Protokół z posiedzenia Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17 kwietnia 2015 r. O godzinie 11.07 szefowa Kancelarii Senatu Ewa Polkowska otworzyła obrady Rady Programowej projektu Archiwum Przełomu 1989-1991. Na wstępie przywitała zebranych w imieniu własnym i szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka Michałowskiego, a następnie przypomniała, że projekt Archiwa Przełomu 1989-1991 funkcjonuje już piąty rok i z tej okazji 23 czerwca 2015 r. zorganizowane zostanie seminarium podsumowujące, którego celem będzie podkreślenie roli Polonii i instytucji polonijnych w procesie przemian ustrojowych w Polsce oraz możliwość zaprezentowania części zbiorów pozyskanych w ramach projektu. Pani minister wyraziła nadzieję, że spotkanie będzie sprzyjać dyskusji na ten temat i dostarczy nowych inspiracji. Minister Jacek Michałowski poinformował zebranych, że prezydent Bronisław Komorowski pragnąc uczcić 25 rocznicę wyborów samorządowych zwrócił się z prośbą do szefów Kancelarii Prezydenta i Kancelarii Senatu o zainicjowanie obchodów, które wyeksponują znaczenie oddania władzy samorządom w procesie przemian w Polsce i wzbudzą głęboką refleksję. Spotkanie przewidziane jest na koniec maja. Po słowach wstępu głos zabrał przewodniczący Rady Programowej Andrzej Friszke, który przywitał zebranych i przeszedł do realizacji proponowanego porządku obrad. W związku z brakiem uwag do projektu dziennego zatwierdzono następujący harmonogram spotkania: 1.Powitanie uczestników spotkania przez szefa Kancelarii Senatu Ewę Polkowską i szefa Kancelarii Prezydenta RP Jacka Michałowskiego. 2. Otwarcie spotkania przez Przewodniczącego Rady Programowej projektu
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 2 prof. Andrzeja Friszke. 3. Sprawozdanie Zespołu Koordynacyjnego projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 z działalności w 2014 r. Robert Kubaś, kierownik Archiwum Senatu, Janusz Kuligowski, dyrektor Archiwum Prezydenta RP. 4. Harmonogram prac na rok 2015, w tym przedstawienie tematu i programu V seminarium realizowanego w ramach projektu. Agata Karwowska- Sokołowska, dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji w Kancelarii Senatu. 5. Apel do byłych członków Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych Solidarność o przekazanie pamiątek z okresu przełomu. Senator Ireneusz Niewiarowski. 6. Podsumowanie Kongresu Samorządowego w Poznaniu (6.03.2015 r.). Doradca Prezydenta RP Henryk Wujec. 7. Nagrania radiowe i telewizyjne doby transformacji. Problemy prawne z publikowaniem. Redaktor Krystyna Mokrosińska. 8. Dyskusja i podsumowanie spotkania. Przewodniczący podziękował za jednomyślność i poinformował zebranych, że do grona członków Rady Programowej zostali zaproszeni pani Krystyna Mokrosińska i pan Karol Modzelewski. Pan Andrzej Friszke zaproponował przyjęcie nowych członków przez aklamację. W gromkich brawach pani Ewa Polkowska i pan Jacek Michałowski wręczyli akty nominacyjne. Punkt 3 Sprawozdanie Zespołu Koordynacyjnego projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 z działalności w 2014 r. W tym punkcie głos zabrał kierownik Archiwum Senatu Robert Kubaś, który poinformował zebranych, że 26 lutego 2014 r. Zarząd powołał Zespół Koordynacyjny projektu, w którego skład wchodzi po trzech pracowników Archiwum Senatu i Archiwum Prezydenta. Pan Robert Kubaś w krótkich słowach przedstawił członkom Rady Progra-
