WYBRANE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE LEGITYMOWANIA CUDZOZIEMCÓW ORAZ LEGALNOŚCI ICH POBYTU NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Biblioteka Policjanta Prewencji Maciej Szawelski Adam Thiel WYBRANE ZAGADNIENIA DOTYCZĄCE LEGITYMOWANIA CUDZOZIEMCÓW ORAZ LEGALNOŚCI ICH POBYTU NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ (materiał dydaktyczny) Według stanu prawnego na kwiecień 2011 roku SŁUPSK 2011

Materiał opracowany w Zakładzie Prewencji i Ruchu Drogowego Szkoły Policji w Słupsku Korekta i redakcja językowa: GraŜyna Szot Redakcja techniczna: Zenon Trzciński Projekt okładki: Marcin Jedynak Druk: Andrzej Block Zatwierdzam i wprowadzam do uŝytku jako materiał dydaktyczny Wydawnictwo Szkoły Policji w Słupsku Słupsk 2011 2

Spis treści Wstęp... 5 1. Podstawowe pojęcia... 7 2. Podstawy prawne postępowania wobec cudzoziemców... 11 3. Konsekwencje przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemców naruszających obowiązujące przepisy... 13 4. Wybrane prawa i obowiązki cudzoziemców dotyczące wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej... 14 5. Kontrola legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej... 16 5.1. Legitymowanie... 16 5.2. Zatrzymanie... 21 5.3. Przeszukanie... 25 Bibliografia... 26 3

Ta strona jest pusta 4

Wstęp W związku z wejściem Polski do Unii Europejskiej oraz strefy Schengen przemieszczanie się po Europie nie stwarza problemów, co powoduje m.in. większy napływ cudzoziemców do naszego kraju. Tym samym wzrasta prawdopodobieństwo podjęcia czynności słuŝbowych przez policjanta w stosunku do tych osób. Niniejsza praca została opracowana w celu przybliŝenia tematyki związanej z pobytem cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i wynikającymi z tego tytułu ustawowymi obowiązkami nałoŝonymi na Policję. Znajdują się w niej podstawy prawne regulujące zarówno ich pobyt, jak i sposób postępowania wobec nich oraz konsekwencje naruszenia warunków pobytu. Przedstawiono ustawowe prawa i obowiązki nałoŝone na cudzoziemców, ponadto objaśniono czynności policjanta związane z kontrolą legalności tychŝe osób przebywających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Autorzy mają nadzieję, iŝ publikacja choć w niewielkim stopniu ułatwi policjantom podejmowanie właściwych decyzji podczas wykonywania czynności słuŝbowych. 5

Ta strona jest pusta 6

1. Podstawowe pojęcia W celu zrozumienia zagadnienia, którego dotyczy ta publikacja, właściwe jest, by wyjaśnić kilka pojęć. Znajomość ich wpłynie na przystępność tematyki. Na początek spróbujmy wyjaśnić termin zawarty w tytule, czyli cudzoziemiec. Według encyklopedii PWN, cudzoziemiec [pogrubienie autorów] to osoba niemająca obywatelstwa państwa, na którego terenie przebywa 1. Inaczej mówiąc, jest to obcokrajowiec. Natomiast w aspekcie prawnym, zgodnie z art. 2 Ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, cudzoziemcem jest ka- Ŝdy, kto nie posiada obywatelstwa polskiego 2. Posiłkując się dalej tą ustawą, w art. 4 znajdziemy wyjaśnienie kolejnych waŝnych dla nas terminów: granica granica państwowa Rzeczypospolitej Polskiej w rozumieniu ustawy z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej 3, która wskazuje w art. 1, Ŝe granicą Rzeczypospolitej Polskiej, zwaną dalej «granicą państwową», jest powierzchnia pionowa przechodząca przez linię graniczną, oddzielająca terytorium państwa polskiego od terytoriów innych państw i od morza pełnego. Granica państwowa rozgranicza równieŝ przestrzeń powietrzną, wody i wnętrze ziemi 4, dokument podróŝy dokument uznany przez właściwy organ Rzeczypospolitej Polskiej, uprawniający do przekroczenia granicy, wydany cudzoziemcowi przez organ państwa obcego, organ polski lub organizację międzynarodową albo podmiot upowaŝniony przez organ państwa obcego lub obcą władzę o charakterze państwowym 5 (np. paszport), wiza zezwolenie wydane cudzoziemcowi przez organ polski lub organ, którego właściwość w tej sprawie wynika z postanowień umów międzynarodowych obowiązujących Rzeczpospolitą Polskę lub organ państw obszaru Schengen, uprawniające go do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub innych państw obszaru Schengen, przejazdu przez to terytorium i pobytu na nim w czasie, w celu i na warunkach w nim określonych 6, wiza krajowa wiza uprawniająca do wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium i pobytu na nim 7. Wiza ta uprawnia do wjazdu i ciągłego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 1 http://encyklopedia.pwn.pl/lista.php?co=cudzoziemiec&od=0, według stanu na 25 listopada 2010 r. 2 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach (tekst jednolity: Dz.U. Nr 128, poz. 1175). 3 TamŜe, art. 4 pkt 2. 4 Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 12, poz. 67). 5 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, dz. cyt., art. 4 pkt 1. 6 TamŜe, art. 4 pkt 5. 7 TamŜe, art. 4 pkt 5b). 7

