Spotkaj Żywą HISTORię Homo Cracoviensis TURYSTYKA ZAMKI MAŁOPOLSKI MUZEA - INSPIRUJĄ SPOTKANIA
Zamki Małopolski Małopolskę śmiało można nazwać krainą zamków. To właśnie tu, w okolicach Krakowa, znajdują się popularne orle gniazda : romantyczne ruiny i okazałe zamczyska Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Malownicze średniowieczne twierdze wznoszą się też pośród szczytów Pienin i Beskidów Zachodnich. Inne zamki usytuowane są nad wodami jezior Czchowskiego i Czorsztyńskiego. Najpiękniejsza jest jednak królewska rezydencja w dawnej stolicy Polski zamek na Wawelu w Krakowie. W niniejszej publikacji opisano jedynie najciekawsze i najlepiej zachowane zamki Małopolski. Ponadto w wielu miejscach zobaczyć można z daleka stare mury i wieże średniowiecznych, zrujnowanych fortec. Królewski na Wawelu w Krakowie. 2 Na renesansowych krużgankach. 4 w Niepołomicach. 5 w Pieskowej Skale. 6 w Suchej Beskidzkiej. 7 Pośród białych skał Jury. 8 Lipowiec w Wygiełzowie. 9 w Korzkwi. 10 w Ojcowie. 11 Nad spienionym nurtem Dunajca zamki pienińskie. 12 Wronin w Czorsztynie. 13 Dunajec w Niedzicy. 14 Żupa oraz zamki i zamczyska Pogórza. 15 w Wieliczce. 16 w Dobczycach. 17 w Nowym Wiśniczu. 18 w Dębnie. 19 Z biegiem Dunajca.................... 20 w Czchowie. 21 Tropsztyn w Wytrzyszczce. 22 w Nowym Sączu. 23
Królewski na Wawelu w Krakowie Królewski na Wawelu to muzeum-rezydencja historyczna królów polskich. Usytuowany jest na wapiennym wzgórzu obok kościoła katedralnego. Wzgórze wawelskie zamieszkałe było od pradziejów, a od wczesnego średniowiecza stało się ośrodkiem władzy świeckiej i kościelnej. Szczególny rozkwit przeżywał Wawel za panowania ostatnich Piastów i Jagiellonów (XV XVI w.). Z początkiem wieku XVI gotycki zamek przekształcono w renesansową siedzibę należącą do najwspanialszych w Europie. Budowla ta imponuje do dziś swoim rozmachem i zachwyca lekkością arkadowego dziedzińca. Renesansowy zamek oraz kaplicę przy katedrze, zwaną Zygmuntowską, wznieśli Włosi sprowadzeni do Polski przez króla Zygmunta Starego. Przez kilka wieków zamek na Wawelu był siedzibą królów z dynastii Piastów, Jagiellonów i Wazów oraz miejscem posiedzeń sejmu. kilkakrotnie uległ zniszczeniu i ograbieniu w czasie działań wojennych. Od początku wieku XX, po odzyskaniu go z rąk austriackich i po wieloletnich pracach konserwatorskich, pełni funkcję muzeum. Obecnie zbiory wawelskie są prezentowane publiczności w ramach kilku ekspozycji. W reprezentacyjnych komnatach królewskich możemy podziwiać m.in. cenne arrasy flamandzkie oraz strop z rzeźbionym głowami w Sali Poselskiej, w prywatnych apartamentach królewskich gotycko-renesansowe portale, a w Skarbcu i Zbrojowni precjoza, pamiątki narodowe i dawną broń. Miłośnicy sztuki orientalnej znajdą znakomite przykłady broni, tkanin i ceramiki w salach Sztuki Wschodu. Wawel Zaginiony odkrywa dla zwiedzających ślady dawnych i pradawnych dziejów wzgórza. Kościół katedralny to miejsce koronacji i pochówków kolejnych władców Polski. Od początku XIX w. zyskał ponadto charakter pan- Zwiedzanie Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, tel.: 0048 12 4225155, http://www.wawel.krakow.pl, zamek@wawel.edu.pl; czynne: IV X wt. pt. 9.30 17.00, sb. i nd. 11.00 18.00, XI III wt. sb. 9.30 16.00, nd. 10.00 16.00; ekspozycje: Komnaty Królewskie, Prywatne Apartamenty Królewskie, Skarbiec i Zbrojownia (IV X dodatkowo czynne: pn. 9.30 13.00, XI III zamknięta w nd.), Sztuka Wschodu (XI III zamknięta w nd.) oraz wystawa archeologiczna Wawel Zaginiony (IV X dodatkowo czynne: pn. 9.30 13.00). Osobno zwiedza się katedrę, Groby Królewskie, wieżę Zygmuntowską i Muzeum Katedralne; informacje: Parafia Archikatedralna św. Stanisława i św. Wacława, tel.: 0048 12 4293327, http://www.katedra-wawelska.pl, info@katedra-wawelska.pl; czynne: IV IX pn. sb. 9.00 17.00, nd. 12.30 17.00, X III pn. sb. 9.00 16.00, nd. 12.30 16.00, muzeum nieczynne w nd. Wzgórze wawelskie jest udostępniane zwiedzającym codz. od godz. 6.00 do zmroku (szczegółowe inforvmacje o godzinach udostępniania wzgórza są wywieszone przy kasach), natomiast dziedziniec arkadowy zamku jest zamykany 30 min przed zamknięciem bram wzgórza. Dojazd Parking (podziemny, płatny) znajduje się przy ulicy Powiśle; parkować można również przy ulicach Straszewskiego i Podzamcze oraz Bernardyńskiej (strefa płatnego parkowania). W pobliżu kursują tramwaje linii nr 3, 6, 8, 10, 18 i 40. Informacja turystyczna Punkt informacji turystycznej, Wawel 9, tel.: 0048 12 4225155 wew. 219. Wszelkich niezbędnych informacji udzielają turystom it także Punkty Informacji Miejskiej; najbliżej Wawelu znajduje się Pawilon Wyspiańskiego: pl. Wszystkich Świętych 2; http://www.krakow.travel, it@infokrakow.pl. Noclegi i gastronomia Restauracja Na Wawelu, tel.: 0048 12 4211915, http://www.nawawelu.pl, restauracja@nawawelu.pl; kawiarnia Pod Basztą, tel.: 0048 12 4227528, http://kawiarniapodbaszta.com. teonu narodowego. Gotycką