ZESZYT 7 CAŁA PRAWDA O ODPADACH ZSE www.recykling.org.pl 1
Autorzy tekstów: Helena Duszek Olga Gawlik Mariusz Sołtysik Andrzej Szambelan oraz nauczyciele dolnośląskich placówek oświatowych Zespół redakcyjny: Anna Grzybowska Violetta Sołtysik Patrycja Szambelan Konsultacja metodyczna: Małgorzata Purgał-Szczepanik Opracowanie graficzne: Krzysztof Filipczyk Wydawca: Fundacja EkoRozwoju, ul. Białoskórnicza 26, 50-134 Wrocław www.fer.org.pl Prawa autorskie do Zeszytów: Stowarzyszenie Ekologiczne Eko-Unia, ul. Białoskórnicza 26, 50-134 Wrocław www.eko-unia.org.pl Publikacja została przygotowana w ramach projektu Zamień Odpady na Kulturalne Wypady realizowanego przez Fundację EkoRozwoju FER, dofinansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej we Wrocławiu 2
WPROWADZENIE Jeszcze sto lat temu większość świata nie znała terminu odpady. Produkty powstawały na bazie naturalnych surowców i jeśli przestawały być użyteczne dla człowieka, w sposób naturalny wkomponowywały się w obieg przyrody, ulegając stosunkowo szybkiemu rozkładowi. Odpady nie stanowiły większego problemu. Sytuacja zaczęła zmieniać się pod wpływem masowej produkcji i konsumpcji. Do gospodarki wprowadzono, często jednorazowe, syntetyczne produkty i opakowania, które wcześniej nie występowały w przyrodzie i których środowisko naturalne nie było w stanie szybko wchłonąć i rozłożyć. Ziemia Ziemia w różnych w miejscach, różnych głównie miejscach, w W Unii Europejskiej, w gdzie państwach koordynacja o polityki wysokim ekologicznej poziomie jest głównie masowej jednym z najważniejszych produkcji i konsumpcji, wspólnych zadań, zaczęła być szereg zasypywana dyrektyw, które wielką zobowiązują ilością państwa odpa- powstało członkowskie dów. Niemcy, do działania. wrażliwi Dyrektywy na ochronę przewidują środowiska, wspierania ukuli nawet przez termin rządy określający przedsięwzięć obowiązek na to rzecz: zjawisko cywilizacja jednorazowego użytku minimalizacji (Einwegwerfzivilisation). odpadów już na etapie projektowania Obecny nowych produktów model czy gospodarczy też opakowań, wychodząc świata powoduje, z założenia, że najskuteczniejsza że problemem jest stały likwidasię także rosnące ilości odpadów, powstałe z produktów na bazie naturalnych surowców, takie jak: szkło, zużyty papier i tektura, opakowania metalowe, odpady organiczne (kompostowe) etc. Wszystkie te surowce, wymieszane i zanieczyszczone 3
w koszach gospodarstw domowych i na wysypiskach, stanowią coraz większy problem współczesnej cywilizacji. Tworzone w różnych miejscach globu coraz to nowe składowiska zajmują nieskażone tereny przyrodnicze, zanieczyszczają wody podziemne toksycznymi odciekami. Często też przyczyniają się do ocieplenia atmosfery Ziemi z powodu metanu, który powstaje podczas fermentacji odpadów organicznych. Jeśli dodamy do tego zjawiska nielegalnych wysypisk w lasach i na brzegach rzek i strumieni, zrozumiemy, dlaczego wiele państw próbuje zmierzyć się z tym narastającym problemem. W Unii Europejskiej, gdzie koordynacja polityki ekologicznej jest jednym z najważniejszych wspólnych zadań, powstało szereg dyrektyw, które zobowiązują państwa członkowskie do działania. Dyrektywy przewidują obowiązek wspierania przez rządy przedsięwzięć na rzecz: minimalizacji odpadów już na etapie projektowania nowych produktów czy też opakowań, wychodząc z założenia, że najskuteczniejsza jest likwidacja problemu u źródła, podziału (segregacji) powstających odpadów na frakcje, które stanowią surowce wtórne, zawrócenia wysegregowanych odpadów do obiegu gospodarczego (odzysk i recykling). 4
