Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych z badań archeologicznych przy ulicy św. Idziego

Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych z badań archeologicznych przy ulicy św. Idziego Elżbieta Myśkow, Małgorzata Rakoczy Wstęp Spośród zabytków drewnianych, odkrytych w trakcie badań wykopaliskowych prowadzonych z latach 2000-2001 przy ul. św. Idziego we Wrocławiu, do przeprowadzenia analiz dendrologicznych wybrano 21 przedmiotów, w tym 8 fragmentów pochodzących z naczyń klepkowych. W całym zbiorze ta kategoria znalezisk była najliczniejsza. Pozwoliło to na wysunięcie pewnych wniosków, oraz porównanie otrzymanych wyników, do innych znanych analiz gatunkowych zabytków drewnianych odkrytych na stanowiskach średniowiecznych. Oznaczono także rodzaj drewna, z którego wykonano trzy pławiki, dwie pałki ciesielskie, dwa fragmenty naczyń toczonych oraz: wrzeciono, fragment łódki, kołek, szydło, bączek i fragment wideł. Materiał i metody W celu oznaczenia rodzaju drewna, wykorzystanego do produkcji zabytków drewnianych, przeprowadzono analizę mikroskopową cech anatomicznych drewna. Mając na względzie wysoką wartość badanych zabytków, próbki pobierano z ich zewnętrznych powierzchni. W ten sposób przygotowywano ręczne przekroje poprzeczne, podłużne styczne, oraz podłużne promieniowe. Preparaty obserwowano w mikroskopie świetlnym Olympus BX-50. Dokumentację materiału sporządzono przy pomocy kamery Olympus CP71 oraz programu Cell B Software. Do przygotowania tablic z ilustracjami drewna korzystano z programu Macromedia Fireworxs MX2004. Przy oznaczaniu drewna posługiwano się kluczami i atlasami Gregussa (1945) oraz Schweingrubera (1978, 1990). Wyniki i dyskusja 1. Właściwości drewna użytego do wyrobu przedmiotów Na podstawie badań ksylotomicznych stwierdzono, że spośród 21 analizowanych zabytków drewnianych, dziesięć wykonano z drewna roślin szpilkowych, dziesięć kolejnych drewna drzew liściastych (tab. 1). W jednym przypadku stwierdzono, że fragment łódki pochodzący z 1. ćw. XI w. został wykonany z martwicy korkowej, powszechnie nazywanej korą. Fragment wideł pochodzących z 1. połowy XIII w. wykonany był z drewna rośliny liściastej; nie udało się jednak oznaczyć rodzaju drewna ze względu na bardzo silne sprasowanie tkanki, co uniemożliwiło identyfikację cech diagnostycznych (ryc. 1a, b). Wśród przedmiotów wykonanych z drewna roślin szpilkowych, najwięcej sześć zabytków pochodzi z cisu pospolitego (Taxus baccata), trzy z drewna sosnowego, przy czym, w dwóch przypadkach, była to na pewno sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), jeden przedmiot (klepka) z drewna jodłowego (Abies sp.). W przypadku drewna roślin liściastych, do wyrobu przedmiotów wykorzystano w trzech przypadkach dąb (Quercus sp.), dwukrotnie lipę (Tilia sp.) i jesion (Fraxinus sp.), podczas gdy drewno wierzby (Salix sp.) oraz trzmieliny (Euonymus sp.) w pojedynczych zabytkach. 363

Lp. Typ Warstwa Datowanie Nazwa naukowa Nazwa polska 1 szydło filar 2 Pinus sylvestris sosna zwyczajna 2 fr. łódki filar 3 martwica korkowa 3 fr. klepki filar 3 Taxus baccata cis pospolity 4 fr. dna naczynia klepkowego filar 3 Taxus baccata cis pospolity 5 klepka naczynia filar 3 Taxus baccata cis pospolity 6 7 8 fr. dna naczynia klepkowego fr. naczynia toczonego fr. naczynia toczonego E. Myśkow, M. Rakoczy Tab. 1. Wrocław-Ostrów Tumski, ul. św. Idziego. Przynależność gatunkowa przedmiotów drewnianych z wykopu IIIF Table 1. Wrocław-Ostrów Tumski, św. Idziego Street. Distribution of species in wooden finds from trench IIIF filar 3 Taxus baccata cis pospolity C2 3. ćw. XI w. Tilia sp. lipa filar 1 Tilia sp. lipa 9 klepka naczynia C1 3. ćw. XI w. Taxus baccata cis pospolity 10 pławik C1 3. ćw. XI w. Quercus sp. dąb 11 fr. klepki filar 1 Taxus baccata cis pospolity 12 fr. kołka C1 3. ćw. XI w. Fraxinus sp. jesion 13 wrzeciono B9 4. ćw. XI w. Evonymus sp. trzmielina 14 fr. pławika B8 4. ćw. XI w. Pinus sylvestris sosna zwyczajna 15 klepka naczynia filar 3 Pinus