PRAWO KANONICZNE 3-4. Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wyszy skiego KWARTALNIK PRAWNO-HISTORYCZNY

PRAWO KANONICZNE 1 KWARTALNIK PRAWNO-HISTORYCZNY 3-4 ROK LV LII I 2012 2009 2013 2 2 Wydawnictwo Uniwersytetu Kardyna a Stefana Wyszy skiego Warszawa 2009 2012 2013

2 PRAWO KANONICZNE KWARTALNIK IUS CANONICUM FOLIA TRIMESTRIA studiis canonico-historicis dedicata Założyciel i pierwszy redaktor naczelny ks. Marian Alfons Myrcha Redaktor naczelny ks. Józef Wroceński SCJ Zastępca redaktora naczelnego s. Bożena Szewczul WNO Sekretarz Redakcji ks. Marek Stokłosa SCJ Rada Naukowa: ks. M.S. Da Costa Gomes SCJ (Portugalia), ks. T. Gałkowski CP, ks. W. Góralski, ks. J. Gręźlikowski, ks. W. Kiwior OCD, ks. G. Leszczyński, M. Martens (USA), ks. J. Miras (Hiszpania), ks. L. Navarro (Hiszpania), ks. W. Necel TCh, ks. J. Otaduy (Hiszpania), ks. H. Stawniak SDB, ks. P. Valdrini (Francja), ks. A. Viana (Hiszpania), J. Zabłocki Redaktor językowy Laura Polkowska, Elżbieta Czekaj Wydawca: Wydział Prawa Kanonicznego UKSW Za pozwoleniem Kurii Metropolitalnej Warszawskiej Pozycja dofinansowana ze środków Komitetu Badań Naukowych ISSN-0551-911X Zgłoszenia prenumeraty przyjmuje Wydawnictwo UKSW ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa, tel./fax 22 561 89 23 Adres redakcji: ul. Dewajtis 5, 01-815 Warszawa e-mail: wydawnictwo@uksw.edu.pl www.wydawnictwo.uksw.edu.pl Wersja papierowa wydawnictwa jest wersją pierwotną. Druk i oprawa: EXPOL, P. Rybiński, J. Dąbek, sp.j. ul. Brzeska 4, 87-800 Włocławek; tel. (0*54) 232 37 23; e-mail: sekretariat@expol.home.pl

3 R O Z P R A W Y i A R T Y K U ł Y Prawo Kanoniczne 56 (2013) nr 2 KS. JAN DYDUCH Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI Treść: Wstęp. 1. Ogólna charakterystyka Statutu Konferencji Episkopatu Polski (=KEP). 2. Organizacja KEP. 3. Kompetencje KEP. Zakończenie. Wstęp Coraz większą rolę w działalności apostolskiej Kościoła odgrywają konferencje biskupie. Podkreśla to bł. Jan Paweł II w liście programowym na nowe stulecie: Od czasu Soboru Watykańskiego II wiele uczyniono też na polu reformy Kurii Rzymskiej, organizacji synodów, funkcjonowania konferencji episkopatów. Z pewnością jednak wiele należy jeszcze zrobić, aby jak najlepiej wykorzystać możliwości tych koniecznych instytucji służących komunii, szczególnie ważnych dzisiaj, gdy trzeba szybko i skutecznie rozwiązywać problemy, z jakimi styka się Kościół w niezwykle dynamicznie zmieniającej się rzeczywistości naszej epoki 1. Konferencji Episkopatu Polski (=KEP) szybkie i skuteczne rozwiązywanie problemów duszpasterskich ma ułatwić odnowiony w 2009 roku jej statut. Warto zatem rozważyć nadany przez niego kształt prawny, mający zdynamizować jej aktywność. 1. Ogólna charakterystyka Statutu Konferencji Episkopatu Polski Sobór Watykański II postanawia: Skoro zaś konferencje biskupów ustanowione już wśród bardzo wielu narodów dostarczyły wspaniałych dowodów bardziej owocnego apostolstwa, obecny święty 1 Novo millennio ineunte, 6 I 2001, LEV, n. 44.

4 KS. J. DYDUCH [2] Sobór uważa za wielce pożyteczne, aby na całym świecie biskupi tego samego narodu bądź regionu łączyli się w jeden zespół..., aby dzięki wymianie wiedzy i doświadczeń oraz wzajemnemu udzielaniu sobie rad, zaistniało święte zespolenie sił dla wspólnego dobra Kościołów 2. Tak więc postanowienia Vaticanum II nie powołują nowej instytucji w Kościele, ale istniejącej nadają nową formę prawną, określają jej kompetencje i zadania 3. Ustanowienie konferencji biskupów sporo wyprzedza Sobór Watykański II. Przyjmuje się, że pierwsza konferencja biskupia miała miejsce 16 listopada 1830 roku w Malines, na której zebrali się biskupi belgijscy. Od 1832 roku spotykali się oni regularnie co roku. W ich ślad poszli biskupi innych krajów, takich jak: Niemcy, Austria, Irlandia, Węgry, Szwajcaria, Francja, Hiszpania, Anglia i Holandia. W Polsce zebrania biskupów zaczęły się odbywać regularnie po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku. Uroczyste spotkanie biskupów polskich w Gnieźnie w 1919 roku jest uważane za I Konferencję Episkopatu Polski. Nie można nie wspomnieć, że zebrania biskupów polskich odbywały się dużo wcześniej jeszcze przed rozbiorami. W okresie rozbiorów zebrania takie odbywały się zarówno w poszczególnych zaborach, jak i wspólnie z całego terytorium Polski. Służyło to jednoczeniu się narodu polskiego 4. Wskazania Vaticanum II stwierdzają istnienie już w wielu krajach konferencji biskupich, usilnie zalecając powołanie ich tam, gdzie były nieobecne. Normy wykonawcze do dekretu soborowego Christus Dominus poszły jeszcze dalej, nakazując: Biskupi tych krajów czy terytoriów, gdzie nie ma jeszcze konferencji biskupiej, niech się zatroszczą, zgodnie z dekretem Christus Dominus, o ustanowienie jej jak najszybciej oraz o sporządzenie dla niej statutów, które zatwierdzi Stolica Apostolska 5. Przywołane motu proprio odwołuje się do de- 2 Dekret soborowy Christus Dominus (= DB), n. 37. 3 Por. tamże, n. 38. 4 Por. E. Sztafrowski, Konferencje biskupie, Warszawa 1984, s. 23-27. 5 Paweł VI, Motu proprio Ecclesiae Sanctae, 6 VIII 1966, AAS 58(1966) I, n. 41 1, w: Posoborowe Prawodawstwo Kościelne, zebrał i przetłumaczył E. Sztafrowski, Warszawa 1969, t. I, z. 1, s. 74.