Celem tych działań jest powrót do gospodarki bezodpadowej albo do takiego zamykania obiegu gospodarczego, aby nie trzeba było tworzyć nowych wysypisk. W idealnym modelu gospodarczym wszystkie odpady są segregowane i nie trafiają na składowiska, ale ponownie do gospodarki. Taki model nie będzie możliwy bez aktywnych i świadomych obywateli. Dlatego powstał nasz projekt Cała prawda o odpadach. Projekt Cała prawda o odpadach odpowiada na potrzebę stworzenia kompleksowych materiałów począwszy od zagrożeń dla środowiska, poprzez możliwości recyklingu, po ich zagospodarowanie. Projekt ten stawia sobie za cel podniesienie świadomości nauczycieli i uczniów, a poprzez uczniów także rodziców. Głównym działaniem pozwalającym na osiągnięcie tego celu jest opracowanie i dostarczenie nauczycielom materiałów szkoleniowych w postaci pakietu złożonego z kilku zeszytów, poświęconych kolejno: papierowi, szkłu, odpadom niebezpiecznym, metalom, tworzywom sztucznym, kompostowi oraz sprzętowi elektrycznemu i elektronicznemu. Każdy zeszyt stanowi zbiór gotowych do wykorzystania konspektów lekcyjnych, pozytywnie zaopiniowanyc przez metodyka i sprawdzonych merytorycznie przez fachowców w dziedzinie gospodarki odpadami największe polskie organizacje odzysku: Reba, Recal, a także przez Forum Opakowań Szklanych. 5
Przygotowane materiały szkoleniowe mogą służyć do przeprowadzenia działań szkoleniowych i konsultacji z nauczycielami. Materiały te mogą być wykorzystywane przez nauczycieli podczas lekcji biologii, przyrody, geografii, godzin wychowawczych. Z przyjemnością oddajemy do Państwa rąk trzecie już wydanie pakietu edukacyjnego Cała prawda o odpadach. Wierzymy, że materiały te będą pomocne w szerzeniu edukacji ekologicznej wśród młodzieży. To od niej będzie bowiem zależało, czy uda nam się w XXI wieku wrócić do przyjaznej naturze gospodarki, w której słowo odpad zniknie lub zostanie zastąpione słowem surowiec. Zespół redakcyjny 6
SPIS TREŚCI 1. Co to jest ZSEE? 2. Jak postępować z elektrośmieciami? 3. Dlaczego zużyty sprzęt może być niebezpieczny? 4. Piąta grupa pod specjalnym nadzorem (2 lekcje) 5. Prawa i obowiązki konsumentów 7
1. 1 Co to jest ZSEE? Scenariusz do wykorzystania na lekcjach biologii, chemii, przyrody, na godzinie wychowawczej. Cele: przekazanie informacji na temat podziału zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego Cele kształcenia w kategoriach operacyjnych: Uczeń zapamiętuje: definicję zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego pojęcie elektrośmieci Uczeń rozumie: potrzebę specjalnego postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym zasady prawidłowego postępowania z ZSEE Uczeń umie: precyzować sensowne wnioski współpracować w grupie rówieśniczej, szanuje zdanie innych Postawy: Uczeń: doskonali umiejętność pracy w grupie chce chronić środowisko rozwija umiejętność analizowania i interpretowania faktów jest wrażliwy na środowisko przyrodnicze Metody i formy pracy: praca w grupach, pokaz i opis, interpretacja, elementy wykładu 8
Materiały potrzebne do realizacji lekcji: tabela z podziałem na grupy sprzętu elektrycznego i elektronicznego Przebieg zajęć: 1 Dyskusja z uczniami jakie urządzenia elektryczne i elektroniczne znają? Jakie odnajdują często w swoim codziennym życiu (lodówka, grzejnik, telewizor itp.), a jakie rzadziej (np. sprzęt pomiarowy podczas badań u lekarza itp.) Podział klasy na 10 grup zgodnie z podziałem zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego, np. na wielkogabarytowe urządzenia AGD, małogabarytowe urządzenia AGD, sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny, sprzęt audiowizualny, sprzęt oświetleniowy itd. 2 3 Każda z grup samodzielnie zastanawia się, jakiego rodzaju syprzęt i urządzenia wchodzą w skład danej grupy, a także jakie materiały potencjalnie szkodliwe dla środowiska i zdrowia ludzi mogą się znajdować w tym sprzęcie (np. freon w lodówkach, który wpływa negatywnie na warstwę ozonową). Praca z całą klasą. Każda z grup dzieli się swoimi przemyśleniami. Rezultaty zapisuje na tablicy nauczyciel bądź po kolei (według klasyfi kacji ZSEE) reprezentant każdej z grup. 4 5 Zadanie domowe: Jakie przykłady sprzętu elektrycznego i elektronicznego odnajdujesz w swoim domu? Podziel go na sprzęt zakupiony przed i po 2005 r. 9
