R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 41 ROK 2014

R O C Z N I K T O R U Ń S K I T O M 41 ROK 2014 Noty Z dziejów redemptorystów w Toruniu w latach 1939 1989, red. Waldemar Rozynkowski, Wydawnictwo Homo Dei, Kraków 2014, ss. 229 Książka powstała z okazji pięćdziesiątej rocznicy poświęcenia kościoła św. Józefa w Toruniu. Ojciec Wojciech Zagrodzki CSsR w krótkim wstępie przypomniał znaczenie funkcjonowania kościoła oraz okoliczności powstania książki, dziękując przy tym wszystkim, którzy związani byli i są z kościołem św. Józefa. Wstęp przygotował również redaktor książki, Waldemar Rozynkowski, który zwrócił uwagę na stan badań nad historią redemptorystów w Toruniu. Na treść książki, oprócz wstępu, składa się osiem artykułów i tekstów źródłowych. Maciej Sadowski CSsR w pierwszym artykule przedstawił ustalenia będące kontynuacją badań nad historią polskich redemptorystów w czasie II wojny światowej, które podjął kilka lat wcześniej na potrzeby monografii Redemptoryści polscy w latach 1939 1945, wydanej w Krakowie w 2005 r. Autor omówił represje wojenne, które dotknęły redemptorystów z Torunia, w tym konieczność ukrywania się, aresztowania, rozstrzelania, konsekwencje konfiskaty klasztoru w Toruniu. W artykule przeczytać można również o losach przyklasztornej kaplicy publicznej, która została zdewastowana. Podobny los spotkał także budynek gimnazjum przyklasztornego w tym przypadku największą stratą było zniszczenie księgozbioru liczącego ponad 30 tysięcy woluminów, książek i czasopism. Sylwia Grochowina przeprowadziła szczegółową analizę relacji ojca Władysława Szołdrskiego, by na jej tle ukazać dzieje toruńskich redemptorystów podczas II wojny światowej. Autorka rozpoczęła artykuł od przypomnienia początków działalności Zgromadzenia Najświętszego Odkupiciela założonego w 1732 r. W pierwszej części artykułu znalazły się również informacje o pierwszych latach działalności redemptorystów w Toruniu, przygotowane na podstawie dotychczasowego stanu badań. Po przedstawieniu noty biograficznej 277

ojca Władysława Szołdrskiego S. Grochowina zamieściła edycję źródłową jego relacji na temat wojennych losów toruńskiej wspólnoty redemptorystów pochodzącej z niepublikowanej pracy Szołdrskiego Redemptoryści w Polsce. Maszynopis przechowywany jest w Archiwum Warszawskiej Prowincji Redemptorystów w Tuchowie. Pierwsze lata funkcjonowania parafii św. Józefa w Toruniu opisał Witold Konopka. Autor ukazał kolejne etapy tworzenia parafii (w tym przede wszystkim budowę kościoła) i rolę rozwijającej się wspólnoty w życiu mieszkańców Torunia na tle sytuacji politycznej z lat pięćdziesiątych i początku lat sześćdziesiątych XX w. W. Konopka oprócz literatury skorzystał m.in. z kronik parafialnej i domu toruńskiego przechowywanych w Archiwum Redemptorystów w Toruniu. Omawiane zagadnienia uzupełnia dokumentacja fotograficzna. Mirosław Golon i Waldemar Rozynkowski wykorzystali ustalenia przedstawione w artykule Źródło do przebiegu zajść w parafii św. Józefa w Toruniu w dniach 6 7 X 1961 roku, który ukazał się w 31 tomie Rocznika Toruńskiego w 2004 r., do przypomnienia okoliczności i przebiegu bezprawnego przejęcia części pomieszczeń klasztoru redemptorystów w Toruniu. Artykuł zawiera biogramy ojców Fryderyka Kowalczyka i Henryka Szulca, autorów relacji zamieszczonej w omawianej książce. Wszystkie zagadnienia, podobnie jak w poprzednim tekście, uzupełniono fotografiami. Witold Konopka opublikował również dokument przechowywany w bydgoskiej delegaturze Instytutu Pamięci