lub kilku pobytów następujących po sobie, trwających łącznie dłuŝej niŝ trzy miesiące i nieprzekraczających łącznie roku w okresie waŝności wizy, wiza jednolita wiza, o której mowa w art. 10 konwencji wykonawczej Schengen, która wskazuje, Ŝe wprowadza się wizę jednolitą, waŝną na całym terytorium Umawiających się Stron. Wiza ta, której okres waŝności ustalony jest w artykule 11 8, moŝe być wydawana w przypadku pobytów nieprzekraczających trzech miesięcy 9. Wiza jednolita pobytowa lub wiza krajowa mogą być wydane w celu: 1) turystycznym, 2) odwiedzin, 3) udziału w imprezach sportowych, 4) prowadzenia działalności gospodarczej, 5) prowadzenia działalności kulturalnej lub udziału w konferencjach międzynarodowych, 6) wykonywania zadań słuŝbowych przez przedstawicieli organu państwa obcego oraz organizacji międzynarodowej, 7) wykonywania pracy, 8) odbycia studiów pierwszego stopnia, studiów drugiego stopnia lub jednolitych studiów magisterskich albo studiów trzeciego stopnia, 9) naukowym, szkoleniowym, dydaktycznym, innym niŝ cel, o którym mowa w pkt 8), 10) korzystania z ochrony czasowej, 11) przyjazdu ze względów humanitarnych, ze względu na interes państwa lub zobowiązania międzynarodowe, 12) dołączenia do obywatela państwa członkowskiego Unii Europejskiej, państwa członkowskiego Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederacji Szwajcarskiej lub przebywania z nim, 13) udziału w programie wymiany kulturalnej lub edukacyjnej albo programie pomocy humanitarnej lub programie wakacyjnej pracy studentów. Wiza moŝe być wydana takŝe jako wiza dyplomatyczna, słuŝbowa i kurierska, a takŝe w celu udziału w postępowaniu w sprawie o udzielenie azylu, przesiedlenia się jako członek najbliŝszej rodziny repatrianta, realizacji zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, zezwolenia na osiedlenie się lub ze- 8 Wiza uprawniająca do jednego lub więcej wjazdów, pod warunkiem, Ŝe ani długość ciągłego pobytu, ani całkowita długość kolejnych pobytów [na terytorium państw obszaru Schengen dop. autorów] nie przekraczają trzech miesięcy w ciągu kaŝdego okresu sześciu miesięcy, liczonego od daty pierwszego wjazdu. Zob. Konwencja wykonawcza z dnia 19 czerwca 1990 r. do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach (Dz.Urz. UE L 239 z 22 września 2000 r. z późn. zm.), art. 11 pkt 1a). 9 TamŜe, art. 10 pkt 1. 8

zwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnoty Europejskiej, korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka, repatriacji, w tym przypadku moŝe być wydana tylko jako wiza krajowa 10, karta pobytu dokument wydany cudzoziemcowi, który uzyskał zezwolenie na zamieszkanie na czas oznaczony (jest waŝna przez okres określony na zezwoleniu), zezwolenie na osiedlenie się (jest waŝna 10 lat) oraz zezwolenie na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnoty Europejskiej (jest waŝna pięć lat) 11, rezydent osoba osiadająca w danym kraju w celu zamieszkania, repatriacja powrót do kraju ojczystego osób, które wskutek róŝnych przyczyn znalazły się poza jego granicami. Stanowi ona takŝe uprzywilejowany tytuł do nabycia obywatelstwa kraju ojczystego. Repatriacja, czyli powrót do Ojczyzny osób pochodzenia polskiego, jest jednym ze sposobów nabycia polskiego obywatelstwa. Prawo to przysługuje wyłącznie osobom, które nie posiadają polskiego obywatelstwa, a pragną przesiedlić się na stałe do Rzeczypospolitej Polskiej 12, repatriant osoba polskiego pochodzenia, która przybyła do Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej w celu repatriacji z zamiarem osiedlenia się na stałe 13, deportacja to przymusowe usunięcie cudzoziemca z terytorium danego państwa najczęściej w związku ze złamaniem przepisów prawnych tego państwa czy teŝ wskutek działań tej osoby, ocenianych przez władze państwowe jako zagraŝające bezpieczeństwu publicznemu lub państwowemu, państwa obszaru Schengen państwa, które w pełni stosują dorobek Schengen. Obecnie do tej strefy naleŝą następujące państwa: Belgia, Francja, Holandia, Niemcy, Luksemburg, Hiszpania, Portugalia, Włochy, Austria, Grecja, Dania, Finlandia, Szwecja, Czechy, Estonia, Litwa, Łotwa, Malta, Polska, Słowacja, Słowenia, Węgry oraz Islandia i Norwegia. Poza strefą Schengen pozostają wciąŝ Wielka Brytania i Irlandia. Natomiast Rumunia, Bułgaria, Cypr oraz Szwajcaria prowadzą procedurę implementacji 14 dorobku prawnego Schengen. W związku z dostosowaniem prawnym do wspólnej polityki wizowej Unii Europejskiej Polska zniosła obowiązek wizowy wobec obywateli tych państw, które są objęte ruchem bezwizowym z Unią Europej- 10 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, dz. cyt., art. 28 i 29. 11 TamŜe, art. 72 ust. 3. 12 http://www.mswia.gov.pl/portal/pl/89/169/repatriacja_i_cudzoziemcy.html, według stanu na 25 listopada 2010 r. 13 Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji (tekst jednolity: Dz.U. z 2004 r. Nr 53, poz. 532), art. 1 pkt 1. 14 WdroŜenie (ang. implementation) proces praktycznego wprowadzania informatycznych rozwiązań sprzętowo-programowych i organizacyjnych zgodnych z przyjętymi załoŝeniami, realizacja koncepcji informatycznej, www.portalwiedzy.onet.pl, według stanu na 25 listopada 2010 r. 9

ską. W przypadku niektórych z tych państw (np. USA, Australia), trwają obecnie prace nad uzyskaniem z ich strony wzajemności, przedstawicielstwo dyplomatyczne (misje) organy zewnętrzne państwa wysyłającego, działające na terytorium państwa przyjmującego. Reprezentują one na terytorium państwa przyjmującego państwo wysyłające oraz ustalają i pomagają w realizowaniu ogólnych zasad stosunków między tymi dwoma państwami. Na czele misji stoi szef (ambasador i nuncjusz, poseł, minister, internuncjusz oraz charges ďaffaires, w zaleŝności od klasy, którą ustalają między sobą zainteresowane państwa), urząd konsularny urząd państwa wysyłającego w państwie przyjmującym, ustanowiony tylko za zgodą państwa przyjmującego z określeniem jego siedziby, klasy oraz okręgu. Powołany, gdy państwo wysyłające powierza wykonanie funkcji dyplomatycznych misjom. Konwencja wiedeńska 15 uznaje cztery klasy urzędów konsularnych: konsulaty generalne, konsulaty, wicekonsulaty i agencje konsularne, zezwolenie na pracę decyzja właściwego organu, uprawniająca cudzoziemca do wykonywania pracy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na warunkach określonych w ustawie oraz w tej decyzji 16, pobyt tolerowany szczególna forma ochrony, dzięki której cudzoziemiec, któremu odmówiono statusu uchodźcy, moŝe legalnie przebywać na terytorium Polski. Zgodnie z ustawą o cudzoziemcach, cudzoziemcowi udziela się zgody na pobyt tolerowany na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeŝeli jego wydalenie: 1) mogłoby nastąpić jedynie do kraju, w którym zagroŝone byłoby jego prawo do Ŝycia, wolności i bezpieczeństwa osobistego, w którym mógłby zostać poddany torturom albo nieludzkiemu lub poniŝającemu traktowaniu albo karaniu lub być zmuszony do pracy lub pozbawiony prawa do rzetelnego procesu sądowego albo być ukarany bez podstawy prawnej w rozumieniu Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., 2) naruszałoby prawo do Ŝycia rodzinnego w myśl Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. lub naruszałoby prawa dziecka określone w Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych z dnia 20 listopada 1989 r. w stopniu istotnie zagraŝającym jego rozwojowi psychofizycznemu, jednak w tym przypadku zgoda na pobyt tolerowany nie zostanie udzielona, jeŝeli dalszy pobyt cudzoziemca na terytorium Polski moŝe 15 Konwencja wiedeńska o prawie traktatów sporządzona w Wiedniu dnia 23 maja 1969 r. (Dz.U. z 1990 r. Nr 74, poz. 439). 16 Ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (Dz.U. Nr 99, poz. 1001 i Nr 273, poz. 2703 oraz z 2005 r. Nr 64, poz. 565), art. 2 ust. 1 pkt 43a). 10