Materiał dla nauczyciela: Co to jest ZSEE?? ZSEE to zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny. Są to np.: nieużywane, przestarzałe lub zepsute pralki, lodówki, telewizory, komputery, telefony, świetlówki, żarówki, sprzęt audio, żelazka, wiertarki itp. Zasady postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym w sposób zapewniający ochronę zdrowia i życia ludzi oraz ochronę środowiska zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju na terenie Polski reguluje Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1495). Czasem ZSEE nazywamy w skrócie elektrośmieciami. ZSEE nie można wyrzucać do śmieci. Grozi za to kara do 5000 zł. Można je oddać w specjalnie utworzonych punktach zbierania takiego sprzętu. Można się ich pozbyć także w sklepie, ale tylko przy zakupie nowego sprzętu tego samego typu, np. stary telewizor można oddać tylko wtedy, kiedy kupuje się nowy. Nie musi być natomiast takiego samego rozmiaru (np. ilość cali). Stare sprzęty trafią do recyklera, który unieszkodliwi substancje i pozyska z nich materiały nadające się do ponownego zużycia, np. 80% zużytej świetlówki można wykorzystać do produkcji nowej. Najbardziej pożądaną formą odzysku jest recykling, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w celu uzyskania substancji bądź materiałów o tym samym lub podobnym przeznaczeniu. 10
JAK POZNAĆ, ŻE PRODUKT JEST PRZEZNACZONY DO RECYKLINGU? Od 2005 r. wszyscy producenci mają obowiązek umieszczać odpowiedni znak (przekreślony kosz) na wyrobach, których nie można wrzucać do śmietnika. ZSEE zgodnie z Ustawą dzielimy na 10 grup: 1. Wielkogabarytowe urządzenia AGD chłodziarki, zamrażarki, pralki, suszarki do ubrań, zmywarki, elektryczne kuchenki, piekarniki, mikrofalówki, wentylatory elektryczne, urządzenia klimatyzacyjne, elektryczne urządzenia grzewcze, chłodnicze, wentylacyjne i klimatyzacyjne. 2. Małogabarytowe urządzenia AGD odkurzacze, maszyny do szycia i maszyny dziewiarskie, żelazka, tostery, frytkownice, rozdrabniacze, miksery, młynki do kawy, noże elektryczne, urządzenia do pielęgnacji ciała, np. suszarki, depilatory, golarki, zegarki, zegary, wagi. 3. Sprzęt teleinformatyczny i telekomunikacyjny komputery, drukarki, laptopy, notepady, kopiarki, kalkulatory, terminale, faksy, telefony, telefony komórkowe. 4. Sprzęt audiowizualny radioodbiorniki, telewizory, dyktafony, magnetofony, kamery i odtwarzacze video, sprzęt video, sprzęt hifi, wzmacniacze dźwięku, instrumenty muzyczne. 5. 11
Sprzęt oświetleniowy żarówki energooszczędne, świetlówki, żyrandole, oprawy oświetleniowe do lamp fluorescencyjnych, z wyjątkiem opraw oświetleniowych stosowanych w gospodarstwach domowych; liniowe lampy fluorescencyjne, kompaktowe lampy fluorescencyjne, wysokoprężne lampy wyładowcze, w tym ciśnieniowe lampy i sodowe oraz lampy metalohalogenkowe, niskoprężne lampy sodowe, pozostałe urządzenia oświetleniowe służące do celów rozpraszania i kontroli światła. 6. Narzędzia elektryczne i elektroniczne wiertarki, piły, maszyny do szycia, urządzenia do skręcania, mielenia, piaskowania, przemiału, piłowania, cięcia, nawiercania, robienia otworów, nabijania, składania, gięcia lub podobnych metod przetwarzania drewna, metalu i innych materiałów, narzędzia do nitowania, przybijania lub przyśrubowania lub usuwania nitów, gwoździ, śrub lub podobnych zastosowań, narzędzia do spawania, lutowania lub podobnych zastosowań, urządzenia do rozpylania, rozprowadzania, rozpraszania lub innego typu nanoszenia cieczy lub substancji gazowych innymi metodami, narzędzia do koszenia trawy lub nnych prac ogrodniczych. Zabawki, sprzęt rekreacyjny i sportowy gry wyścigowe, kolejki elektryczne lub tory wyścigowe, kieszonkowe konsole do gier video, gry video, komputerowo sterowane urządzenia do uprawiania sportów rowe- 12