Narodowej zawierający informacje o niektórych łaskach otrzymanych za pośrednictwem Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w kościele oo. Redemptorystów w Toruniu, dzięki nowennie odprawianej w toruńskiej parafii. Ten sam autor w kolejnej części omawianej pracy przedstawił okoliczności towarzyszące koronacji obrazu Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, która odbyła się 1 października 1967 r. W. Konopka opisał kwestie formalne, które należało spełnić, aby uzyskać zgodę na koronację obrazu, przygotowania do uroczystości oraz ich przebieg, nie pomijając trudności wynikających z działań władz wojewódzkich i miejskich. Autorem siódmego tekstu zamieszczonego w omawianej książce jest Wojciech Sławiński. Dotyczy on m.in. znaczącej roli zgromadzenia redemptorystów dla społeczności Torunia. Działania zakonników powodowały, że wokół klasztoru gromadziły się rzesze parafian, zwłaszcza młodzieży. Wśród różnych uroczystości redemptoryści dbali również o obchody rocznic koronacji obrazu Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Obchody tych uroczystości w kolejnych trzech latach 1968, 1969, 1970 zostały szczegółowo opisane w głów- 278

nej części artykułu, przy czym najwięcej miejsca poświęcono drugiej rocznicy koronacji obchodzonej w 1969 r. Ostatni artykuł przygotował Wojciech Polak. Nosi on tytuł Działania redemptorystów w Toruniu w celu wspierania oporu społecznego przeciwko systemowi komunistycznemu po wprowadzeniu stanu wojennego i w latach następnych (1981 1989). Historyk, wychodząc od stanowiska papieża i episkopatu Polski wobec wprowadzenia stanu wojennego, przedstawił działania toruńskich redemptorystów: zapewnianie schronienia dla osób zagrożonych aresztowaniem, pomoc rodzinom osób internowanych, organizowanie zbiórek pieniędzy na opłacenie kar grzywny lub pomocy prawnej dla osób aresztowanych, organizowanie działalności duszpasterskiej. Zarówno ten, jak i pozostałe teksty uzupełniono reprodukcjami analizowanych dokumentów archiwalnych i zdjęciami dokumentującymi omawiane wydarzenia. Stanisław Salmonowicz, Życie jak osioł ucieka. Wspomnienia, Wyd. Instytut Pamięci Narodowej, Bydgoszcz Gdańsk 2014, ss. 504 Zbiór obszernych wspomnień profesora Stanisława Salmonowicza nie przez przypadek wydany został przez Instytut Pamięci Narodowej jako 42 tom publikacji gdańskiego oddziału IPN. Jak bowiem we wstępie zaznaczyła Danuta Janicka, zbiór ten jest nie tylko historią życia autora, ale też świadectwem czasów, w których przyszło mu pracować. We wstępie czytelnik znajdzie również informacje biograficzne o Stanisławie Salmonowiczu. Cała praca przygotowana została jako obszerna monografia ukazująca fakty i ludzi, z którymi spotykał się i pracował prof. Salmonowicz, o czym sam autor informuje w przedmowie, uzasadniając przy tym przyczynę spisania wspomnień (s. 20), była nią analiza materiałów zebranych przez służby bezpieczeństwa PRL. S. Salmonowicz podzielił swoje wspomnienia na osiem rozdziałów ułożonych chronologicznie. Każdy rozdział poświęcił kolejnemu etapowi swego życia, począwszy od środowiska rodzinnego (osobne miejsce zajmują wspomnienia o rodzinie ojca, osobne o rodzinie matki) i lat okupacji. Kolejne rozdziały dotyczą pierwszych lat powojennych, życia i studiów w dobie stalinizmu, doświadczeń zebranych na Uniwersytecie Jagiellońskim w latach 1956 1966 i związanych z tym wyjazdów, pracy na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu i konsekwencji karnych działalności z lat 1966 1971, życia w PRL w latach 1971 1980 i 1980 1989 oraz po upadku PRL. W każdym rozdziale autor poświęcił osobne miejsce na opisanie wydarzeń społecznych i politycznych, które były tłem dla jego życia, oraz relacji z licznych zagra- 279