stanowić zagroŝenie obronności lub bezpieczeństwa państwa albo bezpieczeństwa i porządku publicznego, 3) jest niewykonalne z przyczyn niezaleŝnych od organu wykonującego decyzję o wydaleniu i od cudzoziemca 17. Zgody na pobyt tolerowany udziela wojewoda, Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców lub Rada do Spraw Uchodźców. Cudzoziemcowi, któremu udzielono zgody na pobyt tolerowany, wydaje się kartę pobytu 18. 2. Podstawy prawne postępowania wobec cudzoziemców Rozpatrując aspekt prawny w zakresie postępowania wobec cudzoziemców przez pryzmat czynności legitymowania lub określenia warunków ich pobytu, napotykamy szereg aktów prawnych regulujących oraz precyzujących te kwestie. Dominującą ustawą w tym zbiorze przepisów niewątpliwie jest Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, która określa zasady i warunki wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, przejazdu przez to terytorium, pobytu na nim i wyjazdu cudzoziemców z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, tryb postępowania oraz organy właściwe w tych sprawach. Kolejnymi aktami rangi ustawy są: 1) Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, która określa zasady, warunki i tryb udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz organy właściwe w tych sprawach, 2) Ustawa z dnia 14 lipca 2006 r. o wjeździe na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobycie oraz wyjeździe z tego terytorium obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej i członków ich rodzin, która określa zasady, warunki i tryb udzielania cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz organy właściwe w tych sprawach, zasady i warunki wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, pobytu oraz wyjazdu z tego terytorium: a) obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, b) obywateli państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nienaleŝących do Unii Europejskiej, 17 Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolity: Dz.U. z 2009 r. Nr 189, poz. 1472), art. 97. 18 TamŜe, art. 99 pkt 1. 11

c) obywateli państw niebędących stronami umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym, którzy mogą korzystać ze swobody przepływu osób na podstawie umów zawartych przez te państwa ze Wspólnotą Europejską i jej państwami członkowskimi, d) członków rodzin obywateli, o których mowa w pkt a) c), którzy do nich dołączają lub z nimi przebywają, a takŝe tryb postępowania i organy właściwe w tych sprawach. Aktem prawnym określającym, kto jest obywatelem Rzeczypospolitej Polskiej lub w jaki sposób i na jakich zasadach moŝe nim zostać, jest Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o obywatelstwie polskim. Równie istotnym zagadnieniem pojawiającym się przy okazji tematu cudzoziemców jest repatriacja, o której traktuje: 1) Ustawa z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji, określająca zasady nabycia obywatelstwa polskiego w drodze repatriacji, prawa repatrianta, a takŝe zasady i tryb udzielania pomocy repatriantom i członkom ich rodzin, 2) Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o ochronie granicy państwowej, wyjaśniająca m.in., co rozumiemy przez pojęcie granicy państwowej i w jaki sposób ją wyznaczamy, 3) Ustawa z dnia 24 sierpnia 2007 r. o udziale Rzeczypospolitej Polskiej w Systemie Informacyjnym Schengen oraz Systemie Informacji Wizowej. Z aktów wykonawczych, które będą nas interesowały, moŝna wyłonić takie, jak: 1) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, 2) Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 28 lipca 2010 r. w sprawie wiz dla cudzoziemców, 3) Konwencja wykonawcza z dnia 19 czerwca 1990 r. do Układu z Schengen z dnia 14 czerwca 1985 r. między Rządami Państw Unii Gospodarczej Beneluksu, Republiki Federalnej Niemiec oraz Republiki Francuskiej w sprawie stopniowego znoszenia kontroli na wspólnych granicach. 12

3. Konsekwencje przebywania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej cudzoziemców naruszających obowiązujące przepisy KaŜdy policjant podczas wykonywania czynności słuŝbowych jest zobowiązany do podejmowania interwencji, czyli reagowania na naruszanie obowiązujących przepisów prawa. Niejednokrotnie w momencie ujawnienia, iŝ osoba, wobec której interweniuje, jest cudzoziemcem, pojawia się moment zawahania ze względu na potencjalną barierę językową, a następnie konieczność przypomnienia sobie procedur postępowania z osobami niebędącymi obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej. W tym celu przytaczamy poniŝej opis sposobów postępowania z cudzoziemcami, którzy dokonują naruszeń przepisów prawa, opartych na aktualnych regulacjach. Wobec cudzoziemca moŝna wydać decyzję, zobowiązującą go do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie do siedmiu dni, którą wydaje komendant wojewódzki Policji, komendant powiatowy (miejski) Policji, jeŝeli: 1) przebywa na tym terytorium bez wymaganej wizy, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony i zezwolenia na osiedlenie się lub zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego, 2) wykonywał pracę niezgodnie z Ustawą z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy albo podjął działalność gospodarczą niezgodnie z przepisami obowiązującymi w tym zakresie, 3) nie posiada środków finansowych niezbędnych do pokrycia kosztów pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i nie moŝe wskazać wiarygodnych źródeł ich uzyskania. Naruszenie ww. przepisów powoduje, iŝ wobec cudzoziemca moŝna wydać równieŝ decyzję o wydaleniu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, podobnie jak w przypadku niezastosowania się przez niego do decyzji zobowiązującej do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Decyzję o wydaleniu wydaje wojewoda. Wydanie decyzji o zobowiązaniu do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie siedmiu dni skutkuje zakazem wjazdu do Polski przez okres jednego roku od daty wystawienia decyzji. Wojewoda, na wniosek komendanta wojewódzkiego Policji, moŝe takŝe wydać decyzję o wydaleniu cudzoziemca, gdy: 1) jego dane są wpisane do wykazu cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepoŝądany, jeŝeli wjazd cudzoziemca na to terytorium nastąpi w okresie obowiązywania wpisu, 2) jego dalszy pobyt stanowiłby zagroŝenie obronności lub bezpieczeństwa państwa lub ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego albo naruszałby interes Rzeczypospolitej Polskiej, 13