rowych, nurkowania, biegania, wiosłowania, sprzęt sportowy z elektrycznymi lub elektro nicznymi częściami składowymi, automaty uruchamiane monetą, banknotem, żetonem itp. Przyrządy medyczne sprzęt do radioterapii, sprzęt do badań kardiologicznych, sprzęt do dializoterapii, sprzęt do wentylacji płuc, urządzenia medyczne wykorzystujące technikę nuklearną, analizatory, zamrażarki laboratoryjne, pozostałe urządzenia do wykrywania, zapobiegania, monitorowania, leczenia, łagodzenia choroby, urazów lub niepełnosprawności. 9. Przyrządy do nadzoru i kontroli czujniki dymu, regulatory ciepła, termostaty, urządzenia pomiarowe używane w gospodarstwie domowym lub jako sprzęt laboratoryjny, pozostałe przyrządy nadzoru i kontroli używane w obiektach i instalacjach przemysłowych (np. w panelach sterowniczych). 10Automaty do wydawania napojów gorących, butelek lub puszek z zimnymi i gorącymi napojami, automaty do wydawania produktów stałych, automaty do wydawania pieniędzy bankomaty itp. Dodatkowe źródła informacji: Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1495) 13
2 Jak postępować z elektrośmieciami? Scenariusz do wykorzystania na lekcjach biologii, geografii, chemii, fizyki, na godzinie wychowawczej. Cele: zwrócenie uwagi uczniów na zagrożenia wynikające z nieprawidłowego obchodzenia się ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym poprawa świadomości ekologicznej uczniów Cele kształcenia w kategoriach operacyjnych: Uczeń zapamiętuje: obowiązki sprzedawców w zakresie sprzedaży SEE zasady postępowania z ZSEE znaki informujące o oszczędnym zużyciu wody, energii itp. Uczeń rozumie: wpływ działalności człowieka na stan środowiska zagrożenia dla środowiska wynikające z nieprawidłowego obchodzenia się z ZSEE Uczeń umie: wyjaśnić zagrożenia środowiska wynikające z nieprawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem wyjaśnić, dlaczego ZSEE nie powinien być zagospodarowany jak inne odpady Postawy: Uczeń: rozumie wpływ działalności człowieka na coraz gorszy stan środowiska 14
1 chce chronić środowisko rozwija umiejętność analizowania i interpretowania faktów jest wrażliwy na środowisko przyrodnicze podnosi swoją świadomość ekologiczną Metody i formy pracy: pokaz, opis, interpretacja, dyskusja problemowa, praca w klasie Materiały potrzebne do realizacji lekcji: Przykłady sprzętu elektrycznego i elektronicznego np. radio, telewizor, komputer znajdujący się w klasie itp. Przebieg zajęć: 1. Nauczyciel, nawiązując do konspektu lekcyjnego na temat dziesięciu grup ZSEE, zachęca uczniów dopodawania przykładów urządzeń zawierających się w poszczególnych grupach, a także do dyskusji na temat tego, jakiego rodzaju sprzęt posiadają ich rodzice bądź rodzina, znajomi itp. 3 Następnie nauczyciel nawiązuje do 5 zasad prawidłowego postępowania z ZSEE, pytając: czy uczniowie znają przypadki przechowywania takiego zużytego bądź przestarzałego sprzętu? Jaki to jest sprzęt? Ile ma lat? Czy jest przydatny? Dyskusja z uczniami: dlaczego takiego zużytego sprzętu nie można wyrzucać do śmietnika? Co można z nim zrobić? Czy znają już przypadki takiej zamiany w sklepie sprzętu zużytego na nowy? Czy wiedzą, gdzie na terenie gminy można oddać taki zużyty sprzęt? 2 15
Dobrze jest podać uczniom informacje na temat organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicz-nego na ich terenie bądź zadać im ten temat jako zadanie domowe. Materiał dla nauczyciela: Prawa i obowiązki detalistów i hurtowników Zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego (ZSEE) nie wolno wyrzucać do śmietnika. Sprawy te reguluje Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1495). Od 1 lipca 2006 r. obowiązkiem sprzedawcy detalicznego i hurtowego jest nieodpłatne przyjęcie zużytego sprzętu elektrycznego i elektronicznego w ilości nie większej niż sprzedawany