[3] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 5 kretu Christus Dominus, który zobowiązuje konferencje biskupie do sporządzenia własnych statutów i przedstawienia ich do zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej 6. Pierwszy Statut KEP został uchwalony 13 lutego 1969 roku, a zatwierdzony przez Stolicę Apostolską 15 marca 1969 roku. Po opublikowaniu KPK przez papieża Jana Pawła II w 1983 roku zaszła potrzeba podjęcia prac nad odnowieniem Statutu KEP. Podjęto je w roku 1986. Znowelizowany (drugi) Statut został zatwierdzony 10 października 1987 roku. Wydarzenia społeczno-polityczne 1989 roku, ustawa O stosunku Państwa do Kościoła z 17 maja 1989 roku, wznowienie stosunków dyplomatycznych między Polską a Stolicą Apostolską, utworzenie ordynariatu polowego oraz poważne zmiany w strukturze organizacyjnej Kościoła w Polsce dokonane przez Stolicę Apostolską w 1992 roku stały się okolicznościami powodującymi przystąpienie do kolejnej odnowy dotychczasowego Statutu KEP. Prace nad Statutem, angażując wszystkich biskupów polskich trwały kilka lat. Po dekrecie Stolicy Apostolskiej z 20 listopada 1995 roku dokonującego recognitio Statutu, decyzją KEP wszedł on w życie 23 kwietnia 1996 roku (trzeci) 7. Dynamika działalności konferencji biskupów stworzyła potrzebę wydania nowego dokumentu pogłębiającego nauczanie o ich kondycji teologicznej i strukturze prawnej. Dokonał tego Jan Paweł II w motu proprio o naturze teologicznej i prawnej konferencji episkopatów 8. Do konferencji biskupich nawiązuje posynodalna adhortacja o biskupie słudze Ewangelii Jezusa Chrystusa dla nadziei świata 9 oraz dyrektorium o pasterskiej posłudze biskupów 10. Przywołane dokumenty, 6 Por. DB, n. 38. 7 Por. Wstęp do Statutu 2009, Akta Konferencji Episkopatu Polski (=AKEP), nr 15(2009) s. 11. 8 AAS 90(1998)641-658; w artykule korzystano z tłum. w: L Osservatore Romano, 20(1999) nr 209, s. 17-25. 9 Jan Paweł II, Adhortacja, Pastores gregis, 16 X 2003, Wydawnictwo Św. Stanisława B.M. Archidiecezji Krakowskiej, Kraków 2003, n. 63. 10 Kongregacja do spraw Biskupów, Apostolorum successores, 22 II 2004, Kielce 2005, s. 28-38.

6 KS. J. DYDUCH [4] a w szczególności motu proprio Apostolos suos stały się powodem kolejnej nowelizacji Statutu KEP. Tym bardziej, że papież w motu proprio zobowiązuje do odnowy statutów: Konferencje episkopatów winny dokonać rewizji swoich statutów, aby były one zgodne z wyjaśnieniami i przepisami zawartymi w niniejszym dokumencie oraz z Kodeksem Prawa Kanonicznego, a następnie przesłać je do Stolicy Apostolskiej do potwierdzenia (recognitio) w myśl kan. 451 KPK 11. Wypełniając ten postulat, KEP podjęła prace nad nowelizacją Statutu, które zostały uwieńczone dekretem Stolicy Apostolskiej z 28 maja 2009, udzielającym nihil obstat i jego promulgowaniem przez KEP 7 października 2009 roku (czwarty) 12. Znowelizowany Statut KEP w pełni odzwierciedla ducha kolegialności, o czym naucza Vaticanum II i motu proprio Apostolos suos. Nauczanie soborowe rozróżnia kolegialność w sensie ścisłym effectus collegialis od kolegialności w sensie szerszym affectus collegialis. Kolegialność w sensie ścisłym sprawuje Kolegium Biskupów wraz ze swoją Głową - Biskupem Rzymu. Kolegium Biskupów jest podmiotem najwyższej i pełnej władzy w Kościele, ale zawsze sub Petro et cum Petro 13. Naucza motu proprio Apostolos suos :...kolegialność biskupia we właściwym i ścisłym sensie jest wyłącznym przywilejem całego Kolegium Biskupów, które jako podmiot teologiczny jest niepodzielne. Jest to zgodne z wolą wyrażoną przez Chrystusa 14. Zatem konferencja biskupia nie wyraża kolegialności w sensie ścisłym, ale nie jest jej obca idea kolegialności, gdyż jest wyrazem ducha kolegialnego. Naucza przywołane motu proprio: Kiedy biskupi na jakimś obszarze sprawują razem pewne funkcje pastoralne dla dobra swoich wiernych, to wspólne spełnianie posługi biskupiej staje się konkretną realizacją ducha kolegialnego affectus collegialis, który jest duszą współpracy między biskupami na szczeblu regionalnym, krajowym i międzynarodowym. Jednakże nie nabiera ona nigdy charakteru ko- 11 Apostolos suos, IV, art. 4. 12 Wstęp do Statutu 2009, AKEP, s. 12-13. 13 Por. Apostolos suos, n. 8-10. 14 Tamże, n. 12.

[5] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 7 legialnego właściwego dla aktów stanu biskupiego jako podmiotu najwyższej władzy nad całym Kościołem 15. Tak więc biskupi zgromadzeni w konferencjach biskupich urzeczywistniają kolegialność w znaczeniu szerszym, analogicznym, nazywaną w nauczaniu soborowym pragnieniem kolegialności czy poczuciem kolegialności affectus collegialis 16. Można ją postrzegać także jako zmysł kolegialności, stanowiący coś w rodzaju instynktu odpowiedzialności biskupów za cały Kościół 17. Chociaż kolegialność w znaczeniu ścisłym rożni się od kolegialności w znaczeniu szerszym, to jednak nie są to rzeczywistości całkiem odrębne, są ze sobą, powiązane. Ma to uzasadnienie w słynnej formule soborowej ex quibus et in quibus : Poszczególni zaś biskupi są widzialnym źródłem i fundamentem jedności w Kościołach partykularnych, uformowanych na wzór Kościoła powszechnego, w których istnieje i z których się składa jeden jedyny Kościół katolicki 18. Konferencja Episkopatu Polski urzeczywistnia kolegialność w znaczeniu szerszym a jej aktualny, odnowiony Statut jest narzędziem współpracy między biskupami polskimi i wyraża ich jedność z Biskupem Rzymu oraz umacnia ich kościelną wspólnotę. Podkreśla on także wspólną działalność dla dobra Kościoła powszechnego i Kościołów partykularnych: Mocą tej komunii biskupi są złączeni z Biskupem Rzymskim i ze sobą węzłem jedności wiary, miłości i pokoju celem wspólnego rozstrzygania ważniejszych spraw, działając w duchu kolegialnym, zgodnie z natura episkopatu dla dobra Kościoła powszechnego i partykularnego 19. 2. Organizacja KEP Statut określając KEP, nawiązuje do KPK i do motu proprio Apostolos suos : Konferencja Episkopatu Polski jest stałą instytucją, 15 Tamże, n. 12. 16 Por. KK, n. 23. 17 Por. S. Nagy, Doktryna Synodu, Analecta Cracoviensia, 2(1970)162. 18 KK, n. 23. 19 Statut KEP, AKEP, wstęp.