sp. sosna 16 bączek B2 4. ćw. XII w. Fraxinus sp. jesion 17 klepka B2 4. ćw. XII w. Abies sp. jodła 18 pałka ciesielska B2 4. ćw. XII w. Quercus sp. dąb 19 pałka ciesielska B2 4. ćw. XII w. Quercus sp. dąb 20 fr. pławika B1 XII/XIII w. Salix sp. wierzba 21 widły A1-A2 1. poł. XIII w. Drewno roślin iglastych drewno wtórne, rośliny dwuliściennej Oznaczenie drewna cisu pospolitego (Taxus baccata) oparto na następujących cechach: brak kanałów żywicznych oraz obecność trzeciorzędowych spiralnych zgrubień, widocznych na przekrojach podłużnych (ryc. 1c, d). Drewno cisu jest bardzo dekoracyjne, o unikatowej wartości, przy tym ciężkie i bardzo trwałe, porównywalne do twardości jesionu, przez co również trudnołupliwe. Dobrze się obrabia i poleruje, i jest bardzo elastyczne. Ze względu tę na ostatnią cechę, w średniowieczu było wykorzystywane między innymi do produkcji łuków (Krzysik 1974, s. 865-870; Polak 1999, s. 256; Seneta, Dolatowski 2000, s. 27-29). Drewno sosny (Pinus sp.) oznaczono na podstawie następujących cech: obecność cienkościennych kanałów żywicznych podłużnych i poprzecznych oraz dużych jamek okienkowych w komórkach miękiszowych promieni. Dodatkowo, u sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) można zaobserwować wyraźne ząbkowanie ścian komórkowych w cewkach promieni (ryc. 1e, f). Drewno sosny charakteryzuje się średnimi właściwościami mechanicznymi, jest łupliwe i łatwe w obróbce. Ze względu na powszechne występowanie sosny w Polsce, obecnie wykorzystywane jest w wielu gałęziach przemysłu (drewno konstrukcyjne, meblarstwo, stolarka artystyczna itp.). Aromatyczny, żywiczny zapach drewna oraz dekoracyjne usłojenie podnoszą jego wartość (Krzysik 1974, s. 865-870; Surmiński 1993, s. 445-449). 364

Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych... Ryc. 1. Wrocław- Ostrów Tumski, ul. św. Idziego, wykop IIIF. Mikroskopowe ilustracje cech diagnostycznych drewna wtórnego: a-b drewno rośliny dwuliściennej na przekroju poprzecznym (a), i podłużnym stycznym (b) bardzo silne sprasowanie tkanki uniemożliwiło identyfikację rodzaju drewna; c-d drewno cisu pospolitego (Taxus baccata), c przekrój poprzeczny: strzałką zaznaczono granicę przyrostu rocznego, w drewnie brak jest kanałów żywicznych, d przekrój podłużny styczny: wyraźne trzeciorzędowe zgrubienia spiralne w cewkach; e-f drewno sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris), e przekrój poprzeczny: w drewnie występują cienkościenne kanały żywiczne (strzałka), f przekrój podłużny promieniowy: białą strzałką zaznaczono jamki okienkowe na kontakcie komórek miękiszowych promienia z cewkami, cewki promieni posiadają ząbkowaną ścianę (strzałka czarna); g-i drewno jodły (Abies sp.), g przekrój poprzeczny, brak kanałów żywicznych; h przekrój podłużny styczny, promienie o wysokości 15-25 komórek (strzałka), i przekrój podłużny promieniowy, promień homogenny (klamra), widoczny grubościenny miękisz promieniowy (strzałka czarna) z komórkami zawierającymi brunatną treść (strzałka biała). Skala w µm. Fot. E. Myśkow Fig. 1. Wrocław- Ostrów Tumski, św. Idziego Street, trench IIIF. Microscopic images of diagnostic features of secondary xylem: a-b wood of dicotyledonous plant on transverse (a), and tangential section (b). Considerable compression of tissue makes it impossible to determine the tree genus; c-d wood of European yew (Taxus baccata): (c) transverse section, the arrow shows the border of annual ring, resin canals are absent, (d) tangential section, conspicuous tertiary spiral thickenings in tracheids; e-f Scots pine wood (Pinus sylvestris): (e) transverse section, resin canals with thin-walled epithelial cells are present (arrow), (f) radial section, large fonestriform pits on the cross-field from ray parenchyma cells to tracheids (white arrow), ray tracheids with dentated walls (black arrow); g-i Fir wood (Abies sp.): (g) transverse section, resin canals are absent, (h) tangential section, rays with 15-25 cells in height (arrow), (i) radial section, homocellular ray (bracket), ray parenchyma with thick cell walls (black arrow) and brown contents are visible (white arrow). Bar in µm. Photo by E. Myśkow 365