nowy sprzęt na zasadzie 1 za 1, czyli lodówka za lodówkę, telewizor za telewizor, suszarka do włosów za suszarkę, świetlówka za świetlówkę itp. Także od 1 lipca 2006 r. sprzedawca detaliczny zobowiązany jest do nieodpłatnego przekazania przyjętego zużytego sprzętu prowadzącemu zakład przetwarzania lub sprzedawcy hurtowemu. Sprzedawcy detaliczni i hurtowi mają także szereg innych obowiązków. Zgodnie ze wspomnianą ustawą, do ich obowiązków należy także: Przekazanie do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta ze swojego terenu informacji zawierającej: firmę, oznaczenie siedziby, adres punktów zbierania, w tym punktów sprzedaży sprzętu, Sporządzanie i przekazywanie do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (co kwartał, do 30 dnia miesiąca po danym kwartale) informacji o masie zebrane-! 16
go sprzętu i przekazywanego do zakładu przetwarzania zużytego sprzętu, Informowanie klientów o wysokości Kosztu Gospodarowania Odpadami, jeżeli taka informacja została przekazana przez wprowadzającego sprzęt (producenta, importera), Umieszczanie w punktach sprzedaży informacji o punktach zbierania zużytego sprzętu, Sprzedaż sprzętu przeznaczonego dla gospodarstw domowych oznaczonego symbolem przekreślonego kosza wraz z załączoną do sprzętu informacją (uzyskaną od Producenta) dotyczącą obowiązku selektywnego zbierania zużytego sprzętu wraz z wyjaśnieniem oznakowania symbolem przekreślonego kosza przykład takiego znaku zamieszczono przy lekcji pt. Co to jest ZSEE? Postawy: Uczeń: Jak postępować z elektrośmieciami? 5 zasad Nie chomikujmy ZSEE na strychach, w piwnicach itp. Przeważnie się już nie przyda! Stare i zużyte sprzęty rzadko przydają się w przyszłości nie powinno się ich przechowywać na strychach lub w piwnicach. Nie demontujmy sami ZSEE! Pozostawmy to fachowcom! Nigdy nie wyrzucajmy ZSEE! Taki zużyty sprzęt zawiera szkodliwe substan- 17
cje, takie jak: azbest, rtęć, kadm, brom, PCB, R-12, które mogą przeniknąć do gleby i skazić środowisko na wiele lat! Poza tym grożą za to wysokie kary! Oddajemy ZSEE do punktu zbierania w naszej gminie lub do sklepu! Oszczędzamy energię i surowce! Kupując nowy sprzęt, pamiętajmy, aby był nowoczesny, oszczędzający zużycie prądu, wody itp. Źródła informacji Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1495) Strona internetowa organizacji ElektroEko (Organizacji Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A.), http://www.elektroeko.pl 18
3 Dlaczego zużyty sprzęt może być niebezpieczny? Scenariusz do wykorzystania na lekcjach biologii, geografii, chemii, fizyki, na godzinie wychowawczej. Cele: zwrócenie uwagi uczniów na zagrożenia wynikające z nieprawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym poprawa świadomości ekologicznej uczniów Cele kształcenia w kategoriach operacyjnych: Uczeń zapamiętuje: informacje na temat szkodliwości rtęci, kadmu, ołowiu itp. Uczeń rozumie: wpływ działalności człowieka na stan środowiska zagrożenia dla środowiska wynikające z nieprawidłowego obchodzenia się z ZSEE Uczeń umie: wyjaśnić zagrożenia środowiska wynikające z nieprawidłowego postępowania ze zużytymi świetlówkami i innym sprzętem elektrycznym i elektronicznym wyjaśnić, dlaczego produkty zawierające rtęć nie powinny być zagospodarowane jak inne odpady Postawy: Uczeń: rozumie wpływ działalności człowieka na coraz gorszy stan środowiska chce chronić środowisko rozwija umiejętność analizowania i interpretowania faktów 19