katedrę otacza wieniec pochodzących z różnych wieków kaplic, z których najbardziej znane to królewskie kaplice grobowe ostatnich Jagiellonów i Wazów. Godnym podziwu jest bogate, pod względem architektonicznym i wyposażenia, wnętrze katedry wraz z okazałą konfesją św. Stanisława, biskupa krakowskiego. Wspinając się na jedną z wież katedry, by spojrzeć na panoramę miasta, zobaczymy dzwon Zygmunt, którego dźwięk rozbrzmiewa nad Krakowem w doniosłych momentach. Wzgórze wawelskie ma swoje legendy. Mówią one o zamieszkałym w jaskini, u stóp wzgórza, strasznym smoku, jego pogromcy Kraku i córce tegoż Wandzie, która rzuciła się do Wisły, nie chcąc oddać ręki zachodniemu rycerzowi. Z murów Wawelu rozciąga się widok na zakole Wisły opasującej skaliste wzgórze, na którym stoi zamek. Tuż obok tarasu widokowego znajduje się wejście do Smoczej Jamy. Schodząc krętymi schodkami, trafia się do wnętrza jaskini, w której wg legendy miał mieszkać smok wawelski. Jak wyglądał potwór, można sobie wyobrazić, oglądając jego ziejący ogniem pomnik przed wejściem do jaskini na bulwarze wiślanym. Smocza Jama, czynne: IV VI i IX X 10.00 17.00, VII VIII 10.00 18.00. 2 3
Na renesansowych krużgankach Niepołomice w Niepołomicach ziedziniec arkadowy Zamku Królewskiego na Wawelu w Kra- zbudowany w stylu renesansowym, stał się inspiracją Dkowie, dla wielu innych zamków i pałaców w całej Polsce. Także w Małopolsce można zobaczyć kilka rezydencji z uroczymi, arkadowymi krużgankami i innymi elementami, charakterystycznymi dla stylu renesansowego. Nieprzypadkowo nazywa się niektóre z nich małym Wawelem. Pieskowa Skała Pieskowa Skała Niepołomice Sucha Beskidzka Niepołomice Z tego zamku, zbudowanego na polecenie Kazimierza Wielkiego, polscy królowie wyruszali na łowy do niedalekiej Puszczy Niepołomickiej, a polowania były jedną z ulubionych rozrywek wielu monarchów. Dziś w miejscu gotyckiego zamku kazimierzowskiego podziwiać można piękną budowlę renesansową. Gmach na planie kwadratu wzniesiono za czasów Zygmunta Augusta. Wzorem dla niepołomickiej rezydencji stał się oczywiście Wawel do wnętrza zamku prowadzi zachowany do dziś renesansowy portal, zaś dziedziniec otaczają dwie kondygnacje arkadowych krużganków (oryginalnie były trzy, ale najwyższą zburzono z rozkazu władz austriackich w okresie zaborów). Król, wzorem swego ojca, Zygmunta Starego, do budowy zatrudnił architektów z Włoch w tym sławnego mistrza Santi Gucciego. W zamku mieści się obecnie Muzeum Niepołomickie, a także hotel. Sucha Beskidzka Zwiedzanie Muzeum Niepołomickie, ul. Zamkowa 2, tel.: 0048 12 2619851, http://www.muzeum.niepolomice.pl, zamek@muzeum.niepolomice.pl; czynne: codz. 10.00 17.00. Dojazd Z Krakowa (24 km) od strony Nowej Huty na wschód drogą nr 79 w kierunku Sandomierza i następnie drogą nr 75 do Niepołomic. Inna trasa: z Krakowa drogą nr 4 na południowy wschód do Wieliczki, a stamtąd drogą nr 964 do centrum Niepołomic. Dojazd z Krakowa zapewniają też mikrobusy. Noclegi i gastronomia Hotel Królewski ***, ul. Zamkowa 2, tel.: 0048 12 2619801, http://www.zamekkrolewski.com.pl, hotel@zamekkrolewski.com.pl. W pobliżu (przy rynku) można zwiedzić gotycki kościół pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników ufundowany również przez Kazimierza Wielkiego. Do kościoła przylegają dwie kaplice: renesansowa Branickich i barokowa (pw. św. Karola Boromeusza) Lubomirskich. 4 5
Pieskowa Skała w Pieskowej Skale Sucha Beskidzka w Suchej Beskidzkiej Najbardziej znany widok zamku w Pieskowej Skale rozciąga się z doliny Prądnika na pierwszym planie widać wapienny ostaniec, zwany Maczugą Herkulesa. Zaczerpnięta z mitologii starożytnych Greków nazwa pasuje do renesansowej architektury zamku. Budowlę obronną nakazał wznieść tu Kazimierz Wielki w XIV w. Renesansowy charakter nadali jej ponad 200 lat później jej ówcześni właściciele: Hieronim Szafraniec, sekretarz króla Zygmunta Starego, oraz jego syn Stanisław. Sprowadzeni z Włoch architekci wznieśli arkadowy dziedziniec, a wieża zegarowa otrzymała hełm podobny do tych z wież Zamku Królewskiego na Wawelu. Tuż obok przybysze z Italii umieścili arkadową loggię, zaś poniżej zaprojektowali urządzony na tarasie nad urwiskiem ogród włoski. Dziś w zamku mieści się muzeum prezentujące przemiany stylowe w sztuce europejskiej, a także największa w Polsce galeria malarstwa angielskiego. Magnacka rezydencja w Suchej Beskidzkiej jak mało która w Polsce zasłużyła na miano małego Wawelu. Arkadowe krużganki dwóch z trzech skrzydeł zamkowego dziedzińca wyróżnia lekkość i elegancja. zbudował Kasper Castiglione, znany później również jako Kasper Suski. Ten pochodzący z Florencji złotnik wzniósł w 1554 r. renesansowy dwór, stanowiący dziś fragment południowego skrzydła zamku. Dzięki kolejnym właścicielom, Komorowskim, na początku XVII w. dwór przekształcony został w rezydencję z arkadowym dziedzińcem. W kolejnych wiekach zamek pozostawał w rękach magnackich