E. Myśkow, M. Rakoczy Oznaczenie drewna jodły (Abies sp.) oparto na podstawie następujących cech: brak kanałów żywicznych, wysokie (15-25 komórek) promienie homogenne, obecność jamek typu taksodioidalnego na polach krzyżowych drewna wczesnego oraz grubościennego miękiszu promieniowego z jamkami prostymi. Komórki miękiszu często zawierają brunatną treść (ryc. 1g, i). Drewno jodły jest mało dekoracyjne, o niewielkiej wzorzystości. Posiada średnie właściwości mechaniczne, łatwo pęka i jest raczej nietrwałe. Jest natomiast łatwe w obróbce i bardzo trwałe w wodzie. Obecnie wykorzystywane jest, między innymi, do celów budowlanych, oraz jako drewno rezonansowe do produkcji instrumentów muzycznych (Krzysik 1974, s. 865-870; Surmiński 1983, s. 538-543). Drewno roślin liściastych Dąb (Quercus sp.) charakteryzuje się drewnem pierścieniowo-naczyniowym i obecnością promieni, zarówno jednorzędowych jak i wielorzędowych (ryc. 2a). Drewno dębowe jest twarde i ciężkie, a przy tym dobrze łupliwe. Co ciekawe, stopień trudności obróbki mechanicznej zależy od szerokości przyrostów rocznych. Przy szerokich przyrostach drewno jest twarde, trudne w obróbce, ale posiada dobre właściwości mechaniczne. Drewno o węższych przyrostach, ma gorszą jakość, jest miększe i tym samym łatwiejsze w obrabianiu. Powszechność występowania dębów w Europie Środkowej oraz właściwości mechaniczne sprawiają, że ma ono bardzo wysoką wartość i wykorzystywane jest jako elementy konstrukcyjne, w budownictwie, meblarstwie itp. Od wieków wykorzystywane w kołodziejstwie, do produkcji beczek czy naczyń toczonych (Krzysik 1974,s. 865-870; Seneta, Dolatowski 2000, s. 147-148; Surmiński 2006, s. 879-881). Drewno lipy (Tilia sp.) oznaczono na podstawie następujących cech: jest to drewno rozpierzchło-naczyniowe, naczynia ułożone w promieniste szeregi (po 2 do 4); promienie kilkurzędowe, wzdęte na granicy przyrostu rocznego, spiralne zgrubienia w naczyniach obecne (ryc. 2b, c). Drewno lipy jest miękkie, łatwe w obróbce, bardzo łatwo się je toczy i rzeźbi, dlatego wykorzystane jest często w snycerstwie. Szeroko stosowane jest także w meblarstwie, do wyrobu uli, modeli odlewniczych, sprzętu sportowego czy pojazdów konnych. Jest mało dekoracyjne i posiada niewielkie właściwości mechaniczne (Krzysik 1974, s. 865-870; Surmiński 1991, s. 376-381). Oznaczenie drewna jesionu (Fraxinus sp.) oparto o następujące cechy: drewno pierścieniowo- -naczyniowe, z wyraźnie grubościennymi naczyniami w drewnie późnym, często zgrupowanymi po dwa, w kierunku promieniowym. Promienie 1-3 rzędowe. Płyty perforacyjne proste (ryc. 2d, e). Drewno jesionu jest bardzo dekoracyjne, ze względu na nieregularne wybarwienia oraz wyraźne usłojenie. Jest twarde, ciężkie i trudne w obróbce, ale przy tym elastyczne. Nie jest jednak odporne na czynniki środowiska. Znajdowało zastosowanie w produkcji kół armatnich i broni, także obecnie wykorzystywane jest w bardzo szerokim zakresie. Ze względu na jego właściwości oraz możliwość polerowania powierzchni, drewno to było często wykorzystywane w tokarstwie. (Krzysik 1974, s. 865-870; Spława-Neymann, Owczarzak 1993; Surmiński 1995, s. 470-472; Wysocka 2001, s. 175). Wierzba (Salix sp.) charakteryzuje się drewnem rozpierzchło-naczyniowym, z naczyniami ułożonymi w promieniowe szeregi. Promienie jednorzędowe są heterogenne, z charakterystycznymi dużymi jamkami, w komórkach brzeżnych promienia (ryc. 3a-c). Drewno wierzby jest bardzo lekkie i miękkie, o niskich właściwościach mechanicznych. Jest łatwe w obróbce, łatwołupliwe, ale nietrwałe. Pędy niektórych gatunków wierzby wykorzystywane są w wikliniarstwie (Krzysik 1974, s. 865-870; Seneta, Dolatowski 2000, s. 111-118; Surmiński 1990, s. 321-323). Oznaczenie trzmieliny (Euonymus sp.) oparto na następujących cechach: drewno rozpierzchło-naczyniowe, naczynia rozmieszczone pojedynczo w całym przyroście rocznym, często z większym zagęszczeniem naczyń w drewnie wiosennym. Promienie są jednorzędowe. Naczynia posiadają płytę perforacyjną prostą oraz spiralne zgrubienia (ryc. 3d-f). Trzmielina jest krzewem, lub małym drzewem, powszechnie występującym w całej Polsce, w lasach łęgowych i olchowych, na glebach żyznych i podmokłych (Tomanek 1970, s. 346-347; Seneta, Dolatowski 2000, s. 355-356). Jednakże niewielki wzrost i mała średnica pnia sprawiają, że jej drewno nie jest obecnie stosowane na szeroką skalę. 366

Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych... Ryc. 2. Wrocław- Ostrów Tumski, ul. św. Idziego, wykop IIIF. Mikroskopowe ilustracje cech diagnostycznych drewna wtórnego: a drewno dębu (Quercus sp.) na przekroju poprzecznym, drewno pierścieniowo-naczyniowe z szerokimi naczyniami wiosennymi i wąskimi naczyniami letnimi, promień wielorzędowy zaznaczono strzałką; b-c drewno lipy (Tilia sp.), b przekrój poprzeczny; wyraźne szersze promienie na granicy przyrostu rocznego (strzałka), naczynia ułożone w promieniowe szeregi, c przekrój podłużny styczny; trzeciorzędowe zgrubienia spiralne w naczyniach (strzałka); d-e drewno jesionu (Fraxinus sp.), d przekrój poprzeczny; drewno pierścieniowo-naczyniowe z szerokimi naczyniami wiosennymi i wąskimi naczyniami letnimi; grubościenne naczynia widoczne w drewnie letnim (strzałka), e przekrój podłużny styczny z dwu-trzyrzędowymi promieniami. Skala w µm. Fot. E. Myśkow Fig. 2. Wrocław- Ostrów Tumski, św. Idziego Street, trench IIIF. Microscopic images of diagnostic features of secondary xylem: a Oak wood (Quercus sp.) on transverse section, ring-porous wood with earlywood vessels of a larger diameter than in latewood, multiseriate ray shown by the arrow; b- c Linden wood (Tilia sp.): (b) transverse section, distinctly flaring rays on the border on annual ring (arrow), vessels are arranged in radial files, (c) tangential section, tertiary spiral thickenings of vessel walls (arrow); d, e Ash wood (Fraxinus sp.): (d) transverse section, ring-porous wood with wide earlywood vessels and narrow latewood vessels, thick-wall vessels are present in latewood (arrow), (e) tangential section with bi- and triseriate rays. Bar in µm. Photo by E. Myśkow 367

E. Myśkow, M. Rakoczy Ryc. 3. Wrocław- Ostrów Tumski, ul. św. Idziego, wykop IIIF. Mikroskopowe ilustracje cech diagnostycznych drewna wtórnego: a-c drewno wierzby (Salix sp.), a przekrój poprzeczny; drewno rozpierzchło-naczyniowe; naczynia ułożone w promieniowe szeregi po 2-4, b przekrój podłużny styczny, promienie wyłącznie jednorzędowe (strzałka); c przekrój podłużny promieniowy; promień heterogenny z dużymi jamkami w końcowych, stojących komórkach promieni (strzałka); d-f drewno trzmieliny (Euonymus sp.), d przekrój poprzeczny; drewno rozpierzchło-naczyniowe; naczynia rozmieszczone są pojedynczo w całym przyroście rocznym, e przekrój podłużny styczny; wszystkie promienie są jednorzędowe (strzałka), f przekrój podłużny promieniowy; w naczyniach obecne trzeciorzędowe zgrubienia spiralne (strzałka). Skala w µm. Fot. E. Myśkow Fig. 3. Wrocław- Ostrów Tumski, św. Idziego Street, trench IIIF. Microscopic images of diagnostic features of secondary xylem: a-c Willow wood (Salix sp.), (a) transverse section, diffuse porous wood, vessels arranged in radial files of 2 to 4, (b) tangential section, exclusively uniseriate rays (arrow), (c) radial section; heterocellular ray with large pits in marginal, upright cells (arrow); d-f spindle tree wood (Euonymus sp.), (d) transverse section, diffuse porous wood, in the whole annual ring vessels are solitary, (e) tangential section, exclusively uniseriate rays (arrow), (f) radial section, distinct tertiary spiral thickenings are visible in the vessels (arrow). Bar in µm. Photo by E. Myśkow 2. Analiza surowcowa Badania botaniczne pozwoliły oznaczyć rodzaj drewna, użytego do wyrobu przedmiotów. Spośród 21 zanalizowanych zabytków określono gatunek drewna użytego do wyrobu dwóch fragmentów