3) niezgodnie z przepisami przekroczył lub usiłował przekroczyć granicę, 4) dobrowolnie nie opuścił terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w terminie określonym w decyzji: a) o zobowiązaniu do opuszczenia tego terytorium, b) o odmowie udzielenia zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, c) o cofnięciu zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, 5) nie wywiązuje się ze zobowiązań podatkowych wobec Skarbu Państwa, 6) zakończył odbywanie kary pozbawienia wolności orzeczonej w Rzeczypospolitej Polskiej za umyślne przestępstwo lub przestępstwo skarbowe, 7) został skazany w Rzeczypospolitej Polskiej prawomocnym orzeczeniem na karę pozbawienia wolności podlegającą wykonaniu i istnieją podstawy do przeprowadzenia postępowania o przekazanie go za granicę w celu wykonania orzeczonej wobec niego kary. Wyjazd cudzoziemca w związku z wydaniem decyzji o wydaleniu z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej skutkuje zakazem wjazdu do Polski przez okres trzech lub pięciu lat (trzy lata wyjazd na własny koszt, pięć lat wydalenie na koszt Skarbu Państwa). Informacje te są niezbędne nie tylko dla funkcjonariuszy StraŜy Granicznej, którzy głównie zajmują się kontrolą legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Polski, ale równieŝ dla policjantów podejmujących interwencje w róŝnych miejscach oraz wobec róŝnych kategorii osób mających coraz częściej styczność z obywatelami innych państw. 4. Wybrane prawa i obowiązki cudzoziemców dotyczące wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej Warunki wjazdu oraz pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej reguluje Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, określająca wszelkie wymagania dla osób wjeŝdŝających i przebywających na terytorium naszego kraju. Analizując artykuł 21 wspomnianej ustawy, poprzez analogię moŝemy dostrzec obowiązki nałoŝone na cudzoziemca, których nieprzestrzeganie spowoduje odmowę wjazdu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Do obowiązków tych zaliczają się m.in.: 1) posiadanie waŝnych dokumentów podróŝy lub wizy, 2) uiszczenie opłaty, do której uiszczenia jest obowiązany, 14

3) posiadanie dokumentu potwierdzającego posiadanie ubezpieczenia zdrowotnego w rozumieniu przepisów o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych lub potwierdzającego pokrycie przez ubezpieczyciela kosztów leczenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez okres zamierzonego pobytu na tym terytorium, 4) nieprzekroczenie czasu pobytu na terytorium państw obszaru Schengen przez trzy miesiące w okresie sześciu miesięcy liczonych od dnia pierwszego wjazdu, chyba Ŝe umowy międzynarodowe stanowią inaczej, 5) przedstawienie dokumentów wystarczających do potwierdzenia celu i warunków planowanego pobytu, 6) posiadanie wystarczających środków utrzymania w stosunku do długości i celu planowanego pobytu lub środków na powrót do państwa pochodzenia lub tranzyt albo dokumentu potwierdzającego moŝliwość uzyskania takich środków zgodnie z prawem. To niektóre z warunków niezbędnych do przekroczenia granicy Rzeczypospolitej Polskiej. Zamieszczone poniŝej okoliczności uniemoŝliwiają wjazd cudzoziemca, jak równieŝ jego legalny pobyt. Do okoliczności takich w myśl art. 21 ustawy o cudzoziemcach zaliczymy: 1) cudzoziemiec posiada podrobiony lub przerobiony dokument podróŝy, wizę lub inny dokument uprawniający do wjazdu i pobytu, 2) dane cudzoziemca znajdują się w wykazie cudzoziemców, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest niepoŝądany, 3) dane cudzoziemca znajdują się w Systemie Informacyjnym Schengen, o którym mowa w art. 92 konwencji wykonawczej do Układu z Schengen, do celów odmowy wjazdu, 4) wjazd lub pobyt cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej moŝe stanowić zagroŝenie zdrowia publicznego, 5) wjazd lub pobyt cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej moŝe stanowić zagroŝenie obronności lub bezpieczeństwa państwa, ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego lub stosunków międzynarodowych Rzeczypospolitej Polskiej lub innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej. Tendencje w stosunkach międzynarodowych wskazują na dąŝenia do zrównywania praw cudzoziemców z prawami obywateli danego państwa, jednakŝe podczas pobytu na terytorium Polski cudzoziemiec pomimo tego, Ŝe moŝe korzystać z większości praw, jakie przysługują obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej, musi liczyć się z ograniczeniami niektórych z nich, takich jak: 1) wyłączenie praw wyborczych, 2) zakaz zatrudniania cudzoziemców jako kapitanów, oficerów, członków załogi statków morskich i powietrznych. W Polsce równieŝ nie mogą być adwokatami, 3) wykonywanie praw politycznych, 4) zakaz zajmowania stanowisk publicznych, 5) ograniczenie w zakresie posiadania własności nieruchomej oraz ograniczona swoboda nabycia własności ruchomej, 15