jest wrażliwy na środowisko przyrodnicze podnosi swoją świadomość ekologiczną Metody i formy pracy: elementy pokazu, opis, interpretacja, dyskusja problemowa, praca w klasie Materiały potrzebne do realizacji lekcji: przykłady sprzętu elektrycznego i elektronicznego np. radio, telewizor, komputer znajdujący się w klasie itp. Przebieg zajęć: 1 Nauczyciel, nawiązując do konspektu lekcyjnego na temat sprzętu elektrycznego i elektronicznego, zachęca uczniów do podawania przykładów urządzeń zawierających się w poszczególnych dziesięciu grupach, a także do dyskusji na temat tego, jakiego rodzaju sprzęt posiadają ich rodzice bądź rodzina, znajomi itp. Uczniowie dyskutują na temat zużytego sprzętu. Np.: dlaczego takiego zużytego sprzętu nie można wyrzucać do śmietnika? Nauczyciel podaje przykłady substancji szkodliwych, które mogą znajdować się w sprzęcie elektrycznym i elektronicznym. 2 3 Nauczyciel informuje, że najbardziej pożądaną formą odzysku jest recykling, który polega na powtórnym przetwarzaniu substancji lub materiałów zawartych w odpadach w celu uzyskania substancji bądź materiałów o tym samym lub podobnym przeznaczeniu. Stare sprzęty trafią do recyklera, który unieszkodliwi substancje i pozyska z nich materiały nadające się do ponownego zużycia, np. 80% zużytej świetlówki można wykorzystać do produkcji nowej. 20
Recykler musi więc zbierać ZSEE i zagospodarowywać go w taki sposób, by zapewnić: odzysk sprzętowy i przekazanie do ponownego użytku urządzeń lub podzespołów, odzysk materiałowy (metale, tworzywa sztuczne i szkło) oraz zagwarantować jak największy recykling odzyskanych materiałów, odzysk energetyczny, czyli spalić to, co się da mogą to być np. elementy drewniane starych odbiorników, tkaniny itp., ciepło natomiast wykorzystać do ogrzewania albo w procesach produkcji energii elektrycznej. Recykler musi również: unieszkodliwić substancje niebezpieczne, zawarte w elementach, które najpierw trzeba troskliwie wymontować z urządzeń, zagospodarować pozostałości (magazynować je na składowiskach odpadów). 4 5 Dobrze jest powiedzieć uczniom na temat organizacji odzysku sprzętu elektrycznego i elektronicznego na ich terenie bądź zadać im ten temat jako zadanie domowe. Materiał dla nauczyciela: W urządzeniach elektrycznych i elektronicznych znajduje się wiele składników i substancji chemicznych umożliwiających ich skuteczne działanie. Należy jednak pamiętać o tym, iż zużyte, zepsute, porzucone na wysypisku lub w miejscu do tego nie przeznaczonym urządzenia elektryczne i elektroniczne ulegają rozpadowi i zaczynają wydzielać substancje szkodliwe dla środowiska i zdrowia ludzi. Przykładowe substancje szkodliwe zawarte w zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym to: 21
RTĘĆ Rtęć jest bardzo cennym, ale i niebezpiecznym metalem, ze względu na swoje wyjątkowe właściwości. Jest stosowana w wielu procesach technologicznych i chemicznych. Wykorzystywana jest m.in. w produkcji świetlówek. Wielkim problemem związanym z rtęcią jest jej wysoka szkodliwość i zdolność do akumulacji w organizmach żywych. Rtęć, kumulująca się przez długie lata w środowisku, poprzez wodę, spożywane rośliny i produkty zwierzęce, wdychane powietrze (pary) trafia do organizmów ludzi i zwierząt, powodując bardzo niebezpieczne schorzenia. Zatrzymuje się ona w czerwonych krwinkach i nerkach, wywołując początkowo ból głowy, trudności w koncentracji, nudności i bezsenność. W dalszej fazie pojawia się zaczerwienienie skóry twarzy, przyśpieszone tętno i poty, wypadanie zębów. Po dłuższym działaniu rtęci następują zaburzenia ruchu i mowy, drżenie rąk i powiek, a nawet języka. Spotyka się także przypadki ogólnego otępienia. Towarzyszy temu niekiedy nadmierna pobudliwość, zmienność nastrojów, sztywniejące stawy, a w końcu dochodzi do uszkodzenia nerek i wątroby oraz nieodwracalnych zmian w układzie nerwowym. Raz zaatakowany organizm już nie wraca do normalnego stanu. Rtęć metaliczna najszybciej przenika z krwi do mózgu i płodu kobiety ciężarnej. Przy większych dawkach rtęci następuje szybka śmierć. Również w Polsce wystąpiły zatrucia rtęcią mieszkańców, między innymi spowodowane przez Rzeszowskie Zakłady Lamp Wyładowczych w Pogwizdowie Nowym. 22