rodów Wielopolskich, Branickich i Tarnowskich i mimo licznych przebudów zachował piękny, renesansowy wygląd. W zamku mieści się Muzeum Miejskie, a także dom kultury oraz hotel z restauracją. Zwiedzanie Muzeum w zamku w Pieskowej Skale, Sułoszowa, tel.: 0048 12 3896004, http://www.pieskowaskala.eu, pieskowa.skala@neostrada. pl; czynne: V IX wt. czw. 9.00 17.00, pt. 9.00 13.00, sb. i nd. 10.00 18.00, IV i X wt. czw. i sb. nd. 10.00 16.00, 10.00 13.00, XI III tylko sb. i nd. 10.00 16.00. Dojazd Z Krakowa (30 km) na północny zachód drogą nr 94 w kierunku Olkusza, a następnie przez Sąspów i Ojców na skraj wsi Sułoszowa lub też drogą nr 794 do Skały i dalej drogą nr 773 w kierunku Olkusza. Poniżej zamku znajduje się parking, z którego do bramy wejściowej prowadzą schody (10 15 min). Pod zamkiem zatrzymują się autobusy z Krakowa. Noclegi i gastronomia Kawiarnia-restauracja Zamkowa z tarasem widokowym, tel.: 0048 12 3891103. Tuż poniżej skały, na której wznosi się zamek, znajduje się mogiła powstańców styczniowych. Pod Pieskową Skałą oddział powstańczy gen. Mariana Langiewicza 4 marca 1863 r. stoczył potyczkę z wojskami rosyjskimi. Prochy powstańców, którzy zginęli w bitwie, przeniesiono tu w 1953 r. ze Skały i złożono pod granitowym nagrobkiem. Wśród zabitych był m.in. Andrzej Potiebnia, ukraiński rewolucjonista i ochotnik, walczący po stronie polskich powstańców. Zwiedzanie Muzeum Miejskie, ul. Zamkowa 1, tel.: 0048 33 8742605, http://muzeum.sucha-beskidzka.pl, muzeum@sucha-beskidzka.pl; czynne: V X wt. pt. 9.00 17.00, sb. i nd. 10.00 18.00, XI IV wt. pt. 8.00 16.00, sb. i nd. 9.00 15.00. Miejski Ośrodek Kultury z Galerią Sztuki, ul. Zamkowa 1, tel.: 0048 33 8741303, http://www.zameksuski.pl, mok@zameksuski.pl; czynne: pn. sb. 9.00 16.00. Dojazd Z Krakowa (55 km) na południe zakopianką, tj. drogą nr 7, do Głogoczowa, następnie drogą nr 52 w kierunku Bielska-Białej i drogą wojewódzką nr 956 przez Sułkowice i Zembrzyce. Noclegi i gastronomia Hotel i restauracja Kasper Suski **, ul. Zamkowa 1 (w skrzydle zamku), tel.: 0048 33 8741639, http://www.kaspersuski.pl, hotel@kaspersuski.pl. Na rynku w Suchej Beskidzkiej stoi drewniana karczma unikatowy zabytek architektury drewnianej wzniesiona w 2. poł. XVIII w. Wysoki gontowy dach, wsparty na arkadowych podcieniach kryje ciemne wnętrze ze starodawnym wystrojem. Jako tradycyjna restauracja Karczma Rzym wciąż przyjmuje gości. 6 7
Pośród białych skał Jury Wygiełzów Lipowiec w Wygiełzowie a Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej między skalnymi ostań- i na krawędzi jurajskich wąwozów wznoszą się liczne Ncami malownicze zamki. Łączy je jeden z najciekawszych szlaków turystycznych Polski, zwany Szlakiem Orlich Gniazd, bo twierdze te zbudowano w miejscach tak trudno dostępnych jak gniazda królewskich ptaków. Wygiełzów Wygiełzów Ojców Korzkiew Ojców Na zachód od Krakowa, ponad wsią Wygiełzów już z daleka widać wyniosłe, zalesione wzgórze. Na jego szczycie niczym wapienna turnia wyrasta potężna baszta z białego kamienia. Choć z daleka widać tylko wieżę, to pośród drzew skrywają się też mury okazałego zamku biskupiego z XIII w. Wówczas to biskupi krakowscy wznieśli twierdzę, która pozostała ich własnością aż do rozbiorów. Od początku XIX stulecia budowla jest w ruinie, jednak jej mury zabezpieczono i przystosowano do zwiedzania. Z wieży rozciągają się wspaniałe widoki na okolicę, natomiast w zrekonstruowanych pomieszczeniach pierwszego piętra zamku można obejrzeć niewielką ekspozycję poświęconą dziejom warowni. Zgromadzono stare zdjęcia i grafiki oraz niewielką kolekcję różnych przedmiotów znalezionych pośród ruin przez archeologów. Korzkiew Zwiedzanie Nadwiślański Park Etnograficzny w Wygiełzowie i Lipowiec, Wygiełzów, ul. Podzamcze 1, tel.: 0048 32 6134062, http://zameklipowiec.republika.pl, lipowiec@vp.pl; czynne: IV IX codz. 8.00 18.00, X III codz. 8.00 15.00. Dojazd Z Krakowa (55 km) na zachód autostradą A4 do Chrzanowa, a potem drogą nr 781 Chrzanów Andrychów lub też bezpośrednio z Krakowa na zachód drogą nr 780 w kierunku Libiąża. Parking znajduje się obok wejścia do skansenu, skąd do zamku wiedzie szlak turystyczny oznakowany kolorem żółtym (15 20 min). U stóp wzgórza zamkowego zobaczyć można liczne stare drewniane budowle: wiejskie chaty, szlachecki dwór, a nawet kosciół. Należą one do Muzeum Nadwiślańskiego Parku Etnograficznego, popularnie zwanego skansenem w Wygiełzowie, który zarządza także ruinami zamku Lipowiec. Nadwiślański Park Etnograficzny, tel.: 0048 32 6228749, http:// www.mnpe.pl; codz. IV IX 8.00 18.00, X III 8.00 15.00. 8 9