nicznych podróży naukowych. Tych ostatnich z przyczyn oczywistych było najwięcej po 1989 r. Wśród wspomnień znalazło się miejsce dla omówienia takich kwestii, jak sposób rekrutacji na studia na początku lat pięćdziesiątych XX w., studencka działalność opozycyjna w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX w., warunki odbywania służby wojskowej, funkcjonowanie Uniwersytetu Mikołaja Kopernika od 1966 r., sytuacja polityczna w latach osiemdziesiątych czy wybrane aspekty pracy dydaktycznej na uniwersytecie. Książkę zamykają krótkie wspomnienia związane z obchodami siedemdziesiątej rocznicy urodzin autora oraz Refleksje końcowe, w których prof. Salmonowicz rozważa zasadność spisywania wspomnień podobnych do przygotowanych przez niego. W aneksie zamieszczono część korespondencji Stanisława Salmonowicza: list od Pawła Jasienicy, list w sprawie nadania S. Salmonowiczowi tytułu profesora skierowany do prezesa PAN prof. Witolda Nowackiego, podpisany przez Jerzego Wojtowicza, Karola Grünberga, Jerzego Serczyka, Janusza Małłka, Sławomira Kalembkę, Tadeusza Grudzińskiego, Andrzeja Tomczaka, Marię Jaczynowską, Kazimierza Jasińskiego i Kazimierza Wajdę, a także list Juliusza Bardacha skierowany do S. Salmonowicza z okazji 70. rocznicy jego urodzin. Korzystanie z publikacji ułatwiają indeksy osobowy i geograficzny. Do książki dołączono również kilkanaście fotografii pochodzących ze zbiorów autora. Katarzyna Kluczwajd, Toruńskie teatry świetlne, czyli kina, wytwórczość filmowa i miejscowe gwiazdy 1896 1939. O kulturze czasu wolnego dawnych torunian, Stowarzyszenie Historyków Sztuki, b.m.w., 2013, ss. 407 Obszerna publikacja, wydana staraniem Stowarzyszenia Historyków Sztuki i nakładem autorki, składa się z czterech rozdziałów, wstępu, zakończenia i aneksu. Celem autorki jest przedstawienie wycinka historii kultury Torunia. W pierwszym rozdziale Z dziejów kina zamieszczono podstawowe informacje terminologiczne z zakresu historii kinematografii. Katarzyna Kluczwajd rozważa również tradycyjne pytania związane z działalnością kin, pyta między innymi o miejsce kinematografii wśród sztuk, jej elitarność lub egalitarność oraz przedstawia zawrotne tempo, w którym kino się rozwinęło. K. Kluczwajd przypomniała widowiska optyczne poprzedzające seanse kinowe, umieszczając je pomiędzy przetworzonymi z kultury ludowej miejskimi formami kultury popularnej (takimi jak wesołe miasteczka, strzelnice, występy orkiestr po- 280

dwórkowych) a uproszczonymi wariantami kultury wysokiej (s. 17), czyli wodewilami i teatrzykami ogródkowymi czy drukowanymi kalendarzami. Autorka nakreśliła krótko historię kinematografii na ziemiach polskich począwszy od działalności Bolesława Matuszewskiego, który uczył się obsługi kinematografu w Petersburgu, przez pierwsze pokazy filmowe w Warszawie i Krakowie, działalność wędrownych teatrów świetlnych aż do pierwszego stałego kina na ziemiach polskich, które powstało w 1903 r. w Poznaniu. Pojawienie się kina w Toruniu ukazano na tle ówczesnej sytuacji społecznej i postępującej polityki germanizacyjnej zaborcy. Przechodząc do działalności kin po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, autorka zwróciła uwagę na regulujące ją podstawy prawne oraz szybki wzrost liczby kin w całym kraju w 1920 r. odnotowano około 700 kin stałych i