadzam 18 42 Zdecydowanie się nie zgadzam 45 24 Trudno powiedzieć 17 12 Osób dorosłych Zdecydowanie się zgadzam 3 3 Raczej się zgadzam 21 22 Raczej się nie zgadzam 18 37 Zdecydowanie się nie zgadzam 31 17 Trudno powiedzieć 27 21 Kobiet w ciąży Zdecydowanie się zgadzam 1 7 Raczej się zgadzam 12 11 Raczej się nie zgadzam 14 30 Zdecydowanie się nie zgadzam 50 39 Trudno powiedzieć 23 13 Osób starszych Zdecydowanie się zgadzam 4 5 Raczej się zgadzam 14 16 Raczej się nie zgadzam 20 41 Zdecydowanie się nie zgadzam 35 24 Trudno powiedzieć 27 14 228

Rozpatrując powyższe zagadnienie pod względem płci respondentów, wykazano, że głównie więcej kobiet z Polski niż mężczyzn uważa, że żywność GM jest niebezpieczna. W przypadku mieszkańców Ukrainy sytuacja przedstawia się odmiennie w poszczególnych przypadkach. W zdecydowanej większości mężczyźni twierdzą, że żywność GM nie jest bezpieczna dla dzieci (80%) i kobiet w ciąży (75%), w pozostałych przypadkach przeważają kobiety twierdzące, że żywność GM nie jest bezpieczna dla młodzieży (66%), osób starszych (66%) i dorosłych (59%) (tab. 2). Tabela 2 Rozkład procentowy przedstawiający opinie kobiet i mężczyzn na temat bezpieczeństwa żywności zmodyfikowanej genetycznie w poszczególnych grupach osób Table 2 Percentage distribution of women and men representing opinions on the safety of genetically modified foods for particular groups Czy Pana/Pani zdaniem żywność GM jest bezpieczna dla zdrowia: Ankietowani z Pomorza (n = 94) [%] Ankietowani z Ukrainy (n = 76) [%] Dzieci Kobiety Mężczyźni Kobiety Mężczyźni Zdecydowanie się zgadzam 1 0 5 5 Raczej się zgadzam 15 15 14 5 Raczej się nie zgadzam 16 10 39 30 Zdecydowanie się nie zgadzam 50 45 29 50 Trudno powiedzieć 18 30 13 10 Młodzieży Zdecydowanie się zgadzam 4 0 5 5 Raczej się zgadzam 16 20 16 20 Raczej się nie zgadzam 20 10 48 25 Zdecydowanie się nie zgadzam 43 50 18 40 Trudno powiedzieć 17 20 13 10 Osób dorosłych Zdecydowanie się zgadzam 4 0 4 0 Raczej się zgadzam 20 25 20 30 Raczej się nie zgadzam 22 5 43 20 Zdecydowanie się nie zgadzam 31 30 16 20 Trudno powiedzieć 23 40 17 30 Kobiet w ciąży Zdecydowanie się zgadzam 1 0 7 5 Raczej się zgadzam 14 5 13 5 Raczej się nie zgadzam 14 15 32 25 Zdecydowanie się nie zgadzam 51 45 35 50 Trudno powiedzieć 20 35 13 15 Osób starszych Zdecydowanie się zgadzam 4 5 6 5 Raczej się zgadzam 16 5 14 20 Raczej się nie zgadzam 22 15 46 25 Zdecydowanie się nie zgadzam 35 35 20 35 Trudno powiedzieć 23 40 14 15 229

Opinie na temat uprawy roślin GM pokazują (CBOS 2013), że choć większość Polaków uznaje ją za osiągnięcie nauki i ludzkiego rozumu (66%), to jednocześnie uważa, że uprawa ta grozi pojawieniem się u ludzi nowych chorób i alergii (76%), może spowodować nasilenie występowania różnych chorób (71%) czy też niekontrolowane zmiany genetyczne u człowieka (67%). Zdecydowana większość uważa, że jest to niebezpieczna ingerencja w przyrodę (71%). Nieomal połowa (47%) sądzi też, że GMO to niedopuszczalna ingerencja w porządek ustalony przez Boga (CBOS 2013). Prawa patentowe do materiału siewnego roślin modyfikowanych genetycznie mają firmy, które zainwestowały w badania prowadzące do ich wytwarzania. Przeciwnicy upraw roślin GM widzą w tym potencjalne zagrożenie dla rolników i konsumentów. Zdecydowana większość badanych (71%) dostrzega ryzyko opanowania rynku przez międzynarodowe koncerny związane z uprawą roślin GM. Ponad połowa (52%) przychyla się też do opinii, że takie uprawy mogą spowodować pogłębianie się różnic materialnych pomiędzy ludźmi i