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 3 mowej zakres działań, które absorbowały członków zespołu. Były nimi: praca nad bazą danych Zeus przeznaczonej do katalogowania i opracowywania spływającej w ramach projektu dokumentacji, testowanie aplikacji Heremes oraz udoskonalanie aplikacji Afrodyta, będącej przewodnikiem po zasobach. Kierownik Archiwum Senatu podkreślił, że w ramach pozyskiwania nowych materiałów Zespół Koordynacyjny sukcesywnie organizował zebrania, na których wypracowywano plan wyjazdów w teren. Pan Robert Kubaś poinformował, że nawiązana została współpraca między innymi z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu, w zasobach którego znajduje się nagranie wręczenia Doktora Honoris Causa prezydentowi Wałęsie oraz wiec wyborczy Tadeusza Mazowieckiego w Toruniu, z Archiwum Państwowym w Poznaniu, który wykorzystuje aplikację dla użytkowników zewnętrznych Hermes, czy z Biblioteką Narodową, która udostępniła swoje zbiory. Pan Robert Kubaś poinformował również członków Rady, że obecnie prowadzone są prace w zakresie katalogowania protokołów z lat 1989-1991 przekazanych przez Kancelarię Rady Ministrów. Wyraził ubolewanie, że nie udostępniono stenogramów posiedzeń z tamtych lat, ale zapowiedział kontynuację starania w tym zakresie. W dalszej części tego punktu głos zabrał dyrektor Archiwum Prezydenta RP Janusz Kuligowski, który przypomniał, że w minionym roku zorganizowano szereg konferencji historycznych i spotkań, którym niekiedy towarzyszyły wystawy plenerowe będące okazją do zachęcania uczestników do przekazywania na potrzeby projektu pamiątek, archiwów bądź ich kopii. Jedna z konferencji odbyła się 8 listopada 2014 r. w gmachu Parlamentu, w której uczestniczyło trzydziestu pięciu parlamentarzystów. Dyrektor Janusz Kuligowski potwierdził, że w ramach wyjazdów w teren członkowie Zespołu Koordynacyjnego nawiązywali kontakty głównie z jednostkami terenowymi Instytutu Pamięci Narodowej, bibliotekami, muzeami, zarządami regionów niezależnego związku Solidarność, uczelniami i fundacjami. Byli w Poznaniu, Krakowie, Chojnicach, Bydgoszczy i Białymstoku. Podsumowując 2014 r. pan dyrektor podkreślił, że w ramach projektu Archiwa Przełomu
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 4 1989-1991 współpracuje siedemdziesiąt trzy instytucje, które udostępniają swoje materiały archiwalne oraz sto dwadzieścia podmiotów prywatnych, dzięki którym w zasobach znajduje się czterdzieści sześć kolekcji. O głos poprosił dyrektor Biblioteki Sejmowej Wojciech Kulisiewicz, który zakomunikował, że Biblioteka Sejmowa jest w posiadaniu zdigitalizowanej dokumentacji posiedzeń sejmu kontraktowego oraz protokołów z obrad okrągłego stołu. Zaproponował zasięgnięcie materiałów ze strony internetowej Biblioteki Sejmowej i dołączenie ich do zasobów Archiwum Przełomu. Dyrektor Wojciech Kulisiewicz dodał, że obecnie jest w trakcie pozyskiwania nagrań telewizyjnych z obrad Sejmu X kadencji, ale boryka się z trudnościami uzyskania kompletu materiałów, ponieważ Telewizja Polska nie posiada dobrze zarchiwizowanych zasobów. Głos zabrał pan Jacek Michałowski, który wyraził nadzieję, że Kancelaria Sejmu dołączy się do projektu. Zaproponował, aby w przyszłości rozpatrzyć również możliwość włączenia w działania projektu Kancelarię Rady Ministrów, gdyż celem programu jest zbieranie wszystkich dokumentów rządowych z okresu 1989-1991. Do apelu dołączył się Andrzej Friszke, który podkreślił, że dokumenty samorządowe bez materiałów rządowych będą dla badaczy tego okresu niekompletne. Przewodniczący zobowiązał panią Ewę Polkowską i Jacka Michałowskiego do podjęcia starań w dotarciu do archiwum Kancelarii Rady Ministrów. Minister Jacek Michałowski zaproponował, aby niezależnie od dalszych wydarzeń na kolejne spotkanie Rady Programowej zaprosić szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów Jacka Cichockiego i szefa Kancelarii Sejmu Lecha Czaplę. Pan Karol Modzelewski zaproponował, aby podjąć również starania w dotarciu do archiwum Ministerstwa Finansów, ponieważ reforma Balcerowicza była bez wątpienia jednym z największych przełomów w odradzającej się po komunizmie Polsce, a program przekształceń ekonomicznych natrafił na silny opór i wiele trudności, stąd dotarcie do notatek bądź nagrań z prac zespołu byłoby nieocenione dla historyków zgłębiających ten temat.