Korzkiew Ojców w Korzkwi w Ojcowie Jeszcze 15 lat temu na wzgórzu ponad malowniczą doliną Korzkiewki wznosiły się tylko ruiny murów, bramy i domu mieszkalnego średniowiecznego zameczku rycerskiego. Dziś stoi tu kamienna forteca, z pietyzmem odbudowana wg dawnych rycin. Warownia została wzniesiona w XIV w. przez Jana z Syrokomli (dziś Janowiec nad Wisłą w województwie lubelskim). Gotycki zameczek rozbudowano w XVI w., nadając mu renesansowy charakter. Potem budowla należała m.in. do rodziny Jordanów, którzy traktowali ją jako swą rezydencję myśliwską, lecz pod koniec XVIII w. była już opuszczona. Ówcześni właściciele, Wodziccy, zbudowali poniżej warowni nieistniejący dziś dwór. Dojazd Z Krakowa (15 km) na północ drogą nr 794 w kierunku Skały, potem boczną drogą od Januszowic wzdłuż Prądnika i następnie w prawo w dolinę Korzkiewki. Wzgórze z zamkiem objeżdża się od południa i zachodu, a goście hotelowi mogą podjechać na mały parking przed bramą. Przez Korzkiew przejeżdżają krakowskie autobusy podmiejskie linii nr 267 i mikrobusy kursujące na trasie Smardzowice. Noclegi i gastronomia Hotel Korzkiew, tel.: 0048 12 4195590, http://www.korzkiew.donimirski.com, zamek@donimirski.com. Wokół zamku, na zboczach doliny Korzkiewki, rozciąga się stary park, w którym obecni właściciele warowni i hotelu chcą odtworzyć dwór Wodzickich, dawnych właścicieli zamku i wsi. Na przeciwległym zboczu doliny, na północ od zamku, warto odwiedzić wczesnobarokowy kościół z 1623 r. o charakterze obronnym (wieża ze strzelnicami). Legenda mówi, że nazwa miejscowości Ojców powstała dzięki królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Miał on budowany z jego rozkazu zamek nazwać Ociec u skały, nawiązując do wydarzeń z życia swego ojca, Władysława Łokietka, który miał się ukrywać w dolinie Prądnika podczas walk o z czeskim królem Wacławem II. W legendzie tej tkwi ziarno prawdy kamienny zamek w miejscu wcześniejszego grodu nakazał zbudować Kazimierz Wielki. Była to jedna z ważniejszych twierdz na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Tu rezydował starosta ojcowski, a zamek zamieszkany był do końca XVIII w. (jeszcze w 1787 r. podejmowano tu ostatniego króla Polski, Stanisława Augusta Poniatowskiego), ale w okresie rozbiorów budowla popadła w ruinę. Do dziś przetrwały fragmenty murów oraz jednej baszty, a także wieża bramna, w której mieści się niewielka izba muzealna. w Ojcowie znajduje się obecnie w obrębie Ojcowskiego Parku Narodowego. Zwiedzanie w Ojcowie; czynne: codz. poł. IV V i VIII IX 10.00 16.45, VI VII 10.00 17.45, X 10.00 15.45, 1. poł. XI 10.00 14.45. Dojazd Z Krakowa (30 km) na północ drogą nr 94 w kierunku Olkusza, a następnie boczną drogą przez Sąspów. Inna trasa: drogą nr 794 do Skały i dalej drogą nr 773 w kierunku Olkusza do doliny Prądnika i do Ojcowa. U stóp góry zamkowej znajduje się parking. Z Krakowa kursują tu również mikrobusy, a w weekendy w okresie V IX autobusy. Z legendą o pochodzeniu nazwy Ojcowa wiąże się znajdująca się na Chełmowej Górze Grota Łokietka, w której przyszły król miał się ukrywać przed swymi przeciwnikami. Można się tu wspiąć z Ojcowa szlakiem oznakowanym kolorem czarnym. Idąc do jaskini, warto wybrać trasę prowadzącą obok skalnego przesmyku zwanego Bramą Krakowską. Grota Łokietka, czynne: 2. poł. IV 9.00 15.30, V VIII 9.00 18.30, IX 9.00 17.30, X 9.00 16.30. 10 11
Nad spienionym nurtem Dunajca zamki pienińskie W miejscu, gdzie nad koryto Dunajca wyrastają wapienne turnie Pienin i gdzie rzeka przebija się przez góry sławnym przełomem, powstały w średniowieczu dwie malownicze warownie graniczne węgierski zamek Dunajec w Niedzicy i polski Wronin w Czorsztynie. Dziś, po zbudowaniu w Niedzicy zapory na Dunajcu, obie twierdze znalazły się na oblanych wodą, malowniczych cyplach. Czorsztyn Czorsztyn Czorsztyn Wronin w Czorsztynie Kiedy w 1651 r. na dalekiej Ukrainie polskie oddziały wojowały z zastępami kozaków Bohdana Chmielnickiego, graniczną twierdzę w Czorsztynie napadł i zajął niejaki Kostka Napierski. Ten awanturnik, opłacony przez kozackiego hetmana, miał siać zamęt i wiązać w ten sposób część sił polskich. Skończył marnie, jak to ze zdrajcami często bywa Czorsztyn zdobyły oddziały wysłane przez biskupa krakowskiego, a schwytany Napierski został skazany na straszną śmierć przez nabicie na pal. Historia buntu Kostki Napierskiego jest najbardziej znanym wydarzeniem związanym z długą i ciekawą historią zamku Wronin w Czorsztynie. Murowaną twierdzę wzniesiono tu w XIV w. za panowania Kazimierza Wielkiego, w miejscu wcześniejszych budowli. Strzegła ona granicy z Węgrami i przeprawy przez Dunajec. Dziś zamek ma postać trwałej ruiny, a w kilku odbudowanych pomieszczeniach mieści się nieduża ekspozycja historyczno-archeologiczna. Z tarasów na murach rozciąga się widok na Jezioro Czorsztyńskie, zamek w Niedzicy, Pieniny, a nawet Tatry. Niedzica Niedzica Zwiedzanie Ruiny zamku Wronin; czynne: V IX codz. 9.00 18.00, X IV wt. nd. 10.00 15.00. Dojazd Z Krakowa (110 km) na południe zakopianką, tj. drogą nr 7, do Zaborni, dalej drogą nr 47 do Nowego Targu, a następnie drogą nr 969 w kierunku Szczawnicy. W Krośnicy trzeba skręcić w stronę Sromowców, a potem do wsi Czorsztyn. Przed zamkiem znajduje się bezpłatny parking, a dojście do ruin szlakiem oznakowanym kolorem zielonym zajmuje 5 min. Niedaleko zamku, ponad brzegiem zaporowego Jeziora Czorsztyńskiego, na półwyspie Stylchyn, powstała Osada Turystyczna Czorsztyn. Jej zabudowa to stare, zabytkowe wille i tradycyjne chaty, przeniesione tu ze wsi zalanych później wodami jeziora zaporowego. Dziś w drewnianych budynkach mieszczą się pensjonaty i restauracje, a w najstarszej, w całości zachowanej zagrodzie utworzono małą ekspozycję etnograficzną. Osada Turystyczna Czorsztyn, tel.: 0048 18 2650302, http:// www.osada.czorsztyn.pl, osada@czorsztyn.pl. 12 13