8 KS. J. DYDUCH [6] utworzoną przez Stolicę Apostolską, którą stanowią biskupi kanonicznie związani z terenem Rzeczypospolitej Polskiej, pozostający w jedności z Biskupem Rzymskim i pod jego autorytetem wypełniający wspólnie pasterskie zadania... 20. Przywołane określenie KEP podkreśla jej ścisłą łączność ze Stolicą Apostolską, która ją erygowała i jedność z Biskupem Rzymskim, którego autorytetem wypełnia swoje pasterskie zadania. Do Konferencji należą: prymas Polski, arcybiskupi i biskupi diecezjalni oraz prawnie z nimi zrównani: biskup polowy, biskupi obrządku bizantyjsko-ukraińsiego, biskupi koadiutorzy, biskupi pomocniczy i biskupi tytularni pełniący na terytorium Polski szczególne zadania powierzone im przez Stolicę Apostolską lub Konferencję Episkopatu 21. Prymas Polski zachowuje honorowe pierwszeństwo wśród biskupów polskich, niemniej jednak nie spełnia z urzędu funkcji przewodniczącego Konferencji, jak to było w pierwszym Statucie KEP. Wśród członków Konferencji zrównanych z arcybiskupami i biskupami diecezjalnymi, na terenie Polski, możliwa jest jedynie przynależność tymczasowych administratorów diecezjalnych. Biskupi pomocniczy i inni wymienieni w Statucie biskupi tytularni należą do Konferencji i na zebraniach plenarnych przysługuje im głos decydujący, wyjąwszy uchwalenie Statutu i wprowadzeniu w nim zmian, wówczas bowiem głos decydujący mają tylko arcybiskupi i biskupi diecezjalni oraz prawnie z nimi zrównani biskupi i koadiutorzy 22. Takie rozwiązanie przewiduje KPK (kan. 454). Wśród należących do Konferencji Episkopatu Polski wymienia Statut biskupów obrządku bizantyjsko-ukraińskiego. Taką możliwość stwarza KPK (kan. 450). Z tej możliwości skorzystano w Statucie KEP, zaliczając ich do członków Konferencji Episkopatu i przyznając im głos decydujący 23. Można zapytać: czy przysługuje im głos decydujący w sprawach uchwalenia i zmiany Statutu. Wydaje się, że skoro są biskupami eparchialnymi i pełnią funkcję biskupów diecezjalnych, 20 Statut KEP, art. 1; por. kan. 447 KPK; por. Apostolos suos, n. 14. 21 Statut KEP, art. 4. 22 Por. tamże, art. 16. 23 Por. tamże, art 3 i art. 16.

[7] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 9 taki głos posiadają. Do Konferencji Episkopatu nie należy nuncjusz apostolski, jednak bierze udział w jej zebraniach plenarnych na zaproszenie przewodniczącego Konferencji 24. Biskupi seniorzy (emeryci) nie należą do KEP, lecz są zapraszani na zebrania plenarne, podczas których mają głos doradczy 25. W tym postanowieniu Statut nawiązuje do norm dyrektorium Apostolorum successores : Biskupi emeryci nie są prawnymi członkami Konferencji, lecz jest mile widziane, aby byli zapraszani na jej posiedzenia plenarne, podczas których mają głos doradczy 26. Przywołane dyrektorium radzi, aby biskupów emerytów angażować w prace zebrań i komisji działających w ramach konferencji biskupiej, zwłaszcza jeśli są ekspertami w jakiejś dziedzinie 27. Tę wskazówkę przejmuje Statut KEP stwierdzając: Członkami komisji są biskupi, również seniorzy wspomagani przez konsultorów duchownych i świeckich... 28. Wydaje się, że działalność biskupów emerytów w konferencjach biskupich będzie poszerzana ze względu na ich rolę w Kościele, bowiem nadal są członkami Kolegium Biskupów, nadal są pasterzami i uczestniczą w potrójnej misji Chrystusa i Kościoła 29. Strukturę KEP tworzą: zebrania plenarne, rada biskupów diecezjalnych, przewodniczący konferencji i jego zastępca, prezydium konferencji, rada stała, sekretarz generalny i stałe komisje episkopatu 30. Zwyczajna praca Konferencji dokonuje się podczas zebrań plenarnych, w których mają prawo i obowiązek brać udział wszyscy jej członkowie. Zebrania zwołuje przewodniczący Konferencji. Mają one charakter podwójny: zwyczajny i nadzwyczajny, zwyczajne zebrania odbywają się dwa razy w roku, nadzwyczajne na wniosek prezydium 31. W strukturze KEP istnieje rada biskupów diecezjalnych, nieprzewi- 24 Por. tamże, art. 8. 25 Por. tamże, art. 8. 26 Apostolorum successores, n. 29. 27 Por. tamże, n. 29. 28 Art. 48. 29 Szerzej na ten temat por. J. Dyduch, Rola biskupów emerytów w Kościele, Annales Canonici, 6(2010)95-104. 30 Statut KEP, art. 4. 31 Por. tamże, art. 7, 8, 11, 12, 13.

10 KS. J. DYDUCH [8] dziana przez KPK. Jej powołanie i działalność w ramach KEP jest potwierdzona statutem zaaprobowanym przez Stolicę Apostolską. Uzasadnienie istnienia tej rady jest następujące: ponieważ większość KEP z głosem decydującym stanowią biskupi pomocniczy zachodzi potrzeba osobnych spotkań biskupów diecezjalnych, podczas których mają oni wyrazić swoją specyficzną odpowiedzialność pasterską 32. Należą do niej biskupi diecezjalni i prawnie z nimi zrównani. Rada zajmuje się: Rada posiada kompetencje w zakresie oceny, badania i podejmowania decyzji w sprawach dotyczących zarządu diecezji, ogólnych kierunków zadań pasterskich oraz w kwestiach administracyjno-finansowych 33. Do rady stałej należą: przewodniczący Konferencji i jego zastępca, prymas Polski, kardynałowie kierujący diecezjami, sekretarz generalny, sześciu biskupów diecezjalnych i dwóch pomocniczych wybranych przez zebranie plenarne na pięć lat, z możliwością wyboru na drugą kadencję. Przygotowuje ona zebranie plenarne i radę biskupów diecezjalnych oraz czuwa nad wykonaniem ich decyzji, koordynuje prace Konferencji, może zająć stanowisko w sprawach publicznych dla dobra Kościoła. Zwołuje ją przewodniczący Konferencji 34. Prezydium Konferencji tworzą: przewodniczący, jego zastępca i sekretarz generalny. Przewodniczącego Konferencji i jego zastępcę wybiera zebranie plenarne, spośród biskupów diecezjalnych, na okres pięciu lat. Funkcje te można pełnić bez przerwy przez dwie kadencje. Przewodniczący reprezentuje Konferencję, zwołuje zebrania plenarne, radę stałą i radę biskupów diecezjalnych oraz przewodniczy obradom podczas ich zebrań, zaprasza na zebrania plenarne osoby spoza Konferencji, po wysłuchaniu opinii prezydium, a także przesyła sprawozdania i dokumenty z zebrań plenarnych i rad biskupów diecezjalnych do Stolicy Apostolskiej. Przewodniczącego zastępuje jego zastępca, w przypadku prawnej przeszkody 35. 32 Por. AKEP, nr 15(2009), s. 12. 33 Statut KEP, art. 14. 34 Por. Statut KEP, art. 22, 24. 35 Por. tamże, art. 26-31.