krajami. Z danych producentów nasion GM wynika, iż takie rośliny dają wyższe plony niż gatunki roślin wyhodowanych w warunkach naturalnych. Opinie Polaków w kwestii, czy uprawa roślin GM to szansa na zlikwidowanie głodu i niedostatku, są podzielone tyle samo osób zgadza się z tym stwierdzeniem, co je odrzuca (po 41%). Niewiele więcej osób wiąże też z uprawą roślin GM nadzieję na niższe ceny żywności (41%), niż uważa, że uprawy te nie będą miały takich efektów (38%). Mimo argumentów, że uprawy GM wymagają m.in. stosowania mniej nawozów i sztucznych środków ochrony roślin, a nawet płytszej orki (co wpływa na zmniejszenie emisji CO 2 do atmosfery) niż rośliny niemodyfikowane, Polacy częściej odrzucają twierdzenie, że uprawa roślin GM daje możliwość skuteczniejszej ochrony środowiska, niż się z nim zgadzają (odpowiednio 48% i 26%) (CBOS 2013). Analiza powiązań między opiniami badanych na temat uprawy roślin GM pozwala wyróżnić dwa czynniki, które decydują o stosunku badanych do upraw GMO (CBOS 2013): 1. Lęk przed chorobami i ingerencją w naturę/ ustalony porządek rzeczy oraz przed dominacją właścicieli praw patentowych do GMO; 2. Oświeceniowa wiara w pozytywne skutki osiągnięć naukowych (w tym przypadku inżynierii genetycznej). W tabeli 3 przedstawiono ujęcie procentowe odnośnie do ogólnej opinii ankietowanych pochodzących z Polski na temat żywności, która została zmodyfikowana genetycznie. W badaniu stwierdzono, że Polacy w większości uważają, iż żywność GM nie jest wyższej jakości niż tradycyjna 54% respondentów, a tylko 23% zgadza się z twierdzeniem, że żywność ta jest wyższej jakości niż normalnie produkowana. Rozpatrując powyższą opinię pod względem płci, wyraźnie widać, że to głównie kobiety (35% zdecydowanie się nie zgadza, a 23% raczej się nie zgadza z daną opinią), a następnie mężczyźni (30% zdecydowanie się nie zgadza, a 10% raczej się nie zgadza z takim twierdzeniem) nie zgadzają się z tym, że żywność GM ma wyższą jakość niż ta tradycyjna. Aż 35% mężczyzn w porównaniu z 21% kobiet zgadza się z poglądami, że żywność GM jest wyższej jakości niż ta tradycyjna. Kolejna opinia dotyczy kosztów omawianej żywności. Za tezą, że jest ona tańsza niż tradycyjna, zgodziła się ponad połowa ankietowanych z Polski (52%), w tym 19% zdecydowanie się z nią zgadza, a 33% raczej się z nią zgadza. Większymi zwolennikami tego poglądu okazali się mężczyźni, gdyż aż 60% z nich stwierdza, że 230

produkcja danej żywności jest tańsza niż tej tradycyjnej w porównaniu z opinią kobiet, u których odsetek ten wyniósł 50% (tab. 3). Następnie ankietowani określali swoją postawę wobec twierdzenia, że żywność GM ma lepsze walory estetyczne niż ta tradycyjna. Wykazano, że aż 61% respondentów z Polski zgadza się z tą opinią. W tym przypadku więcej mężczyzn (70%) niż kobiet (58%) zgadza się z powyżej wymienionym poglądem (tab. 3). Tabela 3 Rozkład procentowy opinii ankietowanych na temat żywności modyfikowanej genetycznie wśród mieszkańców Pomorza Table 3 Percentage distribution of respondents opinions about genetically modified foods among Pomeranian region respondents Proszę o zajęcie stanowiska w sprawie wymienionych niżej opinii dotyczących żywności genetycznie zmodyfikowanej: Kobiety (n = 74) [%] Mieszkańcy Pomorza Mężczyźni (n = 20) [%] Ogółem (n = 94) [%] Jest tak samo zdrowa jak tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 5 10 6 Raczej się zgadzam 7 10 7 Raczej się nie zgadzam 22 15 20 Zdecydowanie się nie zgadzam 46 40 45 Trudno powiedzieć 20 25 22 Jest wyższej jakości niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 7 5 7 Raczej się zgadzam 14 30 17 Raczej się nie zgadzam 23 10 20 Zdecydowanie się nie zgadzam 35 30 34 Trudno powiedzieć 21 25 22 Produkcja żywności GMO jest tańsza od żywności tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 19 20 19 Raczej się zgadzam 31 40 33 Raczej się nie zgadzam 13 20 14 Zdecydowanie się nie zgadzam 9 5 9 Trudno powiedzieć 28 15 25 Ma lepsze walory estetyczne niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 28 35 30 Raczej się zgadzam 30 35 31 Raczej się nie zgadzam 14 5 12 Zdecydowanie się nie zgadzam 7 5 6 Trudno powiedzieć 21 20 21 Jest bardziej trwała od tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 50 35 47 Raczej się zgadzam 22 50 28 Raczej się nie zgadzam 5 5 5 Zdecydowanie się nie zgadzam 3 0 2 Trudno powiedzieć 20 10 18 231

Jest smaczniejsza od tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 4 0 3 Raczej się zgadzam 8 5 7 Raczej się nie zgadzam 28 30 29 Zdecydowanie się nie zgadzam 28 30 28 Trudno powiedzieć 32 35 33 Jest szkodliwa dla zdrowia Zdecydowanie się zgadzam 24 25 24 Raczej się zgadzam 24 10 21 Raczej się nie zgadzam 16 20 16 Zdecydowanie się nie zgadzam 8 10 9 Trudno powiedzieć 28 35 30 Zagraża środowisku naturalnemu Zdecydowanie się zgadzam 28 35 30 Raczej się zgadzam 15 25 17 Raczej się nie zgadzam 18 10 15 Zdecydowanie się nie zgadzam 11 0 9 Trudno powiedzieć 28 30 29 Może zastąpić całkowicie tradycyjną żywność Zdecydowanie się zgadzam 8 10 9 Raczej się zgadzam 19 10 17 Raczej się nie zgadzam 23 30 24 Zdecydowanie się nie zgadzam 35 40 36 Trudno powiedzieć 15 10 14 Jest bezpieczna, ponieważ przed wprowadzeniem na rynek jest dobrze zbadana Zdecydowanie się zgadzam 5 0 4 Raczej się zgadzam 15 20 17 Raczej się nie zgadzam 23 20 22 Zdecydowanie się nie zgadzam 26 35 28 Trudno powiedzieć 30 25 29 Zapytano również badanych, czy zgadzają się z tym, że żywność GM jest bardziej trwała od tradycyjnej. Wykazano, że większość zgadza się z tą opinią (75%). W zależności od płci zanotowano, że wskazało tak więcej mężczyzn (85%) niż kobiet (72%) (tab. 3). Przy kolejnym twierdzeniu, że taka żywność jest smaczniejsza od tradycyjnej, ogółem tylko 10% respondentów poparło tę opinię, z tym że więcej kobiet (12%) niż mężczyzn (5%) zgadza się z tym poglądem. Bardzo duży odsetek mieszkańców Pomorza nie ma zdania na ten temat 33% (tab. 3). O tym, że żywność GM jest szkodliwa dla zdrowia, opowiedziało się 45% respondentów z Pomorza. Nie znaczy to, że reszta sprzeciwia się temu. Analizując wartości procentowe umieszczone w tabeli 3 widać, że 30% ankietowanych nie ma zdania na ten temat. Biorąc pod uwagę płeć respondentów wykazano, że więcej ko- 232

biet (48%) niż mężczyzn (35%) zgadza się z tym, że żywność GM jest szkodliwa dla zdrowia, a najwięcej niezdecydowanych osób w tej kwestii było w grupie mężczyzn (35%) w porównaniu z grupą kobiet (28%) (tab. 3). Odnośnie do pytania dotyczącego wpływu żywności na zagrożenie środowiska naturalnego okazuje się, że 47% respondentów uważa, że takowe zagrożenie występuje. Głównie taką opinię wyraża więcej mężczyzn (60%) niż kobiet (43%). Analizując poglądy ankietowanych na temat tego, czy żywność, która została zmodyfikowana genetycznie, może zastąpić tę tradycyjną, wykazano, że 60% nie zgadza się z tym zdaniem i w większości tymi osobami są głównie mężczyźni (70%), a następnie kobiety (58%). W przypadku opinii na temat tego, że żywność GM jest bezpieczna, ponieważ przed wprowadzeniem na rynek zostaje dobrze