Niedzica Dunajec w Niedzicy Dunajec w Niedzicy, jedna z najpiękniejszych tego typu budowli w Polsce, stał się znany po odnalezieniu tu w 1946 r. tajnego schowka z dokumentem zapisanym pismem węzełkowym kipu, jakiego używano w indiańskim imperium Inków w Peru! Podobno była to informacja, o miejscu ukrycia tajemniczego złotego skarbu Inków Kipu przywiózł do Niedzicy zapewne jeden z właścicieli zamku z rodu Berzeviczych Sebastian, który pod koniec XVIII w. podróżował po Peru. Miał tam poślubić Indiankę, zaś ich córka Umina została żoną ostatniego potomka królewskiego rodu Inków Tupaca Amaru. Skarbem architektury jest sam zamek. Jego najstarsza część to gotycki zamek górny z XIV w., zbudowany w miejscu drewniano-ziemnej małej fortecy Kokosza Berzeviczego. Ta część twierdzy zajmuje szczyt skalistego wzgórza nad Dunajcem. W XV w. ówczesny właściciel Niedzicy, Emeryk Zapolya ze sławnego rodu węgierskiego, dobudował zamek średni. Największe zmiany miały jednak miejsce na przełomie XVI i XVII stulecia. Władający Niedzicą Jerzy Horvath rozbudował warownię w stylu renesansowym. Nowy dziedziniec z krużgankami otoczony został murem z półokrągłymi basztami, zwieńczonym stylową attyką. Następni właściciele Giovanellowie, ponownie Horvathowie, wreszcie Salomonowie, mieszkający na zamku aż do 1943 r. niewiele już zmienili. Splądrowany pod koniec II wojny światowej zamek został odremontowany. W części komnat mieści się niewielkie muzeum, a zwiedzającym udostępniono także tarasy widokowe na zamku średnim i górnym. Widać z nich Jezioro Czorsztyńskie z malowniczymi ruinami zamku w Czorsztynie na przeciwległym brzegu oraz strome, skaliste zbocza Pienin i Gorców. Żupa oraz zamki i zamczyska Pogórza odróżując z Krakowa na południowy wschód, zwiedzić można kil- interesujących zamków. Malownicze wzniesienia Pogórzy Wie- Pka lickiego i Wiśnickiego stanowią piękną oprawę dla ruin stojącego na skalistym wzgórzu ponad Jeziorem Dobczyckim królewskiego zamku w Dobczycach oraz dla ogromnej fortecy magnackich rodów Kmitów i Lubomirskich w Nowym Wiśniczu. Turyści masowo odwiedzają także Wieliczkę ze sławną kopalnią, ale także z niewielkim zamkiem zwanym żupą. w Dębnie urzeka późnogotycką architekturą. Wieliczka Wieliczka Dobczyce Nowy Dębno Wiśnicz Dębno Zwiedzanie Muzeum Zespołu Zamkowego w Niedzicy, tel.: 0048 18 2629489; czynne: V IX codz. 9.00 19.00, X XI wt. nd. 9.00 16.00; zwiedzanie tylko z przewodnikiem; w cenie biletu zwiedzanie zamku i wozowni. Dojazd Z Krakowa (110 km) najpierw zakopianką, tj. drogą nr 7, do Zaborni, dalej drogą nr 47 do Nowego Targu, a następnie drogą nr 969 w kierunku Szczawnicy. W Dębnie należy skręcić i jechać przez Frydman i Falsztyn po południowej stronie Jeziora Czorsztyńskiego. znajduje się w górnej części wsi, znanej jako Niedzica. Przed nim usytuowany jest duży parking. Noclegi i gastronomia W zamku mieści się restauracja i kawiarnia. Dobczyce Zwiedzając Niedzicę i Czorsztyn, nie można nie skorzystać z okazji, by zobaczyć wspaniałe dzieło przyrody pieniński przełom Dunajca. Najlepiej wybrać się na spływ z doświadczonymi flisakami, którzy na niewielkich tratwach zgrabnie kluczą pośród głazów i skalnych urwisk Trzech Koron i Sokolicy. Spływ zaczyna się w Sromowcach Wyżnych-Kątach i kończy w Szczawnicy lub Krościenku. Polskie Stowarzyszenie Flisaków Pienińskich, tel.: 0048 18 2629721, http://www.flisacy.com.pl, splyw@flisacy.com.pl. Nowy Wiśnicz 14 15
Wieliczka Dobczyce w Wieliczce w Dobczycach W wielickim zamku znajduje się imponująca kolekcja solniczek (ok. 400 sztuk!): szklanych, drewnianych, srebrnych i przede wszystkim porcelanowych m.in. ze sławnych manufaktur w Ćmielowie, Miśni i Korcu. królewski, zwany żupą lub zamkiem żupnym, wznosi się w centrum Wieliczki. W warownych gmachach już od XIII w. miał siedzibę zarząd wielickiej kopalni soli, którą zwano właśnie żupą, a jej zarządcę żupnikiem. Z tego okresu pochodzi Dom pośród Żupy, w którym obecnie mieszczą się ekspozycje muzealne: archeologiczna (w piwnicach zamkowych), historyczna, wreszcie wspomniana wyżej wystawa solniczek. Tu także można zwiedzić najbardziej reprezentacyjną, gotycką salę, zwaną Izbą Grodzką, z tzw. sklepieniem palmowym, wspartym na jednym filarze. Rozbudowa zamku oraz włączenie go w system fortyfikacji miejskich Wieliczki nastąpiło w połowie XIV w. dzięki Kazimierzowi Wielkiemu. Wzniesiono