[9] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 11 Organem dokumentującym prace KEP jest sekretariat generalny. Kieruje nim sekretarz generalny. Jest on wybierany spośród członków Konferencji przez zebranie plenarne na okres pięciu lat. Może zostać wybrany na bezpośrednio po sobie następującą, drugą kadencję. Sekretarz generalny proponuje zebraniu plenarnemu kandydata na swojego zastępcę, które go zatwierdza, jak również, na jego wniosek, odwołuje. Sekretarzowi generalnemu podlega biuro prasowe, kierowane przez rzecznika Konferencji, którego wybiera zebranie plenarne. Biuro prasowe utrzymuje kontakty ze środkami społecznego przekazu oraz wydaje organ urzędowy Konferencji noszący tytuł Akta Konferencji Episkopatu Polski 36. Zebranie plenarne powołuje radę ekonomiczną i wybiera ekonoma na okres pięciu lat. Może on zostać wybrany na drugą bezpośrednio po sobie następującą kadencję. Rada ekonomiczna może składać się z trzech do pięciu członków. Wspiera ona prezydium w wypełnianiu zadań dotyczących zarządu majątkiem KEP. Zebranie plenarne wybiera komisję rewizyjną, która składa się z trzech do pięciu członków. Spełnia ona funkcje kontrolne przewidziane przez Statut lub zlecane przez zebranie plenarne, prezydium albo przewodniczącego Konferencji 37. Zebranie plenarne powołuje komisje episkopatu, rady i zespoły. Są one stałe lub doraźne. Członkami komisji są biskupi również seniorzy, których wspomagają konsultorzy duchowni i świeccy, zaś członkami rad i zespołów mogą być także duchowni i świeccy. Komisje, rady i zespoły mają przewodniczących, których powołuje, spośród członków Konferencji zebranie plenarne. Skład komisji, rad i zespołów proponuje właściwy przewodniczący, a zatwierdza zebranie plenarne, które także daje wskazania i wytyczne dla ich działalności. Zebranie plenarne powołuje biskupów delegatów koordynujących prace różnych środowisk duszpasterskich oraz duszpasterzy krajowych. Ich działalność ma charakter pastoralny i nie narusza kompetencji biskupów diecezjalnych 38. 36 Por. tamże, art. 34, 35, 36, 40. 37 Por. tamże, art. 42, 43, 44, 46. 38 Por. tamże, art. 48-54.

12 KS. J. DYDUCH [10] 3. Kompetencje KEP Konferencja biskupia troszczy się o duszpasterstwo i ewangelizację Kościołów partykularnych do niej należących, nie naruszając uprawnień poszczególnych biskupów diecezjalnych. Statut KEP stwierdza, że biskupi w niej zjednoczeni wspólnie wypełniają pasterską posługę wśród wiernych na terytorium Polski 39, podkreślając... bada problemy duszpasterskie celem znalezienia najskuteczniejszych metod ewangelizacji w uwarunkowaniach i okolicznościach życia Kościoła w Polsce... 40. Dla skutecznego duszpasterstwa konferencja biskupia posiada kompetencje ustawodawcze, chociaż w ograniczonym zakresie, bowiem nie posiada bezpośredniej inicjatywy ustawodawczej 41. KPK tak to formułuje: Konferencja Episkopatu może wydawać dekrety ogólne jedynie w tych sprawach, w których przewiduje to prawo powszechne, albo określa szczególne polecenie Stolicy Apostolskiej wydane przez nią z własnej inicjatywy lub na prośbę samej konferencji (kan. 455 1). Takie dekrety są ważnie podejmowane tylko na zebraniu plenarnym, po uzyskaniu zgody przynajmniej dwóch trzecich biskupów, należących do konferencji z głosem decydującym (por. kan. 455 2 KPK). Te postanowienia przejmuje Statut KEP, zaznaczając iż zebranie plenarne... wydaje dekrety ogólne w sprawach, w których przewiduje to prawo powszechne albo określa to szczególne polecenie Stolicy Apostolskiej... 42. KEP posiada uprawnienia doktrynalne, które służą wykonywaniu jej posługi nauczycielsko-prorockiej: Deklaracje doktrynalne Konferencji Episkopatu, aby mogły stanowić autentyczne nauczanie i zostały opublikowane w imieniu Konferencji, muszą być przyjęte na zebraniu plenarnym jednomyślnie przez wszystkich członków biskupów lub większością, przynajmniej dwóch trzecich głosów biskupów mających głos decydujący; w tym ostatnim przypadku ogłoszenie wymaga 39 Por. tamże, art. 1. 40 Por. tamże, art. 2. 41 Por. W. Góralski, Władza ustawodawcza Konferencji Episkopatu według Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983, Prawo Kanoniczne, 32(l989) nr 1-2, s. 47. 42 Statut KEP, art. 9.

[11] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 13 uprzedniego uznania przez Stolicę Apostolską 43. To uprawnienie zostało przyznane konferencjom biskupim poprzez motu proprio Apostolos suos 44. Wydaje się, że w obliczu szybkich zmian społecznych i rodzących się stąd nowych postaw moralnych zachodzi potrzeba aktualnych ich ocen etycznych, które w sposób kompetentny mogą wydawać konferencje biskupie. Zawarty w 1993 r. Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską generuje dla KEP nowe zadania i kompetencje. Konkordat postanawia: Sprawy wymagające nowych lub dodatkowych rozwiązań będą regulowane na drodze nowych umów między układającymi się stronami albo uzgodnień między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej i Konferencję Episkopatu Polski upoważnioną do tego przez Stolicę Apostolską 45. Konkordat przewiduje także powołanie specjalnej komisji zajmującej się sprawami finansowymi i majątkowymi Kościoła, która podejmie skoordynowanie majątkowego prawa kanonicznego z przepisami Państwa Polskiego 46. W związku z powyższym KEP, stosownie do swego Statutu,... utrzymuje właściwe relacje między Kościołem i Państwem, z zachowaniem kompetencji Stolicy Apostolskiej oraz z respektowaniem wzajemnej autonomii i niezależności 47. W tym duchu zostały powołane dwie instytucje kościelno-rządowe: Komisja Wspólna Przedstawicieli Rządu RP i KEP i Kościelna Komisja Konkordatowa. Pracami każdej z tych instytucji kieruje dwóch współprzewodniczących; ze strony kościelnej współprzewodniczących powołuje zebranie plenarne KEP, ze strony państwowej Rząd RP 48. W stosunkach miedzy Kościołem a Państwem zachodzą niejednokrotnie sytuacje, które wymagają szybkiego działania strony kościelnej. W tych przypadkach Statut KEP przewiduje następujące rozwiązanie: Sekretarz generalny może być delego- 43 Tamże, art. 17. 44 IV, art. 1. 45 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzeczpospolitą Polską, 28 VII 1993, art. 27. 46 Por. tamże, art. 22, u. 2. 47 Statut KEP, art. 2. 48 AKEP, nr 9(2004), s. 118.

14 KS. J. DYDUCH [12] wany przez przewodniczącego Konferencji do kontaktów z władzami państwowymi w sprawach dotyczących stosunków między Kościołem a Państwem z zachowaniem kompetencji Stolicy Apostolskiej 49. Specyficzną kompetencją KEP jest troska o duszpasterstwo Polaków mieszkających poza granicami Polski. Emigracja Polaków trwająca już ponad dwa wieki i nasilająca się w pewnych okresach, np. wynikła z sytuacji zaistniałej w czasie II wojny światowej, czy emigracja zarobkowa w drugiej połowie XX i początkach XXI wieku sprawiła, że miliony polskich katolików znalazły się na obczyźnie. Taka sytuacja musiała być uwzględniona przez KEP zarówno w przeszłości jak i obecnie. Dlatego KEP troszczy się o życie religijne i moralne katolików w kraju oraz roztacza duchową opiekę nad Polakami poza granicami w porozumieniu z miejscowymi konferencjami episkopatów i w ramach określonych przez dokumenty wydane przez Stolicę Apostolską... 50. KEP powołała Komisję ds. Polonii i Polaków za Granicą oraz delegata KEP ds. Duszpasterstwa Emigracji Polskiej 51. Prowadzeniu duszpasterstwa wśród emigracji polskiej służą ciągle polskie misje katolickie w różnych krajach. Kandydatów na ich rektorów przedstawia prezydium KEP i zabiega o ich uprawnienia u kompetentnych konferencji biskupich, z którymi utrzymuje KEP stały kontakt 52. KEP, stosownie do wskazań motu proprio Apostolos suos, zajmuje się głoszeniem oraz obroną wiary i obyczajów, przygotowaniem ksiąg liturgicznych, budzeniem i pielęgnowaniem powołań kapłańskich i zakonnych, organizacją katechezy, wspieraniem szkolnictwa katolickiego na wszystkich poziomach, ekumenizmem, obroną życia ludzkiego we wszystkich jego fazach, obroną pokoju i praw ludzkich, korzystaniem ze środków społecznego przekazu w ewangelizacji 53. KEP kontaktuje się z wiernymi poprzez ogłaszane listy pasterskie i przez inne teksty 54. 49 Statut KEP, art. 39. 50 Tamże, art. 2. 51 Nr 9(2004) s. 112. 52 Por. Statut KEP, art. 32, art. 2. 53 Por. Apostolos suos, n. 15. 54 Por. Statut KEP, art. 9.