zbadana, połowa respondentów nie zgadza się z tym poglądem, i są to głównie mężczyźni (55%). Wśród kobiet odsetek ten wyniósł 49% (tab. 3). Rozkład procentowy opinii ankietowanych na temat żywności GM wśród mieszkańców Ukrainy Zachodniej przedstawiono w tabeli 4. Wykazano, że tak samo jak w przypadku mieszkańców Pomorza ankietowani pochodzący z Ukrainy (63%) nie zgadzają się z poglądem, że żywność GM jest zdrowa jak tradycyjna. Taką opinię wyraziło przede wszystkim 70% mężczyzn. Respondenci z Ukrainy (68%) również nie zgadzają się z poglądem, że taka żywność jest wyższej jakości niż tradycyjna, z których większość stanowili mężczyźni (70%). Taki sam procent osób pochodzących z Ukrainy, jak i z Polski (po 52% ankietowanych) uważa, że produkcja żywności GM jest tańsza od tradycyjnej (60% mężczyzn i 48% kobiet z Ukrainy). Znacznie mniej ukraińskich respondentów (44%) w porównaniu z polskimi ankietowanymi twierdzi, że żywność GM ma lepsze walory estetycznie niż tradycyjna, w większości uważają tak kobiety (46%), a następnie mężczyźni (35%). Więcej mężczyzn (45%) stwierdza także, że żywność GM nie ma lepszych walorów estetycznych (tab. 4). Tabela 4 Rozkład procentowy opinii ankietowanych na temat żywności zmodyfikowanej genetycznie wśród mieszkańców Ukrainy Zachodniej Table 4 Percentage distribution of respondents opinions about genetically modified foods among Ukrainian respondents Proszę o zajęcie stanowiska w sprawie wymienionych niżej opinii dotyczących żywności genetycznie zmodyfikowanej: Mieszkańcy Ukrainy Zachodniej Kobiety (n = 56) [%] Mężczyźni (n = 20) [%] Ogółem (n = 76) [%] Jest tak samo zdrowa jak tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 0 0 0 Raczej się zgadzam 13 0 9 Raczej się nie zgadzam 46 40 45 Zdecydowanie się nie zgadzam 14 30 18 Trudno powiedzieć 27 30 28 233

Jest wyższej jakości niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 4 0 4 Raczej się zgadzam 9 10 9 Raczej się nie zgadzam 53 40 50 Zdecydowanie się nie zgadzam 14 30 18 Trudno powiedzieć 20 20 19 Produkcja żywności GMO jest tańsza od żywności tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 9 15 11 Raczej się zgadzam 39 45 41 Raczej się nie zgadzam 27 15 23 Zdecydowanie się nie zgadzam 2 5 3 Trudno powiedzieć 23 20 22 Ma lepsze walory estetyczne niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 7 10 8 Raczej się zgadzam 39 25 36 Raczej się nie zgadzam 24 45 29 Zdecydowanie się nie zgadzam 5 0 4 Trudno powiedzieć 25 20 23 Jest bardziej trwała od tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 20 25 21 Raczej się zgadzam 45 55 47 Raczej się nie zgadzam 11 0 8 Zdecydowanie się nie zgadzam 2 0 1 Trudno powiedzieć 22 20 23 Jest smaczniejsza od tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 17 0 15 Raczej się zgadzam 19 15 19 Raczej się nie zgadzam 41 30 38 Zdecydowanie się nie zgadzam 2 10 4 Trudno powiedzieć 21 45 24 Jest szkodliwa dla zdrowia Zdecydowanie się zgadzam 23 25 24 Raczej się zgadzam 39 35 38 Raczej się nie zgadzam 20 5 16 Zdecydowanie się nie zgadzam 0 5 1 Trudno powiedzieć 18 30 21 Mniej mieszkańców Ukrainy (68%) niż Pomorza stwierdza, że żywność GM jest trwalsza od tradycyjnej. W zależności od płci w zdecydowanej większości to mężczyźni (80%) zgadzają się z tym wymienionym poglądem, gdy wśród kobiet odsetek ten wyniósł 65% (tab. 4). Z opinią, że żywność GM jest smaczniejsza od tradycyjnej, nie zgadza się 42% ankietowanych z Ukrainy i są to kobiety (43%) oraz mężczyźni (40%). O tym, że żywność GM jest szkodliwa dla zdrowia, jest przekonanych 62% badanych z Ukrainy i prawie w takim samym stopniu są to kobiety (62%), jak i mężczyźni (60%). 234