den naczyń klepkowych oraz sześciu klepek, datowanych na XI-XII wiek. Obydwa dna, znalezione podczas badań filaru 3., wykonano z drewna cisu. Z tego drewna wykonano też cztery, z sześciu analizowanych XI-wiecznych klepek. W grupie tej, znajdują się dwie zachowane w całości klepki wiaderka i dojnicy oraz dwa fragmenty klepek. Kolejną klepkę, pochodzącą z niewielkiej miski, wyciosano z sosny, drugą, będącą częścią niedużego kubka ze schyłku XII wieku, wykonano z jodły. Pomimo niewielkiej liczby oznaczonych próbek, wyraźnie zaznacza się, w badanym materiale, wykorzystanie do produkcji drobnych naczyń klepkowych, drewna roślin iglastych. Problem ten był już poruszany w literaturze (Woźnicka 1961, s. 14-15; Ostrowska 1962, s 317-318; Wysocka 2001, s. 174). W badanym przez nas materiale, widoczna jest przewaga drewna cisowego. Cis był wykorzystywany do produkcji naczyń klepkowych także w innych ośrodkach wczesnośredniowiecznych. 368

Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych... Analizy gatunkowe klepek odkrytych w Opolu wskazują, że ponad połowa z nich została wykonywana z drewna sosnowego (44 egzemplarze), niewiele mniej z drewna cisu (41 egzemplarzy), pojedyncze egzemplarze z dębu (trzy sztuki) oraz z jodły (pięć okazów). Wśród zbadanych den dominuje drewno cisu (13 egzemplarze), również obecne są: sosna (cztery egzemplarze), dąb (dwie sztuki), jodła (dwa okazy) i jawor (jeden egzemplarz) (Kaźmierczyk 1965, s. 472). Na Ostrowie Lednickim do wyrobu klepek używano głównie drewna cisowego (sześć sztuk) oraz sosnowego (pięć egzemplarzy). Nie zaobserwowano jakiś preferencji w wykorzystaniu odmiennych rodzajów drewna do wyrobu den. Zidentyfikowano w jednym przypadku drewno sosny, cisu, topoli, modrzewia i dębu (Stępnik 1996, s. 272). We wczesnośredniowiecznym Szczecinie zdecydowanie przeważa drewno sosnowe. Wśród zbadanych klepek 47 wykonano z tego drewna. Pośród pozostałych odnotowano drewno cisowe (dwa okazy), brzozowe (dwa egzemplarze) oraz modrzewiowe (pięć sztuk), pojawiające się dopiero w warstwach XIII wiecznych. Dna były najczęściej sosnowe (pięć sztuk), inne wykonano z dębu (trzy sztuki), świerku i cisu (po jednym egzemplarzu) (Dworaczyk, Kowalska, Rulewicz 2003, s. 296). Podobne preferencje surowcowe zauważyć można w pobliskim Wolinie. Badania gatunkowe surowca użytego do produkcji naczyń klepkowych wykazały dominację drewna sosnowego: trzynaście klepek wyciosano z tego drewna. Znanych jest także pięć klepek z drewna cisu oraz po jednej z dębu i świerku. Część den wykonano z dębu (sześć egzemplarzy). Oprócz nich znaleziono pięć den sosnowych oraz trzy cisowe (Stępnik 2014, s. 175). Z przedstawionego zestawienia wyraźnie widoczna jest tendencja do wykorzystywania w wytwórczości bednarskiej, na południu ziem polskich w XI- -XIII w., zarówno drewna cisu, jak i sosny. Na Pomorzu dominuje drewno sosnowe. Pozostałe gatunki drewna pojawiają się na omawianych stanowiskach sporadycznie, oprócz liczniej występujących den wykonanych z dębu. Preferencje te zmieniają się w późnym średniowieczu. W Opolu zdecydowaną większość klepek wykonywano z drewna świerkowego (1600 na 1666 zbadanych). Tego surowca używano głównie do wyrobu pojawiających się od 2. połowy XIII wieku i powszechnie wówczas produkowanych niewielkich misek klepkowych. Pozostałe klepki wykonano z drewna sosnowego, jodłowego oraz olchowego (Kaźmierczyk 1965, s. 473). W miastach położonych na północy ziem polskich do wyrobu klepek używano przeważnie drewna sosnowego. Taką sytuację zaobserwowano w Międzyrzeczu, Inowrocławiu oraz w Kołobrzegu (Polak 1996, s. 331). Z Wrocławia znamy kilka analiz gatunkowych zabytków późnośredniowiecznych. W Opolu, w bednarstwie dominuje drewno świerkowe stosowane także do produkcji niewielkich misek klepkowych. Potwierdzają to analizy gatunkowe drewna naczyń klepkowych odkrytych podczas badań na ul. Więziennej, Szewskiej oraz na Rynku we Wrocławiu. Znajdowane większe klepki wykonane były z drewna sosnowego, dębowego, jodłowego