Dlatego produkty zawierające rtęć nie powinny być zagospodarowywane tak, jak inne odpady. Rtęć wymaga szczególnego traktowania i specjalnych zabiegów. Ze względu na ogromną szkodliwość rtęci zawartej m.in. w świetlówkach w wielu krajach wprowadzono procesy technologiczne umożliwiające odzysk rtęci i innych składników, a tym samym wyeliminowanie zagrożenia, jakie stwarza składowanie tych wyeksploatowanych wyrobów na składowiskach. W Polsce obecnie większość odpadów zawierających rtęć (jak np. świetlówki) trafia na wysypiska. Do tego dochodzą odpady produkcyjne z fabryk wytwarzających te wyroby, które również są odkładane na hałdach. Ilość tego typu odpadów z każdym rokiem się powiększa. Na przykład w minionych latach na wysypiska trafiało rocznie minimum około 18 mln świetlówek, w których zawarte było 1260 kg rtęci, 102 Mg luminoforu rtęci, oraz 5500 Mg stłuczki szklanej. Szacuje się, że w całym powojennym okresie na nasze wysypiska trafiło już około 500 mln sztuk świetlówek, a tym samym 32,9 Mg rtęci, 2840 Mg luminoforu i 140 tys. Mg stłuczki szklanej. Jest to zastraszająca ilość bardzo groźnej trucizny wprowadzonej do środowiska ze świetlówek, wytwarzanych według przestarzałych technologii, opartych na rtęci metalicznej. 23
KADM Kadm zawarty jest w bateriach urządzeń elektrycznych. Jego toksyczne działanie polega na zaburzeniu czynności nerek, chorobie nadciśnieniowej, zmianach nowotworowych, zaburzeniach metabolizmu wapnia (deformacja szkieletu), przyśpiesza rozwój miażdżycy, prowadzi do nadciśnienia. W latach 50. i 60. ludzie z japońskiego miasta Haginoszima nawadniali pola ryżowe wodą z rzeki zatrutej ściekami przemysłowymi. Rośliny pobierały z wody kadm, co spowodowało, że ludzie, spożywający wyhodowany w ten sposób ryż, mieli bardzo słabe kości. Do roku 1968 zmarło z tego powodu co najmniej 100 osób. R 12, czyli FREON W klimatyzatorach i lodówkach pełni funkcję chłodniczą. Jest on szczególnie szkodliwy dla warstwy ozonowej. Od 1998 roku nie wolno go stosować w urządzeniach elektrycznych, jednak spotykany jest w urządzeniach starszego typu. PCB, czyli POLICHLOROWANE BIFENYLE W urządzeniach pełnią one funkcje chłodzące, smarujące i izolujące. Są wyjątkowo trwałe i łatwo się przemieszczają, przenikając do wód gruntowych, gleby i atmosfery. Stamtąd przenikają do tkanki tłuszczowej ludzi i zwierząt powodując m.in. uszkodzenia wątroby, osłabienie odporności, zaburzenia neurologiczne i hormonalne, opóźnienia w rozwoju niemowląt i zahamowania funkcji umysłowych. Naukowcy badają możliwe powiązania z uszkodzeniami układu odpornościowego i problemami z płodnością u wielu ssaków morskich. Międzynarodowa Agencja Badań nad Rakiem uznała PCB za prawdopodobny kancerogen dla człowieka. 24
ZWIĄZKI BROMU Stosowane w komputerach związki bromu mają zapobiegać zapłonowi. Związki takie powodują jednak schorzenia układu rozrodczego oraz problemy neurologiczne. AZBEST W urządzeniach elektrycznych i elektronicznych używany m.in. ze względu na swoje właściwości izolacyjne, jest jednak przyczyną wielu chorób, np. pylicy azbestowej, raka płuc i nowotworu międzybłoniaka opłucnej. Źródła informacji: Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o zużytym sprzęcie elektrycznym i elektronicznym (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1495) Strona internetowa organizacji ElektroEko (Organizacji Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A.), http://www.elektroeko.pl 25
4 Piąta grupa pod specjalnym nadzorem Scenariusz do wykorzystania na lekcjach biologii, geografii, chemii, fizyki, na godzinie wychowawczej. Temat przewidziany na dwie godziny lekcyjne. Cele: analizowanie zanieczyszczenia najbliższego środowiska poprawa świadomości ekologicznej uczniów Cele kształcenia w kategoriach operacyjnych: Uczeń zapamiętuje: rodzaje odpadów i sposoby ich segregacji informację, że świetlówki nie ulegają rozkładowi Uczeń rozumie: wpływ działalności człowieka na stan środowiska swoją rolę w przyrodzie Uczeń umie: segregować odpady praktycznie podejść do problematyki odpadów Postawy: Uczeń: rozumie wpływ działalności człowieka na coraz gorszy stan środowiska doskonali umiejętność pracy w grupie chce chronić środowisko rozwija umiejętność analizowania i interpretowania faktów jest wrażliwy na środowisko przyrodnicze staje się bardziej świadomy ekologicznie 26