W tabeli 5 został przedstawiony rozkład procentowy opinii mieszkańców Pomorza na temat kupna żywności GM w różnych sytuacjach. Wykazano, że 44% ankietowanych Tabela 5 Ujęcie procentowe opinii ankietowanych na temat kupna żywności GM wśród mieszkańców Pomorza Table 5 The percentage of respondents opinions about buying GM foods among respondents from Pomeranian region Czy kupiłby Pan/i żywność GM, gdyby: Kobiety (n = 74) [%] Mieszkańcy Pomorza Mężczyźni (n = 20) [%] Ogółem (n = 94) [%] Była znacznie tańsza od produkowanej tradycyjnie Zdecydowanie się zgadzam 12 25 15 Raczej się zgadzam 20 30 22 Raczej się nie zgadzam 19 15 18 Zdecydowanie się nie zgadzam 28 15 26 Trudno powiedzieć 21 15 19 Posiadałaby lepsze wartości odżywcze niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 22 30 23 Raczej się zgadzam 23 30 24 Raczej się nie zgadzam 14 10 13 Zdecydowanie się nie zgadzam 18 20 18 Trudno powiedzieć 23 10 22 Cechowała ją dłuższa trwałość niż żywności tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 18 30 20 Raczej się zgadzam 11 20 13 Raczej się nie zgadzam 20 10 18 Zdecydowanie się nie zgadzam 32 30 32 Trudno powiedzieć 19 10 17 Miała lepszy wygląd niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 14 25 16 Raczej się zgadzam 12 15 13 Raczej się nie zgadzam 23 25 23 Zdecydowanie się nie zgadzam 35 30 34 Trudno powiedzieć 16 5 14 Zakaz jej produkcji skutkował znacznym wzrostem cen żywności Zdecydowanie się zgadzam 15 15 15 Raczej się zgadzam 16 20 17 Raczej się nie zgadzam 23 20 22 Zdecydowanie się nie zgadzam 20 20 20 Trudno powiedzieć 26 25 26 Jej produkcja wiązała się z zagrożeniem dla środowiska przyrodniczego Zdecydowanie się zgadzam 3 10 4 Raczej się zgadzam 4 15 6 Raczej się nie zgadzam 18 15 17 Zdecydowanie się nie zgadzam 59 55 59 Trudno powiedzieć 16 5 14 235

nie zrobiłaby tego, gdyby żywność ta była znacznie tańsza od tradycyjnej. Należy podkreślić, że takie zdanie mają głównie kobiety (47%), natomiast więcej niż połowa mężczyzn (55%) kupiłaby ją. Gdyby żywność GM posiadałaby lepsze wartości odżywcze niż tradycyjna, 47% respondentów zdecydowałoby się na jej kupno w większości mężczyźni (60%) oraz kobiety (45%). Gdyby taka żywność cechowała się dłuższą trwałością niż tradycyjna, to połowa respondentów nie zgodziłaby się jej kupić i głównie są to kobiety (52%). Jednakże połowa mężczyzn zdolna by była ją kupić. Jeżeli żywność GM miałaby lepszy wygląd niż tradycyjna, 57% respondentów nie zgodziłoby się na jej kupno, głównie kobiety (58%) oraz mężczyźni (55%). Respondenci nie chcieliby nawet kupować żywności GM wtedy, kiedy zakaz jej produkcji skutkowałby znacznym wzrostem cen żywności (42%), w szczególności nie zrobiłyby tego kobiety (43%), a także mężczyźni (40%). Kiedy jednak produkcja żywności GM wiązałaby się z zagrożeniem środowiska przyrodniczego, to w zdecydowanej większości badani (76%) nie kupiliby jej. Taką opinię wyraziło 77% kobiet i 70% mężczyzn. W tabeli 6 przedstawiono ujęcie procentowe opinii ankietowanych z Ukrainy Zachodniej na temat tego, czy zdolni by byli kupić żywność GM, gdyby spełniałaby określone wymogi. Wykazano, że we wszystkich wymienionych przypadkach respondenci nie kupiliby tej żywności. Najwięcej respondentów nie zgodziłoby się na to, gdyby jej produkcja wiązałaby się z zagrożeniem środowiska przyrodniczego (81%) kobiety stanowiły 86% opinii ankietowanych, a mężczyźni 65%. Kolejno większość