oraz cisowego (Świętek 1999, s. 119; Wysocka 2001, s. 173; Konczewska 2010, s. 290). Nieco odmienne wyniki przyniosły ostatnie badania zabytków drewnianych pochodzących z pl. Nowy Targ. Klepki wiaderka, misy oraz dno naczynia wykonano z drewna modrzewia. Do wyrobu klepki innego wiaderka zostało użyte drewno sosnowe, a do klepki antałka, pochodzącego z 2. poł. XII - pocz. XIII wieku, drewno cisowe. Pochodzące z tego samego okresu dno beczki było jodłowe (Szajt, Roszyk 2015, w druku). Wyraźnie widoczny jest, prawie zupełny zanik, wykorzystania drewna cisowego w późnym średniowieczu. Przyczyny tego zjawiska mogą być różnorodne. Drewno cisu, ze względu na swoją elastyczność, wykorzystywane było m.in. do produkcji łuków (Polak 1999, s. 256). Mając na uwadze powolne tempo wzrostu drzew i nieograniczony w tamtym czasie wyrąb cisów, mogło to doprowadzić do przetrzebienia tego gatunku w średniowieczu. Potwierdza to poniekąd wydany przez Władysława Jagiełłę w Statucie Warckim (1420-1423), zakaz wycinania cisów. Znane taryfy cen z późnośredniowiecznego Gdańska wskazują, że wartość drewna cisu była bardzo wysoka (Tomanek 1970, s. 99; Stępnik 2014, s. 176). Na Śląsku prawdopodobnie sytuacja mogła być podobna. We Wrocławiu zmniejsza się również wykorzystanie drewna sosnowego. Nie wynika to jednak z niedoborów surowca, ale raczej z formy wykonywanych wówczas powszechnie naczyń. Do masowej produkcji niewielkich misek klepkowych, używano głównie gorszego jakościowo, ale dobrze łupliwego, drewna świerkowego. Okres ich użytkowania, był znacznie krótszy niż większych naczyń klepkowych, z tego powodu wytrzymałość stosowanego surowca nie była tak ważna. Dlatego tego typu przedmioty są powszechne na stanowiskach późnośredniowiecznych. Klepki większych naczyń wykonywano z podobnych jak w wczesnym średniowieczu gatunków drzew, głównie z sosny. 369

Dwa zbadane fragmenty naczyń toczonych pochodzących z 2. poł. XI wieku zostały wykonane z drewna lipy. Wcześniejsza analiza surowcowa 30 naczyń toczonych pochodzących z badań Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu prowadzonych przez Józefa Kaźmierczyka w latach 70. i 80., nie wykazała stosowania tego surowca. Omawiane zabytki możemy zaliczyć do grupy naczyń cienkościennych, starannie wykonanych. Do wyrobu podobnych przedmiotów zazwyczaj używano drewna klonu. Z drugiej strony, wcześniejsze badania potwierdziły wykorzystywanie przez wrocławskich tokarzy olszy czarnej, cechującej się dosyć miękkim drewnem (Rakoczy, Myśkow 2014, tab. 4). Każdy ze zbadanych pławików sieciowych został wykonany z innego rodzaju drewna z sosny, dębu oraz wierzby. Warto zaznaczyć, że przedmioty te wytwarzano głównie z kory. Wśród używanych gatunków drewna wymienia się korę sosny i dębu, rzadziej topoli oraz brzozy (Rulewicz 1994, s. 141). Pławiki drewniane pochodzące ze Szczecina były wykonywane z drzew liściastych, głównie z olszy, a także z jesionu (Dworaczyk, Kowalska, Rulewicz 2003, s. 298). Wydaje się, że w tym wypadku nie kierowano się właściwościami surowca, ale głównie jego dostępnością. Niewielkie pławiki były najprawdopodobniej wyrabiane w obrębie gospodarstwa domowego z odpadów drewnianych. Z tego powodu materiał wykorzystywany w tej grupie wyrobów był najpewniej zróżnicowany. Pałki ciesielskie wykonano z drewna dębowego. Wśród innych wczesnośredniowiecznych stanowisk znane są analizy surowcowe pałek z Wolina, gdzie do tego celu wykorzystano drewno jesionu, dębu oraz brzozy (Stępnik 2014, s. 192). Zbadano również pod tym kątem, liczny zbiór tego typu zabytków pochodzących z Ostrowa Lednickiego. Aż w 16 przypadkach do ich wytworzenia użyto drewna dębowego, trzy razy drewna olchowego oraz jednokrotnie drewna wiązu, klonu i brzozy (Stępnik 1996, s. 284). W tym przypadku wykorzystywano głównie drzewa liściaste charakteryzujące się dużym ciężarem, twardością i wytrzymałością. Surowiec taki był niezbędny podczas wykonywania ciężkich prac budowlanych oraz związanych z obróbką drewna. Nie bez powodu narzędzie to