[13] KSZTAŁT PRAWNY KONFERENCJI EPISKOPATU POLSKI 15 Zakończenie Konferencje biskupie jako zebrania biskupów danego kraju powstały najpierw w Europie w pierwszych dziesiątkach XIX wieku, a potem w innych krajach świata. Decydujące znaczenie w ich rozwoju odegrały wskazania Vaticanum II, które nadały im nowy kształt prawny. W oparciu o te wskazania i wypływające z nich postanowienia innych dokumentów kościelnych uchwalono Statuty KEP, w szczególności aktualny Statut z 10 marca 2009 roku normujący działalność KEP. Jest ona organem kolegialnym, utworzonym przez Stolicę Apostolską, którą stanowią biskupi związani z terytorium Polski. Posiada ona odpowiednią strukturę i wyposażona jest w różnorodne kompetencje tak, aby organizować duszpasterstwo wiernych w Polsce i spełniać apostolską posługę Kościoła w narodzie polskim. Legal shape of the Episcopal Conference of Poland The Episcopal Conference of Poland, which traces its beginning back to the time of the partitions of Poland, has been shaped by regulations given at the Second Vatican Council and by other Church documents. These documents and regulations have laid the foundation for the statutes of the Episcopal Conference, in particular for the current ones from March 10, 2009. The 2009 Statutes determine the structure, competences and goals of the Episcopal Conference. The Conference is a collegial organ, which consists of bishops canonically connected with territory of Poland and organizes nationwide pastoral care and apostolate.

17 Prawo Kanoniczne 56 (2013) nr 2 S. BOŻENA SZEWCZUL WNO Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO I JEGO ZNACZENIE W ŻYCIU ZAKONNYM Treść: Wprowadzenie. 1. Terminologia dotycząca domu zakonnego. 2. Istotne elementy domu zakonnego. 2.1. Wspólnota braterska. 2.2. Przełożony wspólnoty. 2.3. Kaplica. 2.4. Prawne ustanowienie. 3. Definicja domu zakonnego. 4. Obowiązek przebywania przez zakonnika w domu zakonnym. 5. Sens zamieszkiwania przez zakonnika w domu prawnie ustanowionym. 5.1. Oddzielenie od świata. 5.2. Wspólnota zakonna znakiem Kościoła-komunii. 5.3. Realizacja ślubów zakonnych. Zakończenie. Wprowadzenie W definicji życia zakonnego podanej w kanonie 607 Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku podkreśla się, że jest ono życiem braterskim prowadzonym przez zakonników we wspólnocie. Wymóg wspólnoty z kolei pociąga za sobą konieczność zamieszkania jej członków w jednym domu zakonnym. Powstaje pytanie, czy określenie dom zakonny, stosowane często przez samych zakonników, jest terminem w pełni komunikatywnym w tym środowisku, czy też raczej jego rozumienie bywa bardzo uproszczone i ogranicza się tylko do budynku. Na początku warto przyjrzeć się dokładniej samemu pojęciu domu zakonnego, a następnie właściwemu znaczeniu domu w życiu zakonnika. 1. Terminologia dotycząca domu zakonnego Nazwa dom zakonny, stosowana w prawie kanonicznym podlegała historycznej ewolucji, mając wiele określeń bliskoznacznych, które odnosiły się zasadniczo do budynku zamieszkanego przez osoby poświęcone w sposób szczególny Bogu. W przeszłości miejsce ich in-

18 S. BOŻENA SZEWCZUL [2] dywidualnego lub grupowego przebywania nazywano m.in. terminami: loca pia, casa pia, hospitium, orphanotrophium, institutum ecclesiasticum, nosocomium oraz monasterium. W IV wieku św. Pachomiusz zapoczątkował nową formę monastycyzmu zwaną cenobityzmem, budując mnichom mieszkającym dotychczas w pojedynkę cele oraz pomieszczenia, w których wspólnie modlili się, spożywali posiłki i wykonywali różne prace. Siedzibę cenobitów nazywano najczęściej cenobium, ale stosowano także inne terminy, takie jak monasterium i asceterium, a w zakonach żebrzących conventus, u jezuitów natomiast i w nowo powstających instytutach residentia dla odróżnienia od collegium, gdzie zakonnicy odbywali studia. Sobór Trydencki (1545-1563) dążył do ujednolicenia nazewnictwa związanego z miejscem zamieszkania zakonników, zalecając stosowanie określenia monasterium na oznaczenie domu niezależnego (autonomicznego, sui iuris) dawnych mnichów i mniszek. Z tego typu domami zakonnicy związani są na stałe węzłem złożonej profesji lub obietnicy, a przełożony bądź przełożona klasztoru należą do przełożonych wyższych, wybieranych przez zakonników danego klasztoru według norm prawa własnego. Natomiast określenia dom i dom zakonny nabierały stopniowo znaczenia ogólnego i odnosiły się do każdego domu należącego do instytutu zakonnego 1. Dlatego też Kodeks Prawa Kanonicznego z 1917 roku podawał, że dom zakonny jest to dom jakiegoś zakonu w ogólności ( domus alicuius religionis in genere ) 2. Jednocześnie wyjaśniał termin domu regularnego tj. domu zakonu ścisłego, a więc takiego, w którym składano śluby uroczyste, a także domu uformowanego, czyli takiego, w którym przebywało przynajmniej sześciu zakonników po profesji, a w zakonach kleryckich przynajmniej czterech z nich było kapłanami. Domy nie spełniające wymienionych wymogów nazywano domami nieuformowanymi 3. 1 M. Daniluk, Encyklopedia instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego, Lublin 2000, s. 98; G.J. Van den Broeck, Casa religiosa, w: Dizionario degli Istituti di Perfezione (odtąd: DIP), t. II, Roma 1975, kol. 625-628. 2 KPK/1917, kan. 488, 5 o. 3 KPK/1917, kan. 488, 5 o ; F. Bączkowicz, Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa, t. I, Opole 1957 3, s. 627.