respondentów nie chciałaby kupić żywności GM, kiedy miałaby ona lepszy wygląd niż tradycyjna (68%). Takie zdanie miało 70% kobiet i 65% mężczyzn. Największy odsetek ankietowanych zgodziłby się kupić żywność, która została poddana modyfikacji, jeżeli miałaby lepsze wartości odżywcze niż tradycyjna, jednakże odsetek ten i tak był niski (26% opinii respondentów), tymi osobami są głównie kobiety 30%, a następnie mężczyźni 15% (tab. 6). Tabela 6 Ujęcie procentowe opinii ankietowanych na temat kupna żywności GM wśród mieszkańców z Ukrainy Zachodniej Table 6 The percentage of respondents opinions about buying GM foods among respondents from Ukraine Czy kupiłby Pan/i żywność GM, gdyby: Mieszkańcy Ukrainy Zachodniej Mężczyźni (n = 20) [%] Kobiety (n = 56) [%] Ogółem (n =76) [%] Była znacznie tańsza od produkowanej tradycyjnie Zdecydowanie się zgadzam 4 5 4 Raczej się zgadzam 9 20 12 Raczej się nie zgadzam 53 40 50 Zdecydowanie się nie zgadzam 13 10 12 Trudno powiedzieć 21 25 22 236

Posiadałaby lepsze wartości odżywcze niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 5 5 5 Raczej się zgadzam 25 10 21 Raczej się nie zgadzam 32 40 35 Zdecydowanie się nie zgadzam 14 15 14 Trudno powiedzieć 24 30 25 Cechowała ją dłuższa trwałość niż żywności tradycyjnej Zdecydowanie się zgadzam 4 10 5 Raczej się zgadzam 13 15 13 Raczej się nie zgadzam 50 40 47 Zdecydowanie się nie zgadzam 16 20 17 Trudno powiedzieć 17 15 18 Miała lepszy wygląd niż tradycyjna Zdecydowanie się zgadzam 2 5 3 Raczej się zgadzam 11 15 12 Raczej się nie zgadzam 45 35 42 Zdecydowanie się nie zgadzam 25 30 26 Trudno powiedzieć 17 15 17 Zakaz jej produkcji skutkował znacznym wzrostem cen żywności Zdecydowanie się zgadzam 2 10 4 Raczej się zgadzam 11 15 12 Raczej się nie zgadzam 36 35 36 Zdecydowanie się nie zgadzam 13 30 17 Trudno powiedzieć 38 10 31 Jej produkcja wiązała się z zagrożeniem środowiska przyrodniczego Zdecydowanie się zgadzam 5 5 5 Raczej się zgadzam 5 15 8 Raczej się nie zgadzam 34 40 36 Zdecydowanie się nie zgadzam 52 25 45 Trudno powiedzieć 4 15 6 Wyniki sondażu CBOS (2013) wskazują na dużą nieufność Polaków do osiągnięć inżynierii genetycznej. O negatywnym nastawieniu do tych produktów lub zawierających GMO świadczą też deklaracje badanych dotyczące decyzji kupna w sytuacji, gdy istnieje wybór pomiędzy znacznie tańszym produktem GM lub zawierającym GMO a produktem znacznie droższym, ale niemodyfikowanym i niezawierającym GMO. Zdecydowana większość ankietowanych (72%), mając możliwość wyboru, skłania się do zakupu produktu niemodyfikowanego genetycznie i niezawierającego GMO, nawet gdyby był on znacznie droższy od produktu zawierającego GMO. Nieomal połowa (49%) nie ma w tej kwestii żadnych wątpliwości (CBOS 2013). Analizy statystyczne wykazały (CBOS 2013), iż na deklaracje badanych nie ma wpływu ich sytuacja społeczna, w tym materialna, a wyłącznie ich przekonania religijność mierzona częstością praktyk religijnych oraz opinie o wpływie członkostwa Polski w UE na bezpieczeństwo polskiej żywności (możliwość kupna żywności zawierającej GMO najbardziej zdecydowanie odrzucają osoby przekonane o nega- 237