1 Metody i formy pracy: pokaz, opis, interpretacja, dyskusja problemowa, praca w grupach, praca w klasie i terenie Materiały potrzebne do realizacji lekcji: karty pracy długopisy Przebieg zajęć: Uwaga Lekcję tę można przeprowadzić dla każdego zespołu odpadów, tu szczególny nacisk położono na różnego rodzaju świetlówki, baterie i ogniwa. PRACA W GRUPACH Prowadzący wraz z uczniami opuszcza szkołę. Następnie dzieli uczniów na kilkuosobowe grupy. Wyznaczone zespoły mają przebadać teren wyznaczony przez nauczyciela oraz dokonać inwentaryzacji, czyli spisu rodzajów i ilości znajdujących się tam odpadów. Nauczyciel prosi o zwrócenie szczególnej uwagi na rożnego rodzaju żarówki, świetlówki itp. Do tego celu trzeba wykorzystać kartę ewidencji odpadów. Następnie należy podzielić odpady na grupy ze względu na rodzaj materiału, z którego zostały wykonane: papier, szkło, metal, tworzywa sztuczne, szczątki organiczne oraz określić ich przybliżoną ilość. 27
KARTA EWIDENCJI ODPADOW Jaki odpad:... Rodzaj (gdy jest to świetlówka, żarówka, bateria, itp.)... Miejsce obserwacji:... Czas obserwacji: data: godzina:... Jaki odpad:... Rodzaj (gdy jest to żarowka energooszczędna lub świetlowka)... Miejsce obserwacji:... Czas obserwacji: data: godzina:... itd. KARTA EWIDENCJI ODPADOW Jaki odpad:... Rodzaj (gdy jest to świetlówka, żarówka, bateria, itp.)... Miejsce obserwacji:... Czas obserwacji: data: godzina:... Jaki odpad:... Rodzaj (gdy jest to żarowka energooszczędna lub świetlowka)... Miejsce obserwacji:... Czas obserwacji: data: godzina:... itd. MATERIAŁ GOTOWY DO WYDRUKU I WYKONANIA KOPII NA KSERO! 28
2 ANALIZA ZEBRANYCH ODPADÓW Te same grupy mają za zadanie podać przybliżoną ilość (sztuki) lub ciężar (g) odpadów wykonanych z następujących materiałów: Świetlówki sztuki rodzaje... Żarówki, w tym energooszczędne sztuki rodzaje... Odpady inne: Baterie... Papier... Szkło... Metal... Tworzywa sztuczne... Szczątki organiczne... Inne... Suma..gramów... sztuk... Świetlówki sztuki rodzaje... Żarówki, w tym energooszczędne sztuki rodzaje... Odpady inne: Baterie... Papier... Szkło... Metal... Tworzywa sztuczne... Szczątki organiczne... Inne... Suma..gramów... sztuk... MATERIAŁ GOTOWY DO WYDRUKU I WYKONANIA KOPII NA KSERO! 29
3 DYSKUSJA Prowadzący prosi o przedyskutowanie rezultatów inwentaryzacji, która została przeprowadzona przez grupy. W tym celu prosi o odpowiedzi na poniższe pytania. Czy, ile i jakie świetlówki lub żarówki, w tym zwłaszcza energooszczędne znaleźliście na Waszym terenie badawczym? Jaki może być skutek oddziaływania tego rodzaju odpadu na środowisko? Na zakończenie nauczyciel prosi, aby uczestnicy zastanowili się nad następującymi problemami: Czy ilość odpadów zalegających w środowisku jest duża? Czy często można znaleźć porzucone odpady na poboczach dróg i lasów? Czy widzieliście kiedyś dzikie wysypisko śmieci? Jak można zapobiec zaśmiecaniu? Materiał dla nauczyciela: WPROWADZENIE Rozwój przemysłu i nowych technologii mających ułatwić nam codziennie życie staje się problemem nie tylko dla całego świata fauny i flory, ale także dla samego człowieka. W zastraszającym tempie postępuje degradacja środowiska we wszystkich jego elementach. Wydłuża się lista tzw. chorób cywilizacyjnych, które są konsekwencją zaburzeń równowagi w przyrodzie, spowodowanych przez człowieka. Wśród licznych zagrożeń, jakie wypływają z działalności człowieka, jednym z najważniejszych jest problem odpadów. Jest to olbrzymi problem dla naszych pokoleń. 30