[3] POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO 19 Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. stosuje terminy: dom nowicjatu 4, dom instytutu, dom zakonny 5, dom lub klasztor niezależny (sui iuris) na oznaczenie domu zakonnego kanoników regularnych i mnichów oraz mniszek 6. W zależności od przeznaczenia domów zakonnych można wśród nich wyróżnić dom macierzysty, czyli najczęściej pierwszy dom, z którego instytut się wywodzi; dom filialny, który nie posiada osobowości prawnej i jest zależny od innego domu zakonnego; dom nowicjatu, przeznaczony na kształcenie nowicjuszy; dom formacyjny, w którym odbywają się postulat i juniorat oraz dom główny (generalny), stanowiący miejsce rezydencji zarządu generalnego instytutu 7. 2. Istotne elementy domu zakonnego Prawodawca w kanonie 608 KPK/1983 r., który rozpoczyna obowiązującą regulację prawną dotyczącą domu zakonnego, nie podaje jego precyzyjnej definicji, lecz koncentruje się na zasadniczych elementach domu. Z kanonu wynika, że z domem zakonnym nierozerwalnie związana jest zamieszkująca go wspólnota zakonników, osoba przełożonego oraz kaplica jako miejsce sprawowania i przechowywania Eucharystii będącej centrum wspólnoty zakonnej, a także prawne ustanowienie domu. 2.1. Wspólnota braterska Życie wspólne zakonników, określane dziś mianem życia braterskiego we wspólnocie 8 lub braterskiej wspólnoty w Chrystusie 9, stanowi pryncypialny element instytutów zakonnych i jest tak ściśle związane z pojęciem domu zakonnego, że terminy dom zakonny i wspól- 4 KPK/1983, kan. 647. 5 KPK/1983, kan. 608-616, 647. 6 KPK/1983, kan. 613-615. 7 B. Zubert, Dom zakonny, w: Encyklopedia katolicka, t. IV, Lublin 1983, kol. 50; M. Daniluk, Encyklopedia instytutów życia konsekrowanego, s. 98; M. Saj, Konstytutywne elementy domu zakonnego, Prawo Kanoniczne 51 (2008) nr 3-4, s. 148-152. 8 KPK/1983, kan. 607 2. 9 KPK/1983, kan. 619.

20 S. BOŻENA SZEWCZUL [4] nota zakonna stosuje się często zamiennie 10. Stąd do zaistnienia domu zakonnego konieczne jest, aby kilku członków tego samego instytutu przebywało na stałe w jednym budynku, zachowując wspólnotę stołu, używając tych samych sprzętów zgodnie z ubóstwem przepisanym prawem własnym, uczestniczyło we wspólnych modlitwach, zachowywało te same konstytucje, dyrektorium i regułę oraz nosiło jednakowy strój przyjęty w instytucie 11. Trzeba w tym miejscu zauważyć, że według św. Pachomiusza i innych wielkich zakonodawców, jak św. Bazyli, św. Augustyn i św. Benedykt, zamieszkanie razem i prowadzenie życia wspólnego w wymiarze zewnętrznym, materialnym nie wyczerpuje jeszcze istoty życia braterskiego we wspólnocie. Wszyscy oni, gromadząc razem współbraci, nawiązywali do obrazu pierwszej wspólnoty jerozolimskiej chrześcijan, których do wspólnego przebywania motywowała w głównej mierze wiara i miłość do Chrystusa. Wszystkich ożywiał jeden duch i jedno serce, łamali chleb i przyjmowali posiłek z radością i prostotą, trwali w nauce Apostołów, w nieustannej modlitwie, uwielbianiu Boga, a nikt nie nazywał swoim tego, co posiadał, nikt nie cierpiał niedostatku, gdyż niektórzy sprzedawali swe majątki i dobra rozdzielano wszystkim według ich potrzeby 12. To właśnie radość braterstwa w Chrystusie, pragnienie wspólnego oddawania chwały Bogu, dzielenie dóbr i wspólnie spożywane posiłki skłaniały pierwszych chrześcijan do wspólnego zamieszkania i przebywania ze sobą na stałe. Tak więc bez ducha braterstwa właściwego pierwszym chrześcijanom także obecnie wspólne zamieszkiwanie zakonników w jednym domu nie ma charakteru nadprzyrodzonego i przypomina raczej pobyt żołnierzy w koszarach lub więźniów w zakładzie karnym i nie jest życiem braterskim we wspólnocie. 10 D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico al Codice di diritto canonico, Roma 2005 5, 114-115; M. Stokłosa, La figura del superiore provinciale nel nuovo Codice di Diritto Canonico e nel diritto proprio della Congregazione dei Sacerdoti del Sacro Cuore di Gesù, Roma 2007, s. 235; L. Chiapetta, Il codice di diritto canonico. Commento giuridico-pastorale, Roma 1996, t. I, s. 749. 11 G.J. Van den Broeck, Casa religiosa, kol. 626. 12 Dz 2, 42-47; Dz 4, 32-37.

[5] POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO 21 Zamysł wielkich zakonodawców dotyczący istoty życia wspólnego w wymiarze duchowym zagubił się jednak z upływem wieków i życie wspólne zaczęto utożsamiać z jego wymiarem zewnętrznym. Sobór Trydencki sprowadził je do obowiązku przebywania w klasztorze, tj. zachowania ścisłej klauzury, przestrzegania jednakowego porządku dnia (tj. obserwancji), korzystania przez wszystkich członków wspólnoty z tego samego pożywienia, odzieży i takich samych sprzętów, unikania wszystkiego, co może stać w sprzeczności ze ślubem ubóstwa, ale jednocześnie zapewnienie zakonnikom tego, co jest im niezbędne do życia i rozwoju powołania 13. Kodeks z 1917 r. przejął myśl wcześniejszego ustawodawstwa kościelnego i ujmował życie wspólne podobnie tj. jako zachowanie przez wszystkich zakonników tego, co dotyczy wyżywienia, ubioru i używania sprzętów 14. Sobór Watykański II, a za nim KPK/1983 przypominają, że życie wspólne zakonników ma swój wzór w Kościele pierwotnym. W dekrecie soborowym Perfectae caritatis oraz w KPK/1983 na pierwszym miejscu wymienia się elementy duchowe, wewnętrzne wspólnoty zakonnej, tj. jej oparcie się na modlitwie i wspólnocie tego samego Ducha oraz podtrzymywanie nauką ewangeliczną, świętą liturgią, a zwłaszcza Eucharystią. Wspólnota zakonna powinna stanowić prawdziwą rodzinę zgromadzoną w imię Chrystusa i radować się Jego obecnością 15. Dopiero w przypadku takiego węzła braterstwa między członkami wspólnoty jej elementy zewnętrze wynikające ze wspólnego zamieszkania nabierają sensu i sprzyjają pogłębieniu relacji pomiędzy zakonnikami oraz między nimi a Bogiem. 2.2. Przełożony wspólnoty Już św. Pachomiusz ustanowił w swych wspólnotach przełożonych będących dla pozostałych cenobitów przedstawicielami Boga oraz 13 Sobór Trydencki (1545-1563), Sesja XXV, Dekret w sprawie zakonników i zakonnic, w: Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. IV (1511-1870) Kraków 2005, s. 785-809. 14 KPK/1983, kan. 594, 1. 15 PC, nr 15; KPK/1983, kan. 602, 619.