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 5 Minister Jacek Michałowski zaproponował przeprowadzenie rozmowy ze współpracownikami Leszka Balcerowicza panem Jerzym Koźmińskim i Stefanem Kawalcem. W dalszej części posiedzenia przewodniczący zaproponował realizację kolejnego punktu porządku obrad i przekazał głos dyrektor Biura Analiz i Dokumentacji w Kancelarii Senatu pani Agacie Karwowskiej-Sokołowskiej. Punkt 4 Harmonogram prac na rok 2015, w tym przedstawienie tematu i programu V seminarium realizowanego w ramach projektu. Pani dyrektor zapewniła, że w chwili obecnej Zespół Koordynacyjny usystematyzował działania związane z opracowywaniem, digitalizację i udostępnianiem materiałów pozyskanych w ramach projektu. Z zadowoleniem zauważyła, że projekt zaczyna funkcjonować w przestrzeni publicznej. Jednym z wyzwań, któremu będą chcieli podołać członkowie Zespołu Koordynacyjnego w bieżącym roku to zwiększenie świadomości wśród młodzieży o roli przemian ustrojowych, gospodarczych, społecznych i kulturalnych w Polsce w latach 80-tych i 90-tych. Niesatysfakcjonujący stan wiedzy historycznej z tego okresu jest powodem nawiązania współpracy ze szkołami, oraz z towarzystwem STO. Na stronie internetowej Archiwum Przełomu zostaną uruchomione zakładki Młody badacz i Dysputy historyczne. Pani dyrektor zapowiedziała, że 23 czerwca 2015 r. w Kancelarii Senatu odbędzie się seminarium poświęcone Polonii. Celem spotkania będzie wykazanie olbrzymiej roli, jaką środowisko polonijne odegrało w procesie przejścia Polski od komunizmu do demokracji. Wspomniała również o planowanym na jesień spotkaniu roboczym, którego celem będzie zapoznanie się z problemami partnerów projektu w gromadzeniu i przekazywaniu materiałów archiwalnych do zasobu Archiwum Przełomu. Na koniec pani dyrektor Agata Karwowska-Sokołowska wspomniała o przygotowywanych publikacjach na ten rok.