ruchomych jak również na strukturę produkcji filmowej (od filmów reklamowych do dokumentalnych), uzależnionej od zleceniodawców właścicieli kin. Nie bez znaczenia dla rozwoju kinematografii była także sytuacja gospodarcza w kraju. Drugą część tego rozdziału K. Kluczwajd poświęciła aktorom polskiego pochodzenia, którzy w latach dwudziestych i trzydziestych XX w. występowali w filmach na całym świecie, oraz funkcji edukacyjnej przypisywanej kinematografii w sytuacji społeczno-politycznej lat trzydziestych XX w. W tym kontekście nie mogło zabraknąć wątku żydowskiego. W trzeciej części tego rozdziału autorka analizuje przepisy dotyczące działalności kin, cytując między innymi Warunki urządzeń kinematograficznych z 1922 r. wydane przez toruński oddział Państwowej Inspekcji Przemysłu. Drugi rozdział O rozrywkach torunian rozpoczyna krótkie wprowadzenie poświęcone życiu codziennemu w mieście w XIX i XX w. W drugiej części tego rozdziału K. Kluczwajd omówiła rozrywki dostępne dla mieszkańców Torunia w XIX i XX w.; w dalszej części domowe aparaty obrazkowe, stereoskopy, aparaty magiczne czy pierwsze fonografy prototypy gramofonów, w kolejnej zaś: diogramy, panoramy i fotoplastykony, czyli pierwowzory instytucji filmowych. Trzeci rozdział, poświęcony kinematografom i filmom w Toruniu, wyznaczają cezury chronologiczne 1896 (wiosną 1897 r. w Toruniu odbyły się pierwsze wędrowne teatry świetlne), 1920 (powrót Torunia w granice Polski) i 1939 r. W kolejnych częściach tego rozdziału znalazły się informacje o kinematografach wędrownych, stałych i cenzurze stosowanej w Toruniu w odniesieniu do produkcji filmowej w omawianym okresie. Następnie przedstawione zostały kwestie polityczne związane z projekcjami kinematograficznymi w Toruniu, filmy poświęcone Toruniowi i tworzone w miejscowej wytwórni, aktorzy związani z Toruniem i inne osoby związane z lokalnym kinem, lokal- 281

nymi firmami i szkołami filmowymi, procesy i spory sądowe dotyczące działalności kin. Nie zabrakło również informacji o reklamie kin toruńskich oraz reklamie umieszczanej w kinach, walorach edukacyjnych filmów dla dzieci i młodzieży, a także repertuarze zagranicznym i polskim oglądanym przez torunian i recenzowanym w lokalnej prasie. Czwarty rozdział, Toruńskie kina stałe co, gdzie, kiedy, zawiera katalog toruńskich kinematografów i kin. Znajdują się tu informacje o lokalizacji instytucji, repertuarze, właścicielach i wydarzeniach kulturalnych związanych z ich działalnością. K. Kluczwajd wymienia siedemnaście kinematografów i kin zlokalizowanych w Toruniu i Podgórzu. W zakończeniu autorka podaje kilka informacji o dalszych, wojennych i powojennych dziejach kin w Toruniu, wymieniając instytucje, które działały w mieście po II wojnie światowej i wspominając takie wydarzenia, jak powstanie Studenckiego Klubu Filmowego Pętla. Zamieściła też listę filmów, których akcja rozgrywała się w naszym mieście. Wszystkie rozważania zebrane zostały w podsumowaniu. Książkę uzupełnia aneks zawierający Toruńskie kalendarium kinowe, chronologiczny spis wydarzeń związanych z działalnością kin stałych w Toruniu i wykaz właścicieli tych kin. W tej części książki znalazły się również: wykaz skrótów, słowniczek oraz wybrana literatura i źródła. Korzystanie z publikacji ułatwiają indeksy: osób, geograficzny, filmów toruńskich i o Toruniu oraz Toruński indeks kinematograficzno-filmowy, w którym znajdują się odwołania do wszystkich instytucji omówionych w książce. Należy jeszcze zwrócić uwagę na ogromną liczbę fotografii i krótkich