6) ograniczenia w dostępie do oświaty, 7) pewne ograniczenia w zakresie prowadzenia działalności gospodarczej i zakupu nieruchomości, 8) pomoc społeczna świadczona z budŝetu państwa. 5. Kontrola legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 5.1. Legitymowanie Legitymowanie cudzoziemca i przeprowadzanie innych czynności wynikających z ustawy o Policji w stosunku do cudzoziemca czy obywatela Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie się znacząco róŝniło 19. Zasady postępowania policjanta w stosunku do tych osób będą wynikały z Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 26 lipca 2005 r. w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów. Opis czynności dotyczących samego legitymowania znajdzie czytelnik w pozycji Legitymowanie 20. Teraz natomiast skupimy się na czynnościach związanych z kontrolą legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 85 ustawy o cudzoziemcach kontrolę taką sprawują organy StraŜy Granicznej i Policji (artykuł ten jest równocześnie podstawą prawną do legitymowania). Ponadto Szef Urzędu do Spraw Cudzoziemców, wojewoda i organy SłuŜby Celnej mogą sprawować kontrolę legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie niezbędnym do prowadzenia przez te organy postępowań w sprawach cudzoziemców lub w sprawach celnych. W związku z powyŝszym funkcjonariusz SłuŜby Celnej, StraŜy Granicznej i Policji lub upowaŝniony przez Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców lub wojewodę pracownik przeprowadzający kontrolę moŝe Ŝądać od cudzoziemca okazania odpowiednich dokumentów, zezwoleń czy teŝ środków utrzymania. Natomiast zgodnie z art. 86 tejŝe ustawy cudzoziemiec jest obowiązany dokumenty, zezwolenia czy teŝ środki utrzymania okazać. Ustawa w art. 87 narzuca równieŝ ministrowi spraw wewnętrznych określenie, w drodze rozporządzenia, sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z uwzględnieniem okoliczności jej przeprowadzania, rodzajów kon- 19 Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (tekst jednolity: Dz.U. z 2007 r. Nr 43, poz. 277 z późn. zm.), art. 15 ust. 1. 20 M. Szawelski, A. Thiel, Legitymowanie, Słupsk 2010. 16