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 6 Punkt 5 Apel do byłych członków Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego Rolników Indywidualnych Solidarność o przekazanie pamiątek z okresu przełomu. Głos zabrał senator Ireneusz Niewiarowski, który odnosząc się do procedowanego punktu porządku dziennego wskazał na szereg trudności, które towarzyszą gromadzeniu zbiorów archiwalnych związanych z opozycją wiejską. Podkreślił, że są to materiały bardzo rozproszone, a ich zakres nie obejmuje tylko okresu 1989-1991, ponieważ są efektem postaw indywidualnych i całokształtem działań jednostek. Z ubolewaniem przyznał, że z zasłyszanych informacji wie, że zaginęła znaczna część dokumentacji z działań NSZZ RI Solidarność z lat 1980-1981, podobnie z lat 1982-1989, trochę więcej dokumentów pozostało z okresu 1989-1991. Senator zaapelował, aby skupić uwagę na pozyskiwaniu materiałów archiwalnych od indywidualnych działaczy, gdzie dokumenty niszczeją i są przechowywane czasami w bardzo złych warunkach. Wezwał Radę Programową do zintensyfikowania działań w pozyskaniu prywatnych zbiorów oraz do przeprowadzenia wywiadów z żyjącymi jeszcze działaczami. Senator Ireneusz Niewiarowski zaproponował nawiązanie kontaktu, m.in.: z Janem Kossakowskim, Witoldem Rakiem, Andrzejem Kaczorowskim, Wojciechem Gonerą, Grzegorzem Klonowskim, Januszem Bylińskim, Andrzejem Łuszczewskim oraz Józefem Śliszem. Członek Rady Programowej Irena Słodkowska zaproponowała, aby skontaktować się również z panią Ewą Zydorek. Na koniec senator Ireneusz Niewiarowski złożył na ręce przewodniczącego apel Rady Programowej do byłych członków NSZZ RI o przekazanie pamiątek z okresu przełomu z prośbą do Zarządu o jego rozesłanie. Przewodniczący Andrzej Friszke podziękował senatorowi za przygotowanie dokumentu i w odniesieniu do wystąpienia senatora zaproponował, żeby Zespół Koordynacyjny skontaktował się z panem Antonim Kurą, który zabiega o
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 7 stworzenie zespołu ekspertów. Przewodniczący wyraził nadzieję, że w porozumieniu z senatorem Niewiarowskim uda się stworzyć zespół roboczy badaczy, którym doskonale znane jest środowisko lokalnych działaczy. W nawiązaniu do spraw finansowania zespołu głos zabrał pan Ryszard Wojtkowski, który przypomniał zebranym, że 3 kwietnia br. pan prezydent Bronisław Komorowski podpisał nowelizację ustawy o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, która umożliwi wspieranie przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych działalności archiwalnej prowadzonej przez organizacje pożytku publicznego. Minister Jacek Michałowski zaproponował, aby członkowie Rady Programowej rozważyli możliwość rozszerzenia w przyszłości projektu Archiwum Przełomu 1989-1991 o wcześniejsze lata. Przewodniczący Andrzej Friszke podkreślił, że istotą projektu jest zapobieganie przepadkowi dokumentów i pamiątek, które są w prywatnych rękach, dlatego nie można ograniczać się do wskazanego w nazwie projektu okresu. Punkt 6 Podsumowanie Kongresu Samorządowego w Poznaniu (6.03.2015 r.). Głos zabrał członek Rady Programowej Henryk Wujec, który zrelacjonował przebieg kongresu zorganizowanego przez sześć ogólnopolskich organizacji samorządowych w dniach 5-6 marca 2015 r. w Poznaniu. Zdaniem Henryka Wujca kongres był doskonałą okazją do zwrócenia się do instytucji i osób działających na gruncie samorządowym o pomoc w pozyskaniu dokumentów archiwalnych różnych ciał samorządowych, w tym komitetów obywatelskich, które były źródłem szerzenia idei demokratycznych i przygotowywały wybory samorządowe. Pan Henryk Wujec poinformował członków Rady Programowej, że na forum kongresu zachęcał uczestników do gromadzenia i przekazywania dokumentów do Archiwum Przełomu. Poprosił członków Zespołu Koordynacyjnego, żeby dotarli do samorządów i sukcesywnie przypominali o dostarczeniu materiałów
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 8 archiwalnych. Henryk Wujec podkreślił, że otrzymał już pierwsze deklaracje pomocy w dostępie do dokumentów od burmistrza Giżycka oraz profesor Teresy Rawskiej z Poznania. Punkt 7 Nagrania radiowe i telewizyjne doby transformacji. Problemy prawne z publikowaniem. W tym punkcie przewodniczący Andrzej Friszke przekazał głos pani Krystynie Mokrosińskiej, która naświetliła problem pozyskiwania archiwalnych nagrań audiowizualnych. Zdaniem członka Rady Programowej zagadnienie wymaga inicjatywy ustawodawczej, ponieważ wiele nagrań nie jest w ogóle zinwentaryzowanych (w tym również nagrania Polskiego Radia i Telewizji), część materiałów przypadkowo zostało uwłaszczonych przez osoby lub instytucje, które czerpią z tego zysk, inne nagrania nie są udostępniane w obawie przed ich komercjalizacją. Nagrania powstawały na fali zrywów społecznych, najczęściej na sprzęcie pozyskanym z darów z zagranicy. Były to często nagrania dla podziemnych struktur związkowych i grup społecznych działających przy parafiach. Celem operatorów było utrwalenie historii, która powstawała na ich oczach i ocalenie od zapomnienia. Pani Krystyna Mokrosińska zawnioskowała, aby Rada Programowa Archiwum Przełomu 1989-1991 podjęła działania zmierzające do zinwentaryzowania nagrań i zajęła się ustaleniem praw do nich oraz zapewniła ich funkcjonowanie w domenie publicznej. Podkreśliła, że instytucją czuwającą nad spisem tych nagrań powinien być Kustosz Dziedzictwa Kulturowego działający przy Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Rada Programowa jednomyślnie zarekomendowała podjęcie działań zmierzających do ustawowego uregulowania zabezpieczenia jako dziedzictwa narodowego dokumentacji audiowizualnej tworzonej w przestrzeni publicznej w dobie transformacji.