22 S. BOŻENA SZEWCZUL [6] wyrazicielami Jego woli. Taką właśnie organizację zaczerpnął on ze struktury Kościoła pierwotnego, który również miał pasterzy powołanych przez Boga 16. Św. Benedykt z Nursji z kolei wyjaśnił w swojej Regule, że podwładni w klasztorze powinni widzieć w przełożonym zastępcę Chrystusa 17. Przełożony zaś, nazywany często Abba, zdając sobie sprawę z tego, jak go podwładni nazywają i kim jest, powinien wciąż pamiętać, że podjął się trudnego zadania rządzenia duszami. Stąd jego pierwszym zadaniem miała być troska o zbawienie dusz podwładnych, nie zaś zabieganie o rzeczy materialne i przemijające, związane z życiem klasztornym. Powinien zajmować się podwładnymi i gorliwie usuwać nieprawidłowości w życiu wspólnoty, czyli leczyć choroby jej postępowania, gdyż z tej właśnie funkcji będzie musiał zdać kiedyś sprawę przed Bogiem 18. KPK/1983 w kan. 608, nawiązując do zamysłu pierwszych zakonodawców, potwierdził konieczność wyznaczenia zgodnie z prawem dla każdego domu zakonnego przełożonego będącego członkiem wspólnoty. Warto zauważyć, że komentatorzy tego kanonu zgodnie podkreślają, iż dom bez przełożonego nie może nazywać się domem zakonnym 19. I tak jak dom zakonny (klasztor) stanowił pierwszą rzeczywistość społeczno-prawną, w której życie zakonne znalazło swój wyraz, tak też przełożony klasztoru był pierwszym przełożonym zakonnym, zanim wraz z wprowadzeniem hierarchicznej struktury władzy w zakonach pojawili się przełożeni prowincjalni i generalni 20. Trzeba w tym miejscu nadmienić, że w ramach posoborowej odnowy życia zakonnego miały miejsce próby likwidacji urzędu przełożonego w niektórych wspólnotach zakonnych lub ograniczenia jego władzy tylko do roli koordynatora inicjatyw podejmowanych kolegialnie przez członków 16 A. de Vogüé, Il monachesimo antico, DIP, t. X, Roma 2003, kol. 287. 17 Benedykt z Nursji, Reguła, (przekład A. Świderkówna), Tyniec 1997 2, nr 2. 18 Tamże. 19 D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico, s. 116: Senza la sua [del superiore B. Sz.] presenza, non puo esistere vera casa religiosa canonica ; J. Torres, Le case religiose, Roma 1994-1995, s. 9: ma senza superiore della casa, questa non puo considerarsi religiosa. 20 J. Torres, Le case religiose, Roma 1994-1995, s. 8.

[7] POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO 23 wspólnoty. Praktyki te jednak jeszcze bardziej potwierdziły potrzebę istnienia przełożonego i jego znaczenie w życiu zakonnym, a poza tym nie spotkały się z aprobatą Stolicy Apostolskiej 21. KPK/1983 przypomina, że przełożeni otrzymują swą władzę od Boga przez posługę Kościoła i powinni wykonywać ją w duchu służby. Ich zadaniem jest szukanie przede wszystkim woli Bożej zarówno w stosunku do poszczególnych podwładnych, jak i całych wspólnot. W wykonywaniu swej posługi powinni kierować podwładnymi jako synami Bożymi, odnosząc się z szacunkiem do ich ludzkiej godności 22. Zaś liczne obowiązki ascetyczno-duszpasterskie przełożonych wymienione w kan. 619 rozwijają myśl św. Benedykta dotyczącą ważności przede wszystkim duchowej funkcji przełożonego we wspólnocie 23. W dalszej kolejności prawodawca reguluje sprawę wyboru lub mianowania przełożonych na określony i odpowiedni przeciąg czasu zgodnie z prawem własnym instytutów, ustala obowiązek korzystania przez nich w wykonywaniu swego urzędu z pomocy rady zalecając 21 Sacra Congregatio pro Religiosis et Institutis Secularibus, Decretum circa regiminis ordinarii rationem et religiosi saecularizati accessum ad officia et beneficia ecclesiastica «Experimenta circa regiminis rationem» 02.02.1972, AAS 64(1972)393-394, tekst polski: Kongregacja Zakonów i Instytutów Świeckich, Dekret «Experimenta circa regimins rationem», w: Paweł VI, Charyzmat życia zakonnego. Przemówienia i dokumenty, (opr. A. Żuchowski, T. Sułowska), Poznań-Warszawa 1974, s. 324-325; Congregavit nos, 48; D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico, s. 116. 22 KPK/1983, kan. 618; Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instrukcja Posługa władzy i posłuszeństwo «Faciem tuam, Domine, requiram», Libreria Editrice Vaticana 2008, nr 4-18 (odtąd: Posługa władzy i posłuszeństwo). 23 KPK/1983, kan. 619: Przełożeni powinni gorliwie wypełniać swój urząd i wraz z powierzonymi sobie członkami starać się budować braterską w Chrystusie wspólnotę, w której szuka się i miłuje przede wszystkim Boga. Powinni więc karmić często swoich podwładnych słowem Bożym i doprowadzać do sprawowania świętej liturgii. Mają być dla nich przykładem w pielęgnowaniu cnót oraz w zachowywaniu przepisów i tradycji własnego instytutu. Niech starają się zaradzić odpowiednio ich potrzebom, niech troszczą się o chorych i odwiedzają ich, niech poskramiają niespokojnych, pocieszają małodusznych i będą dla wszystkich cierpliwi ; B.W. Zubert, Instytuty życia konsekrowanego i stowarzyszenia życia apostolskiego, Komentarz do Kodeksu Prawa Kanonicznego, Księga II. Lud Boży. Część III, Lublin 1990, s. 65-69.

24 S. BOŻENA SZEWCZUL [8] określenie w prawie własnym sytuacji, w których potrzebuje on jej zgody, a w których głosu doradczego. Podstawowymi obowiązkami prawnymi przełożonego są przeprowadzanie wizytacji, troska o odpowiednich spowiedników dla wspólnoty oraz obowiązek rezydencji, czyli przebywania w swoim domu zakonnym i nie opuszczania go poza wypadkami przewidzianymi w prawie własnym dotyczącymi wypełniania powierzonych mu obowiązków 24. 2.3. Kaplica Drugą część kan. 608, mówiącego o obowiązku zamieszkania przez zakonników w domu zakonnym, prawodawca poświęca konieczności utworzenia w nim kaplicy. Jest to tak ważny wymóg, że żaden dom zakonny nie może być erygowany, jeżeli nie przewiduje się w nim miejsca na kaplicę 25. Na obowiązek ustanowienia kaplicy wskazuje użycie słowa habeant odnoszącego się konkretnie do każdego pojedynczego domu zakonnego. I nawet gdyby w pobliżu domu zakonnego znajdował się kościół parafialny, mimo wszystko w domu zakonnym prawnie ustanowionym powinna być kaplica 26. Kaplica, za pozwoleniem ordynariusza, jest miejscem przeznaczonym do sprawowania kultu Bożego dla dobra wspólnoty wiernych, którzy gromadzą się w niej za zgodą kompetentnego przełożonego. Powinno się w niej odprawiać i przechowywać Eucharystię tak, aby stanowiła ona centrum wspólnoty, znak jej jedności i węzeł miłości. Mogą do niej uczęszczać także inni wierni 27. 24 KPK/1983, kan. 624, 627-630. 25 J. Beyer, Il c. 608 dispone. Il nuovo Codice e il futuro della vita consacrata. Risposte a quesiti e dubbi sul nuovo diritto degli Istituti di Vita Consacrata, Vita Consacrata 21(1985)588. 26 G. Sarzi Sartori, Commento a un canone. L Eucaristia al centro della comunità religiosa (c. 608), Quaderni di Diritto Ecclesiale 5(1992), s. 336; K. Kałowski, Życie braterskie we wspólnocie, Warszawa 1999, s. 188; D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico, s. 116. 27 KPK/1983, kan. 1223; J. Kałowski, Życie braterskie..., s. 188-189.