wówczas zachowaną do dziś zamkową basztę, która była jedną z 19 baszt murów miejskich. Z tego okresu pochodzi też tzw. Północny, niedostępny dla zwiedzających, natomiast Środkowy wzniesiony został dopiero w XIX w. i dziś mieści restaurację. Zwiedzanie Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce zamek żupny, ul. Zamkowa 8, tel.: 0048 12 2783266, http://www.muzeum.wieliczka.pl, podziemne@muzeum.wieliczka.pl; czynne: V VIII wt. nd. 9.00 20.00, IX IV wt. sb. 9.00 15.00. Dojazd Z Krakowa (16 km) na południowy wschód drogą nr 4. W pobliżu zamku i kopalni znajdują się liczne parkingi strzeżone (płatne). Dojazd z Krakowa zapewniają pociągi i autobusy komunikacji podmiejskiej (nr 204, 244 i 304) oraz liczne mikrobusy. Informacja turystyczna Punkt informacji turystycznej, ul. Dembowskiego (przy parkingu Kopalni Soli), tel.: 0048 12 2882460, turystyka@ckit. it wieliczka.pl. Noclegi i gastronomia Restauracja Królewska, ul. Zamkowa 8 (w tzw. Zamku Środkowym), tel.: 0048 12 2880343, http://www.restauracje-wieliczka.pl, jb@restauracje-wieliczka.pl. Muzeum Żup Krakowskich, którego ekspozycja podziemna znajduje się w komorach zabytkowej kopalni soli wpisanej na pierwszą. Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO; informacja i rezerwacja: tel.: 0048 12 2787302; czynne: IV X codz. 7.30 19.30, XI III 8.00 17.00. Do tej części muzeum najlepiej przejść trasą turystyczną przez podziemne komory i wspaniałą kaplicę św. Kingi; Kopalnia Soli Wieliczka Trasa Turystyczna, informacja i rezerwacja: tel.: 0048 12 2787302, http://www.kopalnia.pl, turystyka@kopalnia.pl. Wyniosłe wzgórze nad miasteczkiem, zaporą i Jeziorem Dobczyckim zajmują ruiny zamku królewskiego. W przeciwieństwie do wielu innych twierdz, nie padł on ofiarą pożaru czy też wojny, lecz poszukiwaczy skarbów! W połowie XVIII w. przypadkowo odkryto tu garniec pełen monet. Wiadomość o znalezisku zelektryzowała mieszkańców, a na efekty nie trzeba było długo czekać: z budynków i murów pozostały tylko fundamenty. Kolejnego skarbu oczywiście nie znaleziono... Legenda wiąże początki twierdzy z jednym z wojów Mieszka I Dobkiem, który miał przybyć nad Rabę i tu wznieść zamek, u którego stóp wyrosły z czasem Dobczyce. Murowana budowla obronna powstała w 1. poł. XIII w. Rozbudowano ją za panowania Kazimierza Wielkiego, a w połowie XVI w. przekształcono w stylu renesansowym. Dziś zamek jest częściowo odbudowany, a w jego wnętrzach urządzono niewielkie muzeum, którym opiekuje się miejscowy oddział Polskiego Towarzystwa Turystyczno-Krajoznawczego (PTTK). Zwiedzanie w Dobczycach, tel.: 0048 12 2711455, http://www. zamek.dobczyce.pl, zamek.dobczyce@op.pl; czynne: IV i X wt. nd. 10.00 16.00, V VI i IX wt. pt. 10.00 16.00, sb. i nd. 10.00 18.00, VII VIII wt. pt. 10.00 18.00, sb. i nd. 10.00 20.00. Dojazd Z Krakowa (ok. 30 km) na południowy wschód drogą nr 4 do Wieliczki, a dalej drogą nr 964 do Dobczyc. Inna trasa: z Krakowa na południe drogą nr 7 do Myślenic i dalej widokową trasą nr 967 w kierunku Łapczycy, wzdłuż brzegów Jeziora Dobczyckiego. Do Dobczyc z Krakowa kursują autobusy i liczne mikrobusy. Przed zamkiem, na stoku wzgórza ustawiono sześć zabytkowych, drewnianych budynków, tworzących niewielki skansen. Możemy zobaczyć m.in. dom pogrzebowy, w którym zgromadzono przedmioty związane z dawnymi obrzędami pogrzebowymi, dużą i małą wozownię z kolekcją wozów i sań, kurnik z ekspozycją sprzętów gospodarskich, oryginalną kuźnię, wreszcie najbardziej okazałą karczmę Na Zbóju z 1830 r., przeniesioną ze wsi Krzyszkowice. 16 17
Nowy Wiśnicz Dębno w Nowym Wiśniczu w Dębnie Potężna rezydencja Kmitów i Lubomirskich w Nowym Wiśniczu do dziś budzi podziw. Jakie niegdyś musiała kryć bogactwa, można sobie jedynie wyobrazić, skoro podczas potopu w 1655 r. Szwedzi wywieźli stąd aż 150 wozów zdobyczy! I pomyśleć, że mając na względzie dobro zamku, załoga poddała go wcześniej bez walki, mimo iż liczyła 600 doskonale uzbrojonych zaciężnych żołnierzy i dysponowała 80 armatami na nowoczesnych bastionach oraz zapasami amunicji i żywności na 3 lata! Początki zamku sięgają XV w., gdy swą obronną siedzibę wznieśli tu przedstawiciele rodu Kmitów. Renesansowa przebudowa w połowie XVI w. to inicjatywa Piotra Kmity; m.in. powstały wówczas dwie nowe wieże, a zamek podwyższono o jedną kondygnację. Po 1593 r. zamek kupili przedstawiciele rodu Lubomirskich. W połowie XVII w. Stanisław Lubomirski otoczył renesansową budowlę bastionowymi fortyfikacjami, tworząc typ rezydencji zwany palazzo in fortezza. Pracami kierował włoski architekt Maciej Trapola, którego dom do dziś stoi przy wiśnickim rynku. Obecnie w zamku, odzyskanym przez Lubomirskich, od wielu lat trwają prace renowacyjne, ale część wnętrz udostępniono do zwiedzania. Wystawiono tu m.in. ciekawe makiety najbardziej znanych małopolskich zamków, m.in. Wawelu, Pieskowej Skały, Niedzicy i samego Nowego Wiśnicza. Zwiedzanie w Nowym Wiśniczu; czynny: IV X