trolowanych dokumentów oraz sposobu i zakresu dokumentowania czynności związanych z przeprowadzaną kontrolą 21. We wspomnianym wyŝej rozporządzeniu znajdziemy wytyczne co do sposobu przeprowadzenia tej kontroli. W 1 pkt 1 wskazano, iŝ powinna być ona przeprowadzana przez co najmniej dwóch funkcjonariuszy StraŜy Granicznej, Policji lub SłuŜby Celnej lub co najmniej dwóch upowaŝnionych pracowników Urzędu do Spraw Cudzoziemców albo urzędu wojewódzkiego. Dopuszcza się, by kontrola została przeprowadzana takŝe wspólnie przez funkcjonariuszy róŝnych słuŝb lub pracowników Urzędu do Spraw Cudzoziemców albo urzędu wojewódzkiego. Dopuszczalna jest teŝ sytuacja, gdy kontrolę moŝe przeprowadzić jeden funkcjonariusz. Mianowicie, jeŝeli w toku innych czynności słuŝbowych wykonywanych przez jednego funkcjonariusza ujawniono okoliczności uzasadniające jej przeprowadzenie. Tak więc, jak z powyŝszego wynika, Policja jest jednym z organów uprawnionych do kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej 3. 1. Przed rozpoczęciem kontroli funkcjonariusz podaje swój stopień, imię i nazwisko w sposób umoŝliwiający kontrolowanemu odnotowanie tych danych, a takŝe podstawę prawną kontroli, a w przypadku kontroli przeprowadzanej w toku wykonywania innych czynności słuŝbowych podstawę prawną przeprowadzenia kontroli. 2. Funkcjonariusz nieumundurowany przed rozpoczęciem kontroli okazuje ponadto legitymację słuŝbową, a na Ŝądanie osoby, wobec której podjęto czynności, umoŝliwia odnotowanie numeru legitymacji, organu, który ją wydał, oraz nazwiska funkcjonariusza. W sytuacji gdy podczas kontroli zachodzi konieczność skorzystania z pomocy tłumacza, jego udział zapewnia funkcjonariusz 22. Kontrola będzie polegała na wezwaniu cudzoziemca do okazania: 1) dokumentów uprawniających do pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności: a) dokumentu podróŝy, b) przepustki, o której mowa w art. 13a ust. 1 ustawy o cudzoziemcach 23, c) wizy, jeŝeli jest wymagana, 21 Zob. Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie sposobu przeprowadzania kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. Nr 207, poz. 1600). 22 TamŜe, 3 pkt 6. 23 Cudzoziemcy będący członkami załóg statków morskich przypływających do polskich portów morskich, przekraczający granicę w celu zejścia na ląd i pobytu w granicach miasta portowego, posiadający waŝny dokument podróŝy oraz przepustkę wydaną przez komendanta placówki StraŜy Granicznej, są zwolnieni z obowiązku posiadania wiz. Zob. Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o cudzoziemcach, dz. cyt., art. 13a ust. 1. 17

d) karty pobytu, e) zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony, f) zezwolenia na osiedlenie się, g) polskiego dokumentu podróŝy dla cudzoziemca, h) polskiego dokumentu toŝsamości cudzoziemca, i) tymczasowego polskiego dokumentu podróŝy dla cudzoziemca, j) tymczasowego zaświadczenia toŝsamości cudzoziemca, k) dokumentu podróŝy przewidzianego w Konwencji dotyczącej statusu uchodźców sporządzonej w Genewie dnia 28 lipca 1951 r., l) zaświadczenia, o którym mowa w art. 80 ust. 3 ustawy o cudzoziemcach 24, m) zezwolenia na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego, n) zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, o) dokumentów uprawniających do wjazdu i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, wydanych przez inne państwa obszaru Schengen, państwa członkowskie Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) strony umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym lub Konfederację Szwajcarską, p) dokumentu potwierdzającego, Ŝe wjazd i pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest związany z wykonywaniem czynności zawodowych, 2) dokumentów uprawniających do wykonywania pracy przez cudzoziemca, prowadzenia działalności gospodarczej przez cudzoziemca lub potwierdzających fakt powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności: a) zezwolenia na pracę wydanego przez właściwy organ, b) oświadczenia o zamiarze powierzenia wykonywania pracy cudzoziemcowi, zarejestrowanemu we właściwym powiatowym urzędzie pracy, c) umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej, d) dokumentów potwierdzających uzyskanie przez cudzoziemca prowadzącego działalność gospodarczą wpisu do ewidencji działalności gospodarczej, 3) środków utrzymania na czas trwania planowanego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej oraz na powrót do państwa pochodzenia lub na tranzyt, w walucie polskiej lub walutach obcych, lub dokumentów mogących potwierdzić moŝliwość uzyskania środków utrzymania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej zgodnie z prawem, takich jak: a) czek podróŝny, b) karta kredytowa wraz z zaświadczeniem o wysokości limitu na karcie kredytowej lub karta płatnicza wraz z zaświadczeniem o aktualnym stanie konta lub aktualnym wyciągiem z historii rachunku, 24 Chodzi tu o zaświadczenie o zwrocie karty pobytu, polskiego dokumentu podróŝy dla cudzoziemca lub polskiego dokumentu toŝsamości cudzoziemca, waŝne do czasu opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Zob. tamŝe, art. 80 ust. 3. 18