tywnym wpływie dostosowania norm unijnych na bezpieczeństwo żywności obecnej na polskim rynku), a także ich przekonania na temat ewentualnych negatywnych skutków uprawy roślin GMO (CBOS 2013). Na deklaracje badanych dotyczące decyzji kupna w sytuacji, gdy istnieje wybór pomiędzy znacznie tańszym produktem GM lub zawierającym GMO a produktem znacznie droższym, ale niemodyfikowanym i nieuzyskanym z GMO, istotny wpływ mają oba wyróżnione wcześniej czynniki decydujące o stosunku do upraw roślin GM. Przy czym w większym stopniu oddziałuje tu lęk przed chorobami i ingerencją w naturę/ ustalony porządek rzeczy niż oświeceniowa wiara w pozytywne skutki inżynierii genetycznej. Im silniejsze są przekonania, że uprawa roślin GM niesie ryzyko chorób, niekontrolowanych zmian genetycznych u człowieka oraz że jest niebezpieczną ingerencją w naturę/ ustalony porządek rzeczy, tym bardziej badani skłaniają się ku wyborowi produktów wolnych od GMO. Natomiast im silniejsze są przekonania badanych co do pozytywnych skutków inżynierii genetycznej, tym mniejsza skłonność do wyboru takich produktów w sytuacji, gdy produkty GMO lub zawierające GMO są tańsze (CBOS 2013). W dalszej części ankiety zapytano respondentów: Czy badania nad żywnością GM powinny być prowadzone i popierane? a) zdecydowanie się zgadzam, b) raczej się zgadzam, c) raczej się nie zgadzam, d) zdecydowanie się nie zgadzam, e) trudno powiedzieć. Po przeanalizowaniu wyników zanotowano, że najwięcej respondentów z Ukrainy zgadza się z tym, żeby badania nad żywnością GM były przeprowadzane oraz popierane (73%). Wśród polskich respondentów odsetek ten był o wiele niższy (56%) (ryc. 7). Ryc. 7. Ujęcie procentowe opinii respondentów na temat tego, czy badania nad żywnością GM powinny być przeprowadzane i popierane, w wizji mieszkańców Pomorza (A) i Ukrainy Zachodniej (B) Fig. 7. Percentage distribution of respondents opinions about whether study on GM foods should be carried out and supported in the vision of respondents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B) 238

Więcej mężczyzn z Ukrainy (75%) w porównaniu z kobietami (71%) z tego kraju zgadza się z wyżej wymienioną opinią. Tak samo jest w przypadku mężczyzn z Polski. Większość z nich (60% mężczyzn i 55% kobiet) zgadza się z taką opinią (ryc. 8). A B Ryc. 8. Ujęcie procentowe opinii kobiet i mężczyzn z Pomorza (A) i Ukrainy Zachodniej (B) na temat tego, czy badania nad żywnością GM powinny być przeprowadzane i popierane Fig. 8. Percentage distribution of opinions among women and men about whether study on GM foods should be carried out and supported in the vision of respondents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B) Ekolodzy podważają wszelkie idee tworzenia żywności GM w sytuacji, kiedy na świecie obserwuje się trudności z zagospodarowaniem nadwyżek żywności produkowanej według praw ekologii. Klucz do zminimalizowania problemu głodu i niedostatku stanowi między innymi opracowanie przez organizacje międzynarodowe systemu podziału zasobów żywności już wytworzonej, aby z jednej strony nie było ofiar śmiertelnych z głodu, a z drugiej strony nie niszczono nadwyżek żywności (Organizmy genetycznie modyfikowane 2007). 239

Uważa się, że opatentowanie GMO nie zagrozi produkcji rolniczej, a przykładem kontrolowania produkcji nasion jest patent zwany Terminator Technology, czyli złożona manipulacja genetyczna, która wprowadzona dodatkowo do rośliny transgenicznej sprawia, że ziarno drugiego pokolenia staje się jałowe, niezdolne do kiełkowania. Okazuje się jednak, że jest to poważne zagrożenie światowego rolnictwa, a nie ratowanie świata przed zaistniałym głodem (Organizmy genetycznie modyfikowane 2007). Na rycinie 9 przedstawiono rozkład procentowy opinii respondentów na temat: Czy na polskim (odpowiednio ukraińskim) rynku dostępne są genetycznie modyfikowane świeże owoce i warzywa? a) tak, b) nie, c) trudno powiedzieć. Wykazano, że