pn. czw. 9.00 16.00, pt. 9.00 17.00, sb. 10.00 17.00, nd. i święta 10.00 18.00, XI III codz. 9.00 16.00. zarządzany jest obecnie przez miasto Nowy Wiśnicz. Dojazd Z Krakowa (45 km) na południowy wschód drogą nr E40 do Bochni, a dalej drogą nr 965 na południe. Przed bramą zamku znajduje się bezpłatny parking. Z murów zamku doskonale widać wznoszące się na sąsiednim wzgórzu zabudowania warownego klasztoru Karmelitów z XVII w. Niestety, nie można go zwiedzać, gdyż mieści się w nim więzienie. Między zamkiem a klasztorem stoi mały, drewniany dwór z 1850 r., zwany Koryznówką. Często bywał tu Jan Matejko żona właściciela dworu była siostrą małżonki sławnego malarza. Obecnie w dworku znajduje się muzeum poświęcone Matejce. Muzeum Pamiątek po Janie Matejce Koryznówka, tel.: 0048 14 6128347, http://www.muzeum.tarnow.pl; czynne: wt. sb. 10.00 14.00, nd. 11.00 15.00. Pod uroczym zamkiem rycerskim w Dębnie co roku we wrześniu w szranki stają setki rycerzy w lśniących zbrojach, walczący o Złoty warkocz Tarłówny która była córką jednego z dawnych właścicieli twierdzy. Według legendy, ojciec zamurował dziewczynę żywcem w zamkowej baszcie za karę za jej miłość do jednego z zamkowych sług. Jej duch do dziś podobno ukazuje się w zamku jako biała dama. Turniej uświetniają pokazy kaskaderskie, salwy ze starodawnych armat, występy średniowiecznych kuglarzy, spektakle teatralne i występy tancerzy, prezentujących dawne tańce dworskie. Międzynarodowy Turniej Rycerski w Dębnie ma już kilkunastoletnią tradycję i stał się jedną z największych tego typu imprez w Polsce. Do zamku w Dębnie warto zawitać nie tylko podczas turnieju. Ta późnogotycka rezydencja rycerska powstała w latach 1470 80 z fundacji kasztelana Jana Dębińskiego, wywodzącego się z małopolskiego rodu Odrowążów. Ceglane gmachy z bogato zdobionymi detalami kamiennymi: obramowaniami okien, wspornikami malowniczych wykuszów czy okazałymi portalami, tworzą cztery skrzydła, otaczające niewielki wewnętrzny dziedziniec. Wnętrza mieszczą kilka interesujących ekspozycji muzealnych. Można tu zobaczyć m.in. meble, obrazy i broń z okresu od XVII do XIX w. Duże zainteresowanie wzbudza zamkowa kuchnia z zachowanym wyposażeniem. Zwiedzanie Muzeum w Dębnie, oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie, Dębno 189, tel.: 0048146658035, http://www.zamekdebno.pl; czynne: wt. i czw. 10.00 16.00, śr. i pt. 9.00 15.00, sb. i nd. 11.00 14.00, a w VII VIII do 18.00. Dojazd Z Krakowa (ponad 60 km) na wschód drogą nr 4. Obok wejścia na teren zamku znajduje się bezpłatny parking. Można tu również dojechać autobusami z Krakowa. W Dębnie można zwiedzić cenny, późnogotycki obiekt kościół parafialny pw. św. Małgorzaty, zbudowany w latach 1470 1504 z fundacji Jana Dębińskiego. W jednonawowej, kamiennej świątyni zachowało się siedem gotyckich portali, a w jej wnętrzu znajdują się m.in. cenne epitafia, ołtarze neogotyckie i kopia gotyckiego tryptyku, którego oryginał przeniesiono do Muzeum Narodowego w Krakowie. 18 19
Z biegiem Dunajca Czchów w Czchowie olina Dunajca, górskiej rzeki przebijającej się przez Karpaty Dw swej drodze ku Wiśle, jest bardzo atrakcyjna krajobrazowo. Wraz z doliną Popradu tworzyła już od stuleci ważny trakt komunikacyjny. Broniły go liczne grody, zamki i baszty strażnicze. Po wielu z nich nie ma już śladu, z innych zostały tylko fragmenty, lecz wciąż stanowią malownicze akcenty w górskim krajobrazie. Czchów Wtrzyszczka W Czchów Wytrzyszczka Na wzgórzu nad Czchowem i malowniczą doliną Dunajca wznosi się potężna baszta. Z jej szczytu rozciąga się widok na zielone wzgórza i dolinę ze wstęgą rzeki, zaporą i Jeziorem Czchowskim. Cylindryczną wieżę o imponujących, kilkumetrowej grubości murach zbudowano pod koniec XIII w., aby kontrolować ważny trakt handlowy biegnący wzdłuż Dunajca. W kolejnym stuleciu wokół baszty powstał z fundacji króla Władysława Łokietka niewielki zamek siedziba starostwa czchowskiego. Budowla została opuszczona w XVIII w. i szybko popadła w ruinę. Do naszych czasów przetrwała tylko najstarsza jej część, czyli wspomniana wieża. W ostatnich latach odbudowano fragment murów i niewielki domek strażnika, w którym znajduje się wystawa archeologiczna wraz z makietą pierwotnego zamku. Zwiedzanie Baszta zamku w Czchowie; czynne: V i IX codz. 10.00 17.00, VI VIII codz. 10.00 19.00, X sb. i nd. 10.00 16.00, pn. pt. 8.00 16.00 po wcześniejszym uzgodnieniu pod nr tel.: 0048 14 6635230. Dojazd Z Krakowa na wschód drogą nr 4 do Brzeska, a dalej drogą nr 75 na południe. Samochód można zaparkować na rynku w Czchowie i w 5 min dojść do zamku. Do Czchowa kursują autobusy z Krakowa. Wokół rynku w Czchowie oraz przy pobliskich uliczkach można zobaczyć oryginalną zabudowę, głównie z XVIII w. W niektórych domach zachowały się podcienia wsparte na drewnianych słupach. Obok rynku warto obejrzeć także cenny zabytek architektury sakralnej gotycki kościół Narodzenia NMP z reliktami świątyni romańskiej z XII w. 20 21