[9] POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO 25 Kaplica jest więc miejscem wokół którego także zewnętrznie skupiają się członkowie wspólnoty 28. Zresztą jeden z ich podstawowych obowiązków wiąże się siłą rzeczy z koniecznością przebywania w kaplicy lub kościele jest nim codzienne uczestniczenie we Mszy św., przyjmowanie Komunii św. i adoracja Chrystusa obecnego w Najświętszym Sakramencie 29. 2.4. Prawne ustanowienie domu zakonnego Wzmiankowany kanon 608 KPK/1983 przewiduje konieczność prawnego ustanowienia domu zakonnego. Ponieważ prawodawca nie stosuje w tym miejscu terminu erekcja, lecz mówi o ustanawianiu domów zakonnych, istnieją odmienne opinie kanonistów co do znaczenia pojęcia domu prawnie ustanowionego. Niektórzy z nich, tacy jak V. de Paolis, F.X. Egaña, i J. Beyer wyróżniają domy ustanowione, o których mowa w kan. 608 i erygowane (kan. 609), stwierdzając wyraźnie, że ustanowienie domu zakonnego nie jest jednoznaczne z jego erygowaniem 30. Według V. de Paolisa następstwem erekcji domu zakonnego jest nabycie przez niego osobowości prawnej. Ustanowienie natomiast oznacza zwyczajne ustalenie, że w danym domu mogą mieszkać prawnie zakonnicy zgodnie z ich obowiązkiem prowadzenia życia braterskiego we wspólnocie. Termin ustanowienie jest bardziej 28 Paulus VI, Adhortatio apostolica, De religiosa vita secundum Concilii Oecumenici Vaticani II renovanda praeceptiones «Evangelica testificatio», 29 iunii 1971, AAS 63(1971)497-526; tekst polski, Paweł VI, Adhortacja apostolska, Wskazania na temat odnowy życia zakonnego według nauki Soboru Watykańskiego II «Evangelica testificatio», nr 48, w: tenże, Charyzmat życia zakonnego. Przemówienia i dokumenty. Wybór i opracowanie A. Żuchowski, T. Sułowska, Poznań-Warszawa 1974, s. 254-255 (odtąd: Evangelica testificatio). 29 KPK/1983, kan. 663 2. 30 V. de Paolis, La vita consacrata nella Chiesa (edizione rivista e ampliata a cura di Vincenzo Mosca), Venezia 2010, s. 312: Va anzitutto detto che la «costituzione» di una casa religiosa non è lo stesso che «l erezione di una casa» ; J. Beyer, Il diritto della vita consacrata, s. 210; F.X. Egañia, C è differenza tra «casa legittamente costituita» e «casa eretta» (cc. 608 e 609)? In caso affermativo, quali sono le condizioni e le formalità necessarie per «costituire» una casa, senza che sia eretta in persona giuridica?, Vita Consacrata 27(1991)682.

26 S. BOŻENA SZEWCZUL [10] ogólny i nie oznacza aktu utworzenia osoby prawnej. Akt ustanowienia sprawia, że dom staje się domem zakonnym odpowiednim do zamieszkania przez zakonników. Zdaniem V. de Paolisa obecnie bardzo często się zdarza, szczególnie w przypadku instytutów podejmujących działalność apostolską, o dużej mobilności i wielu domach o charakterze tymczasowym, przejściowym i małej liczbie członków, że domy są tylko ustanowione, ponieważ ich ewentualna erekcja wiązałaby się z nabyciem przez nie osobowości prawnej, a osoby prawne ze swej natury są wieczyste (KPK/1983, kan. 120 1). Inną przyczyną ustanowienia, nie zaś erekcji domu może być zamieszkiwanie przez zakonników budynku, który nie stanowi własności instytutu. Trzeba też zauważyć, że przełożony domu ustanowionego nie ma władzy zwyczajnej, lecz delegowaną i powinien podlegać przełożonemu innego domu erygowanego 31. Dla J. Torresa 32 i D.J. Andrésa 33 natomiast dom prawnie ustanowiony to dom erygowany. Zdaniem wymienionych autorów wszystkie domy zakonne powinny być erygowane, chociaż można tego dokonywać w różny sposób. Zdaniem J. Torresa nic nie stoi na przeszkodzie, aby kompetentny przełożony erygował dekretem formalnym dom, który nie może mieć osobowości prawnej, ponieważ tworzą go tylko dwaj zakonnicy, ale nie będzie on jednak częścią innego większego domu. Prawo własne instytutu powinno określić, jakie mogą być typy domów i procedurę ich erygowania 34. Zdaniem V. de Paolisa w sytuacji domu erygowanego podmiotem osobowości prawnej nie jest budynek, lecz zamieszkująca go wspólno- 31 V. de Paolis, La vita consacrata nella Chiesa, s. 312; M. Stokłosa, La figura del superiore provinciale, s. 236. 32 J. Torres, Le case religiose..., s. 7: Dovremo concludere che i diversi tipi di casa possono essere eretti in modo diverso, ma tutti devono essere eretti. 33 D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico, s. 115-116: La leggitima costituzione. È la istituzione giuridica, la fondazione, il posizionamento della casa nell ordine delle istituzioni o istituti interni per mezzo dell atto e documento di erezione (c. 609). La erezione ha come effetto quello che la casa resta legittimamente costituita. 34 J. Torres, Le case religiose..., s. 7

[11] POJĘCIE DOMU ZAKONNEGO 27 ta osób, która nabywa osobowość prawną w połączeniu z danym budynkiem. W tym znaczeniu dom zakonny to bardziej wspólnota niż budynek przez nią zamieszkany. Aby dom zakonny posiadał osobowość prawną, musi spełniać wymagane warunki, a te zgodnie z kan. 115 2 dotyczą nie budynku, lecz osób, tj. wspólnoty składającej się w momencie erygowania domu zakonnego przynajmniej z 3 członków 35. KPK/1983 podaje w dalszych kanonach wymagania dotyczące erekcji domu. Niektórzy autorzy uznają, że podobne wymagania potrzebne są również do ustanowienia domu 36. 3. Definicja domu zakonnego W oparciu o powyższe dociekania dotyczące elementów fundamentalnych domu zakonnego można sformułować jego definicję. Kanoniści pojęcie domus religiosa ujmują najczęściej w dwóch aspektach: formalnym i materialnym. W znaczeniu formalnym jest to wspólnota zakonników złożona przynajmniej z trzech, czasem też dwóch 37 osób fizycznych złączonych więzami duchowymi wynikającymi z podobnej realizacji rad ewangelicznych w danym instytucie zakonnym; więzami prawnymi, czyli złożeniem profesji oraz apostolskimi, czyli dawaniem świadectwa życia konsekrowanego zgodnie z charyzmatem instytutu. Rysem charakterystycznym członków wspólnoty zamieszkującej dom jest pozostawanie pod władzą tego samego przełożonego wyznaczonego na urząd zgodnie z prawem. Przełożony nie może być tylko delegatem innego przełożonego, gdyż wówczas wspólnota, którą kieruje, nie tworzyłaby oddzielnego domu lecz część innego domu, podlegając jego przełożonemu. Dom zakonny stanowi najmniejszą jednostkę administracyjną instytutu zakonnego. Składając się przynajmniej z trzech osób przyjmuje on status kolegialnej osoby prawnej 38. 35 V. de Paolis, La vita consacrata nella Chiesa, s. 312. 36 A. Skorupa, Słuszna autonomia instytutów zakonnych w Kościele łacińskim, Kraków 2002, s. 122-123; M.M. Bilska, Obowiązek zamieszkania zakonnika, s. 74-84. 37 D. Andrés, Le forme di vita consacrata. Commentario teologico-giuridico, s. 114-115. 38 KPK/1983, kan. 115, 116, 634; M. Sitarz, Słownik prawa kanonicznego, Warszawa 2004, s. 42; J. Kałowski, Życie braterskie..., s. 55-59; J. Kałowski, Prawo