c) zaświadczenie o posiadaniu środków płatniczych w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej mających siedzibę na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, potwierdzone pieczęcią i podpisem upowaŝnionego pracownika tego banku lub spółdzielczej kasy oszczędnościowo- -kredytowej, d) oryginał zaproszenia, o którym mowa w art. 16 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach, e) dokument potwierdzający przyznanie stypendium 25. Wyniki tejŝe kontroli wykorzystuje się do stwierdzenia legalności pobytu lub ewentualnego formułowania wniosków o wszczęcie postępowania administracyjnego o zobowiązanie do opuszczenia terytorium Rzeczypospolitej Polskiej przez cudzoziemca lub o jego wydalenie. Niezwłocznie po przeprowadzeniu kontroli funkcjonariusz w przypadku stwierdzenia legalności pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej odnotowuje fakt przeprowadzenia kontroli w notatniku słuŝbowym albo sporządza notatkę, w szczególności gdy w przeprowadzeniu kontroli bierze udział tłumacz. W przypadku gdy kontrolą objęto więcej niŝ jednego cudzoziemca, moŝna sporządzić jedną notatkę obejmującą wszystkich kontrolowanych cudzoziemców. W notatce powinny zostać zawarte informacje: 1) numer legitymacji słuŝbowej funkcjonariusza, jego stopień, imię i nazwisko lub imię i nazwisko pracownika oraz numer i data wystawienia upowaŝnienia, o ile jest ono niezbędne do przeprowadzenia kontroli, oraz nazwa organu, który wydał ten dokument; 2) data i miejsce sporządzenia notatki; 3) data i godzina rozpoczęcia i zakończenia kontroli; 4 imię i nazwisko, data urodzenia oraz obywatelstwo kontrolowanego cudzoziemca; 5) adres zamieszkania cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 6) wynik kontroli; 7) podpis funkcjonariusza lub pracownika sporządzającego notatkę 26. W sytuacji stwierdzenia nielegalnego pobytu cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej funkcjonariusz sporządza protokół kontroli legalności jego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, w którym muszą zostać zawarte następujące informacje: 1) numer legitymacji słuŝbowej funkcjonariusza, jego stopień, imię i nazwisko lub imię i nazwisko pracownika oraz numer i data wystawienia upowaŝnienia, o ile jest ono niezbędne do przeprowadzenia kontroli, oraz nazwa organu, który wydał ten dokument; 2) data i miejsce sporządzenia protokołu kontroli; 3) data i godzina rozpoczęcia i zakończenia kontroli; 25 Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 19 listopada 2009 r. w sprawie sposobu, dz. cyt., 4. 26 TamŜe, 5. 19

4) miejsce przeprowadzenia kontroli; 5) imię i nazwisko, data urodzenia oraz obywatelstwo kontrolowanego cudzoziemca; 6) adres zamieszkania cudzoziemca na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 7) opis skontrolowanych dokumentów z podaniem ich numeru, okresu waŝności oraz nazwy organu, który wydał dokument; 8) wynik kontroli; 9) potwierdzenie przez cudzoziemca, Ŝe zapoznał się z treścią protokołu; 10) podpis funkcjonariusza sporządzającego protokół kontroli; 11) podpis cudzoziemca lub adnotacja o przyczynach jego braku 27. W przypadku odmowy podpisania protokołu przez cudzoziemca funkcjonariusz odnotowuje przyczynę odmowy, podpisuje protokół, a następnie wręcza kopię protokołu cudzoziemcowi. Zaleca się, by uczestniczący w kontroli inny funkcjonariusz takŝe poświadczył swoim podpisem fakt odmowy podpisania protokołu przez cudzoziemca. W przypadku gdy w przeprowadzaniu kontroli bierze udział tłumacz, protokół kontroli lub notatka powinny zawierać imię i nazwisko oraz podpis tłumacza. Natomiast w sytuacjach, gdy kontrola wymaga koordynacji działań róŝnych słuŝb lub urzędów, przeprowadza się ją zgodnie z planem kontroli. Plan taki przygotowuje się na polecenie organu inicjującego kontrolę, na podstawie uzgodnień dokonanych przez wyznaczonych funkcjonariuszy lub pracowników słuŝb lub urzędów, których przedstawiciele będą uczestniczyć w planowanej kontroli. Plan kontroli powinien w szczególności zawierać: 1) określenie miejsca planowanej kontroli, 2) oznaczenie organu inicjującego kontrolę oraz organów, których przedstawiciele uczestniczą w kontroli realizowanej wspólnie, 3) proponowaną datę i godzinę rozpoczęcia kontroli, 4) imię i nazwisko kierującego czynnościami kontrolnymi, 5) załoŝenia organizacyjne. Planując działania mające na celu kontrolę legalności pobytu cudzoziemców na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, naleŝy uprzednio przeprowadzić ustalenia mające na celu rozpoznanie terenu planowanych działań oraz uprawdopodobnienie faktu przebywania cudzoziemców na danym terenie w sposób uzasadniający przeprowadzenie kontroli. W przypadku planowania kontroli legalności na drogach naleŝy uwzględnić przepisy Ustawy z dnia 20 czerwca 1997 r. Prawo o ruchu drogowym oraz Rozporządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 lipca 2008 r. w sprawie kontroli ruchu drogowego. Planowanie takich działań winno być kaŝdorazowo poprzedzone szczególnymi przygotowaniami mającymi na celu zapewnienie bezpieczeństwa wszystkim funkcjonariuszom i innym uczestnikom kontroli legalności pobytu. W przypadku prowadzenia działań w ramach zawartego porozumienia pomiędzy 20 27 TamŜe, 5 pkt 4.