Wytrzyszczka Tropsztyn w Wytrzyszczce w Nowym Sączu Surowa, kamienna baszta i mury zamku Tropsztyn odbijają się w lustrze wód Jeziora Czchowskiego. Niestety, są to niemal zupełnie nowe budowle, wzniesione w ostatnich latach na ruinach oryginalnego zamku. Pierwsza warownia powstała tu na przełomie XIII i XIV w., zbudowana przez rycerzy Zbrosława i Gniewomira z Tropia. Potem zamek kilka razy przebudowywano, ale już na początku XVII stulecia został opuszczony i szybko popadł w ruinę. Według legendy, w tunelach i lochach pod Tropsztynem ukryto w XVIII w. skarb Inków, przywieziony najpierw do zamku w Niedzicy. Jezioro podkreśla efektowne usytuowanie dawnej twierdzy odbudowany zamek pięknie prezentuje się na tle zieleni lasów, tuż ponad taflą wody. Zwiedzający mogą wejść na wieżę, do lochów i komnat oraz obejrzeć film dokumentalny o poszukiwaniach legendarnego skarbu Inków. Na skraju Starego Miasta w Nowym Sączu, w widłach rzek Dunajca i Kamienicy, rozciąga się park, a między drzewami widać fragment muru, basztę i pozostałości innych budowli: to ruiny dawnego zamku sądeckiego. w Nowym Sączu powstał na początku XIV w. Potem rozbudował go Kazimierz Wielki. Na początku XVII w. gotycki zamek został przebudowany przez starostów sądeckich w stylu renesansowym. Budowle zwieńczono attykami, a mieściło się w nich 40 komnat. Niestety, pożary w XVIII w., a potem powódź w 1813 r. doprowadziły zamek do ruiny. W 20-leciu międzywojennym w odbudowanym obiekcie urządzono muzeum. Podczas II wojny światowej niemieccy okupanci przechowywali tu amunicję i wraz z nią zamek został wysadzony w 1945 r. Po wojnie odbudowano fragment muru i Basztę Kowalską, zwieńczoną renesansową attyką. W pobliżu widać fundamenty zburzonego zamku. Zwiedzanie Tropsztyn; czynne: VII VIII pn. pt. 9.00 17.00, nd. 9.00 19.00. Dojazd Z Krakowa na wschód drogą nr 4 do Brzeska, a dalej drogą nr 75 na południe, przez Czchów w kierunku Nowego Sącza. Obok zamku usytuowany jest niewielki parking. Drogą przy zamku przejeżdżają autobusy komunikacji publicznej z Krakowa. it Zwiedzanie w Nowym Sączu, ul. Kazimierza Wielkiego (ponad skrzyżowaniem ulic Legionów i Tarnowskiej). Teren zamku jest stale dostępny dla zwiedzających, natomiast nie ma możliwości wejścia na mury i basztę. Dojazd Z Krakowa na wschód drogą krajową nr 4 do Brzeska, a następnie na południe drogą nr 75. Do miasta dojechać można też autobusem oraz pociągiem z Krakowa. Informacja turystyczna Centrum Informacji Turystycznej Ziemi Sądeckiej, ul. ks. Skargi 2, tel.: 0048 18 4442422, http://www.cit.com.pl, cit@sarr. com.pl. Na przeciwległym, wschodnim brzegu Jeziora Czchowskiego wznosi się widoczny z daleka kościół w Tropiu. Romańska świątynia pochodzi z XII w., lecz była wielokrotnie przebudowywana. Podobno w XI stuleciu mieli tu swą pustelnię święci Świerad i Benedykt dziś do ich sanktuarium w Tropiu pielgrzymują wierni z Polski i ze Słowacji (święci pustelnicy są patronami tego kraju). W Nowym Sączu warto pospacerować w okolicach dawnego zamku. Są tu liczne zabytkowe kamieniczki, kościoły oraz Muzeum Okręgowe z ekspozycją dawnej sztuki z terenu Sądecczyzny i wystawami czasowymi z zakresu historii, kultury i sztuki. Na skraju miasta znajduje się oddział muzeum: Sądecki Park Etnograficzny. Muzeum Okręgowe, ul. Lwowska 3, tel.: 0048 18 4437708; Sądecki Park Etnograficzny, ul. Długoszowskiego 83b, tel.: 0048 18 4418191; http://www.muzeum.sacz.pl. 22 23
Mapa Małopolski Wolbrom Książ Wielki Królewski na Wawelu w Krakowie 2 w Niepołomicach 5 w Pieskowej Skale 6 w Suchej Beskidzkiej 7 Lipowiec w Wygiełzowie 9 w Korzkwi 10 w Ojcowie 11 Wronin w Czorsztynie 13 Dunajec w Niedzicy 14 w Wieliczce 16 w Dobczycach 17 w Nowym Wiśniczu 18 w Dębnie 19 w Czchowie 21 Tropsztyn w Wytrzyszczce 22 w Nowym Sączu 23 Wygiełzów Kęty Chrzanów Zator Olkusz Ojców Korzkiew KRAKÓW Skawina Kalwaria Zebrzydowska Sucha Beskidzka Wieliczka Myślenice Pieskowa Skała Dobczyce Rabka-Zdrój Mszana Dolna Proszowice Niepołomice Nowy Wiśnicz Bochnia Limanowa Brzesko Wytrzyszczka Dębno Czchów Jezioro Rożnowskie Zalipie Wisła Dąbrowa Tarnowska Biecz Gorlice vodná nádrž Orava Nowy Targ Czarny Dunajec Białka Tatrzańska Niedzica Czorsztyn Stary Sącz Piwniczna-Zdrój Szczawnica Krynica-Zdrój Muszyna 24
Wydawca Patroni medialni EGZEMPLARZ BEZPŁATNY; 2010 Patronaty Honorowe Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Ministra Sportu i Turystyki Prezesa Polskiej Organizacji Turystycznej www.museums.krakow.travel Convention Bureau Urząd Miasta Krakowa pl. Wszystkich Świętych 3-4 31-004 tel. +48 12 616 60 69/53/51 fax: +48 12 616 60 56 e-mail: convention@um.krakow.pl www.conventionkrakow.pl www.krakow.pl/en/ccb www.krakow.pl Opracowanie i projekt graficzny: Homo Cracoviensis SPOTKAJ ŻYWĄ HISTORIĘ Krakow - Inspired Meetings Projekt współfinansowany przez Unię Europejską w ramach Małopolskiego Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2007-2013