było nazywane młotem drewnianym. Oznaczono również gatunek drewna, z którego wykonano pojedyncze zabytki. Zazwyczaj nie przeprowadzano analiz gatunkowych obejmujących tej kategorii zabytków. Zachowane w całości szydło wykonano z drewna sosnowego, podczas gdy do wyrobu wrzeciona użyto drewna trzmieliny. Warto zwrócić uwagę, że obydwa analizowane narzędzia wystrugano z ogólnie dostępnego surowca, nie przysparzającego trudności w obróbce. Podobny egzemplarz szydła znany z Wolina, został wystrugany z drewna cisowego (Stępnik 2014, s. 192). Natomiast podczas opracowywania zabytków gdańskich związanych z tkactwem zauważono, że do wykonania wrzecion wykorzystywano zazwyczaj miękkie drewno (Kamińska, Nahlik 1958, s. 39). Trzmielina sporadycznie pojawia się w analizach surowcowych wśród drewna użytego do produkcji narzędzi w średniowieczu. Znane jest, z wcześniejszych wykopalisk na Ostrowie Tumskim, wrzeciono wykonane z tego drewna (Ostrowska 1962, s. 313). Z badań zabytków drewnianych pochodzących z Rynku Warzywnego w Szczecinie, trzmielina była wykorzystywana do produkcji łyżek (Dworaczyk, Kowalska 2011, s. 237). Podczas ostatnich badań na pl. Nowy Targ we Wrocławiu z drewna tego wykonano rękojeść noża oraz łyżkę (Szajt, Roszyk 2015, w druku). Trzmielina występowała wówczas powszechnie w lasach porastających brzegi Odry. Warto zwrócić uwagę na kształt narzędzi jakie były wyrabiane z trzmieliny (łyżki, wrzeciona, rękojeści noży). Nie wydaje się to zaskakujące gdy weźmiemy pod uwagę niewielką zazwyczaj średnicę pni tych małych drzewek. Duża różnorodność przedmiotów codziennego użytku, które zostały wykonane z tego drewna, wskazuje na jej częste wykorzystywanie w wytwórczości przydomowej. Kolejne zabytki, zachowany fragmentarycznie kołek oraz bączek, wykonano z jesionu. Podobnie jak w przypadku pławików, te niewielkie przedmioty mogły być wytwarzane praktycznie z każdego rodzaju drewna. Prawdopodobnie zostały wycięte z odpowiednich odpadów drewnianych. Fragment łódki został wystrugany z kory. Znane przykłady z innych stanowisk zawsze były wykonywane z tej części drewna. Umożliwiało to łatwe utrzymywanie się tych przedmiotów na powierzchni wody. Ostatnim badanym zabytkiem są widły, dosyć rzadko odkrywane na stanowiskach wczesnośredniowiecznych. Przykłady znane z Pomorza nie zostały dotychczas oznaczone pod kątem surowca z jakiego zostały wykonane. Egzemplarz wrocławski sporządzono z drewna rośliny liściastej. Zalegały one pod belką jednego z budynków, dlatego ich powierzchnia jest dość mocno sprasowana, uniemożliwiając dokładne określenie gatunku drewna. 370 E. Myśkow, M. Rakoczy

Identyfikacja rodzaju drewna wykorzystanego do wyrobu zabytków drewnianych... Podsumowanie Otrzymane wyniki badań potwierdziły wykorzystywanie w wytwórczości bednarskiej drewna roślin iglastych. We wczesnym średniowieczu na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu wyraźnie zaznacza się dominacja drewna cisowego. Drewno lipy, zostało po raz pierwszy zidentyfikowane jako surowiec używany w tokarstwie. Znane są wcześniejsze przykłady wykorzystywania do tego celu miękkiego drewna. Podobnie jak na innych stanowiskach, do wyrobu pałek ciesielskich użyto drewna dębowego, odpornego na obciążenia. Pozostałe badane przedmioty zostały wykonane z łatwo dostępnego wówczas surowca, być może z pozostałych odpadów drewnianych. W tej grupie wyróżnia się wrzeciono wystrugane z trzmieliny. Drewno to występowało sporadycznie we wcześniejszych analizach surowcowych. Wydaje się, że było ono często wykorzystywane do wyrobu sprzętów gospodarstwa domowego. Dalsze badania tej kategorii zabytków mogą potwierdzić otrzymane wyniki. Lietratura Dworaczyk M., Kowalska A. 2011 Szczecin wczesnośredniowieczny. Nadodrzańskie centrum, Warszawa. Dworaczyk M., Kowalska A., Rulewicz M. 2003 Szczecin we wczesnym średniowieczu. Wschodnia część suburbium, Szczecin. Greguss P. 1945 The identification of Central European Dicotyledonous trees and shrubs based on xylotomy. Budapest: Hungarian