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 9 Punkt 8 Dyskusja i podsumowanie spotkania. W ramach toczonej dyskusji przewodniczący Andrzej Friszke poruszył temat archiwów, które posiadają w swych zbiorach dokumenty dotyczące instytucji warszawskich. Ich zlokalizowanie poza Warszawą i wyznaczone godziny urzędowania zdecydowanie ograniczają dostęp do zasobów. Przewodniczący zarekomendował odnotowanie tej informacji w protokole i zaapelował do pana Ryszarda Wojtkowskiego, jako przedstawiciela Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych, o refleksję w tej sprawie. Głos w dyskusji zabrał również ksiądz Stanisław Dziekoński, który zakomunikował, że 23 kwietnia br. o godz. 10.00 w auli Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego odbędzie się kongres poświęcony 25-leciu samorządności w Polsce zorganizowany przez socjologów. Poinformował również, że UKSW rozpoczyna współpracę z Archidiecezją Warszawską i IPN w zakresie publikacji archiwów po kardynale Wyszyńskim. Stanisław Dziekoński zapewnił zebranych, że będzie informował o zasobach, które będą udostępniane przez kościół. W odniesieniu do planowanych przez Kancelarię Prezydenta i Kancelarię Senatu obchodów 25-lecia wyborów samorządowych przewodniczący Andrzej Friszke zaapelował, aby nadać temu wydarzeniu wyjątkową rangę i uświadomić szerokiemu gronu młodych ludzi, dlaczego 27 maja 1990 r. był tak istotnym wydarzeniem w historii demokratycznej Polski. Na koniec głos zabrał senator Ireneusz Niewiarowski, który zapewnił, że gminy również będą obchodzić 25 lat samorządności, w których odbędą się uroczyste sesje. Zaproponował, aby do wszystkich gmin wysłać z tej okazji życzenia oraz dołączyć prośbę o dostarczenie dostępnych materiałów archiwalnych dotyczących początków samorządu w gminie. Podsumowując spotkanie pan Andrzej Friszke wyraził satysfakcję, że członków Rady Programowej cechuje spójność celu i zasad postępowania. Przewodniczący podkreślił, że podejmowane działania przysłużą się zwiększeniu dostępności materiałów archiwalnych z okresu transformacji w Polsce dla społe-
Posiedzenie Rady Programowej projektu Archiwa Przełomu 1989-1991 w dniu 17.04.2015 r. 10 czeństwa. Na koniec wyraził radość z przyjęcia do grona Rady Programowej dwóch nowych członków i podziękował Zarządowi projektu za przyjęcie rekomendacji Rady. Wobec wyczerpania porządku obrad przewodniczący zamknął obrady o godzinie 13.30. Protokół sporządziła Anna Krasiewicz Przewodniczący Rady Programowej Andrzej Friszke Sekretarz Rady Programowej Irena Słodkowska