zdanie respondentów z Polski i Ukrainy jest różne. Aż 56% mieszkańców Polski uważa, że na ich rynku są warzywa i owoce genetycznie modyfikowane, a wśród mieszkańców Ukrainy odsetek ten wyniósł tylko 13%. Jednakże to nie znaczy, że reszta osób uważa inaczej, ale trudno jej powiedzieć, czy na ich rynku lokalnym występuje świeża żywność GM, czy też nie występuje. Zdecydowana większość respondentów z Ukrainy zaznaczyła odpowiedź trudno powiedzieć. W porównaniu z osobami z Polski odsetek ten był niższy, ponieważ tylko 41% ankietowanych z Polski zaznaczyła tę odpowiedź (ryc. 9). Ryc. 9. Rozkład procentowy opinii ankietowanych z Polski (A) i Ukrainy (B) na temat, czy na rynku krajowym występują owoce i warzywa, które są modyfikowane genetycznie Fig. 9. Percentage distribution of respondents opinions among residents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B) about whether are present fruits and vegetables genetically modified in the domestic market 240

Jak pokazują wyniki raportu CBOS (2013), ponad połowa badanych (54%) deklaruje, że nie zetknęła się na polskim rynku z produktami zawierającymi GMO. Najczęściej są to rolnicy i emeryci. Niemal jedna piąta ankietowanych (18%) nie potrafi powiedzieć, czy widziała takie produkty. Mimo że 28% badanych twierdzi, iż je widziało, trudno jednoznacznie powiedzieć, czy są oni świadomi, jakie produkty w rzeczywistości zawierają GMO. Za tezą, iż za tymi odpowiedziami stoi rzeczywista wiedza badanych, przemawiać może fakt, że deklaracje w tej kwestii różnicuje przede wszystkim poziom wykształcenia im jest on wyższy, tym więcej osób jest przekonanych, iż zetknęło się na polskim rynku z GMO. Istotne w tej kwestii pozostaje także miejsce zamieszkania. Z deklaracji badanych wynika, że z produktami zawierającymi GMO znacznie częściej stykali się mieszkańcy średnich i dużych miast niż wsi i małych miast (CBOS 2013). Przeważająca większość Polaków jest zdania, że zarówno produkty zwierające GMO, jak i produkty ze zwierząt karmionych paszą zawierającą te składniki powinny być odpowiednio oznakowane (odpowiednio 94% i 93%). Opinie te dominują we wszystkich grupach społeczno-demograficznych, natomiast najwięcej osób niepotrafiących zająć w tej kwestii stanowiska jest wśród badanych powyżej 65. roku życia i mających najwyżej wykształcenie podstawowe (CBOS 2013). Warto też zauważyć, iż badani nieco większy nacisk kładą na kwestię potrzeby oznakowania produktów bezpośrednio wytworzonych z GMO, niż produktów ze zwierząt karmionych paszą zawierającą GMO (CBOS 2013). Kolejne pytanie (ryc. 10 i 11), na które odpowiadali respondenci, było następujące: Czy produkcja żywności GM jest pomocna w wyżywieniu ludzkości? a) zdecydowanie się zgadzam, b) raczej się zgadzam, c) raczej się nie zgadzam, d) zdecydowanie się nie zgadzam, e) trudno powiedzieć. Polscy respondenci w większości uważają, że produkcja żywności, która została zmieniona genetycznie, jest pomocna w wyżywieniu ludzkości, największy odsetek stanowili mężczyźni (55%), a nie kobiety (47%). Jednakże aż 30% kobiet zaznaczyło odpowiedź trudno powiedzieć, w porównaniu z mężczyznami odsetek ten jest wyższy o prawie jedną trzecią (10%). Ryc. 10. Procentowy rozkład opinii ankietowanych z Polski (A) i Ukrainy (B) na temat tego, czy produkcja żywności GM jest pomocna w wyżywieniu człowieka Fig. 10. Percentage distribution of respondents opinions among residents from Pomeranian region (A) and Ukraine (B) about whether is the production of GM foods helpful in the human subsistence 241