wypisów prasowych, które wzbogacają publikację. Klasztor dominikański w Toruniu. W 750. rocznicę fundacji, red. Piotr Oliński, Waldemar Rozynkowski, Juliusz Raczkowski, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013, ss. 180 W Instytucie Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w dniu 4 października 2013 r. odbyła się sesja z okazji 750. rocznicy założenia klasztoru dominikańskiego w Toruniu. Omawiana publikacja pozwala przyjrzeć się efektom obrad uczestników tej sesji. Po krótkim wstępie, napisanym przez redaktorów tomu, część merytoryczną otwiera artykuł Andrzeja Radzimińskiego, w którym przedstawiono początki działalności dominikanów z Torunia na szerszym tle działalności zakonów w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach. Autor zwrócił uwagę na rolę dominikanów w procesie chrystianizacji oraz obecność ich i innych zakonów 282

w różnych ośrodkach miejskich na terenie Prus. W kolejnym artykule Rafał Kubicki omówił szczegóły kontraktu fundacyjnego klasztoru w Toruniu, poziom edukacji, którą zapewniano zakonnikom w szkole w Toruniu i w czasie studiów zagranicznych, a także ich działalność (pełnione funkcje) w ramach prowincji zakonnej. Sławomir Zonenberg omówił z kolei stosunki krzyżackodominikańskie w Prusach do 1466 r., zwracając uwagę m.in. na rolę dominikanów jako mediatorów w sporach, które toczyli Krzyżacy, wpływ dominikańskich kazań krucjatowych na lokalną ludność oraz zależność ekonomiczną dominikanów od Krzyżaków. Relacje między Krzyżakami i dominikanami w Prusach zależały od sytuacji politycznej oraz stanowiska polskiej prowincji dominikanów, a stroną dominującą w tych relacjach był zakon krzyżacki. Monika Jakubek-Raczkowska i Juliusz Raczkowski poświęcili swój artykuł z zakresu historii sztuki przedstawieniu elementów wystroju dominikańskiego kościoła św. Mikołaja w Toruniu. Osiągnięcie postawionego celu było bardzo trudne ze względu na nieliczne zachowane elementy wyposażenia i rysunki nieistniejącego dziś kościoła. Autorzy skupili się w tej sytuacji na zabytkach podominikańskich znajdujących się obecnie w kościele św. Jakuba w Toruniu i Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie. W książce zamieszczono kolorowe fotografie omawianych dzieł sztuki. Łukasz Myszka przybliżył w następnym artykule działalność duszpasterską dominikanów toruńskich w czasach nowożytnych, kiedy byli jedynym zakonem katolickim w mieście, w którym przewagę zdobyli protestanci. Jeden z redaktorów tomu, Waldemar Rozynkowski, badał księgi metrykalne parafii w Kaszczorku założone w 1789 r. przez przeora konwentu toruńskich dominikanów o. Augustyna Zaborowskiego i uzupełniane aż do połowy XIX w. przez różnych dominikanów z tego klasztoru. Oprócz analizy tych źródeł autor pokazuje związki między parafią w Kaszczorku a wspólnotą zakonną dominikanów. Piotr Oliński, redaktor tomu, podjął się również napisania artykułu Warstwy pamięci w kronice dominikanów toruńskich. Przedstawił w nim tradycję spisywania kronik klasztornych, scharakteryzował księgę przechowywaną w Archiwum Diecezjalnym w Pelplinie, wskazując na dotychczasowe zainteresowanie historyków tym źródłem i skupiając się na najstarszych jego częściach, spisanych przez przeora Marcina Ostrowskiego. Autor wskazał też możliwe powody powstania kroniki. W ostatnim, bardzo krótkim tekście, Witold Konopka przedstawił na podstawie literatury przedmiotu losy kilku wybranych elementów wyposażenia kościoła dominikańskiego po kasacie klasztoru w 1819 r. Wiesława Duży (Toruń) 283