Museum of Natural History. Kamińska J., Nahlik A. 1958 Włókiennictwo gdańskie w X-XIII wieku, Łódź. Kaźmierczyk J. 1965 Wczesnośredniowieczne wyroby bednarskie z Ostrówka w Opolu, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 13, nr 3, s. 469-498. Konczewska M. 2010 Naczynia drewniane [w:] Ulice średniowiecznego Wrocławia, red. J. Piekalski, K. Wachowski, Wratislavia Antiqua, t. 11, Wrocław, s. 290-298. Krzysik F. 1974 Nauka o drewnie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. Ostrowska E. 1962 Drewniane budownictwo i obróbka drewna we wczesnośredniowiecznym Wrocławiu, Etnografia Polska, t. 6, s. 302-319. Polak Z. 1996 Przedmioty wykonane z drewna [w:] Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 1 Badania przy ul. Ratuszowej 9-13, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, s. 331-335. 1999 Średniowieczne przedmioty wykonane z drewna [w:] Archeologia średniowiecznego Kołobrzegu, t. 4, red. M. Rębkowski, Kołobrzeg, s. 253-258. Rakoczy M., Myśkow E. 2014 Drewniane naczynia toczone z Ostrowa Tumskiego we Wrocławiu wybrane zagadnienia techniczne, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne, t. 56, s. 207-230. Rulewicz M. 1994 Rybołówstwo Gdańska na tle ośrodków miejskich Pomorza od IX do XIII wieku, Wrocław. Schweingruber F.H. 1978 Microscopic wood anatomy. Structural variability of stems and twigs in recent and subfossil woods from Central Europe, Birmensdorf: Swiss Federal Institute of Forestry Research. Schweingruber F.H. 1990 Anatomy of European woods, Paul Haupt. Bern und Stuttgart: Eidgenössische Forschungsanstalt für Wald Schnee und Landschaft. Seneta W., Dolatowski J. 2000 Dendrologia, Warszawa. Spława-Neyman S., Owczarzak Z. 1993 Użytkowe gatunki drewna Vademecum. Jesion, Przemysł Drzewny 44 (10), wkładka. 371

E. Myśkow, M. Rakoczy Stępnik T. 1996 Średniowieczne wyroby z Ostrowa Lednickiego analiza surowcowa, Studia Lednickie, t. 4, Poznań-Lednica, s. 261-295. 2014 Wczesnośredniowieczne zabytki drewniane z Wolina w świetle analizy surowcowej [w:] Wolin wczesnośredniowieczny, część 2, red. B. Stanisławski, W. Filipowiak, Warszawa, s. 171-196. Surmiński J. 1983 Właściwości techniczne i możliwości zastosowania drewna jodły, [w:] Jodła pospolita, red. W. Bugała. Nasze drzewa leśne, Monografie popularnonaukowe, tom 4, Warszawa-Poznań, Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 535-546. 1990 Właściwości techniczne i możliwości użytkowania drewna wierzbowego, [w:] Wierzby, red. W. Bugała. Nasze drzewa leśne, Monografie popularnonaukowe tom 13, Poznań: Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 317-328. 1991 Właściwości techniczne i możliwości zastosowania drewna lipowego, [w:] Lipy, red.w. Bugała. Nasze drzewa leśne, Monografie popularnonaukowe tom 15, Poznań: Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 375-383. 1993 Właściwości techniczne i możliwości użytkowania, [w:] Biologia sosny zwyczajnej, red. S. Białobok, A. Boratyński, W. Bugała, Poznań-Kórnik, Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 443-458. 1995 Właściwości techniczne i możliwości zastosowania drewna jesionowego, [w:] Jesion wyniosły Fraxinus excelsior,. red W. Bugała, Nasze drzewa leśne, Monografie popularnonaukowe tom 17, Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 469-480. 2006 Właściwości i zastosowanie drewna, [w:] Dęby, red. W. Bugała, Nasze drzewa leśne. Monografie popularnonaukowe. t. 11. Poznań-Kórnik: Polska Akademia Nauk Instytut Dendrologii, s. 877-883. Szajt J., Roszyk E. Wyniki analizy surowcowej wybranych zabytków drewnianych, w druku. Świętek K. 1999 Naczynia i drobne przedmioty drewniane [w:] Ze studiów nad życiem codziennym w średniowiecznym mieście, red. C. Buśko, J. Piekalski, Wratislavia Antiqua, t. 1, Wrocław, s. 105-119. Tomanek J. 1970 Botanika leśna, Warszawa. Wysocka I. 2001 Wyroby drewniane. Produkcja i dystrybucja [w:] Rynek wrocławski w świetle badań archeologicznych cz. 1, red. C. Buśko, Wratislavia Antiqua, t. 3, Wrocław, s. 147-208. 372