"Co uliczka to kapliczka" Na terenie całej Polski można podziwiać bogactwo form i ogromną różnorodność kapliczek. Trudnego zadania klasyfikacji tych niezwykłych budowli podjął się Tadeusz Seweryn etnograf, muzeolog, badacz sztuki ludowej. Wyróżnił cztery główne grupy: kapliczki nadrzewne, na słupach, naziemne oraz figury przydrożne. Każda z grup dzieli się na kilka typów, o określonych wyróżniających je cechach. W poszczególnych regionach Polski ludność miała odmienne upodobania. Na Podhalu, Kurpiach, Podlasiu zachowało się najwięcej kapliczek wykonanych z drewna, choć generalnie, z racji nietrwałości materiału, bezpośrednio narażonego na działanie wszelkich warunków atmosferycznych, pozostało ich stosunkowo niewiele. Kapliczki drewniane mają formę zawieszanych na drzewie skrzyneczek, otwartych lub zamkniętych szybą, nakrytych dwuspadowym daszkiem. Występują też jako drewniane słupy z wydrążoną wnęką lub figurą bezpośrednio na szczycie słupa, nakrytego daszkiem oraz brogowe i domkowe. Na terenie całego kraju, zdecydowanie przeważają różne formy kapliczek murowanych. Kapliczki, które zachowały się w terenie, pochodzą w większości z drugiej połowy XIX i z XX wieku i są murowane z cegły lub kamienia. Mogą występować w formie arkadowej, wtedy dach wsparty jest na czterech kolumnach, przestrzeń między nimi wypełniają łukowe sklepienia, a w środku na postumencie, ustawia się figurę. W formie domków niewielkich pomieszczeń z różnorodnymi wykończeniami i detalami. Najczęściej jednak, w całej Polsce, spotykamy kapliczki murowane z wnękami. Trzon kapliczki ustawiony jest na podmurówce, nakryty daszkiem, w centralnej części znajdują się strona 1 / 6
płyciny lub głębokie nisze, w których stoją figury przedstawiające świętych, Matkę Boską lub Jezusa Chrystusa. Kapliczki tego typu mają kształt prostopadłościanu, rzadko walca. Mogą być jedno lub wielokondygnacyjne. Warto zwrócić uwagę, że twórcy tego typu obiektów, w wielu przypadkach są anonimowi oraz właściwie niczym nieskrępowani, nikt nie narzucał im form i stylu. Stąd też możemy podziwiać taki ogrom trudnych do sklasyfikowania i różnorodnych form, zaskakujących rozwiązań i bogatych dekoracji architektonicznych, ciesielskich, snycerskich. Kapliczki przydrożne są nieodłącznym elementem polskiego krajobrazu. Szczególnie dużo kapliczek znajduje się na terenie Warmii. Można powiedzieć, że mała architektura sakralna wyróżnia ten region i nadaje mu specyficzny charakter. Ludność warmińska od wieków borykała się ze skomplikowaną sytuacją bytową. Od XVI wieku region ten był katolicką enklawą, otoczoną przez protestantów. Do dziś Warmię od Mazur odróżnia ogromna ilość zachowanych w terenie kapliczek. Mazury zamieszkiwali protestanci, którzy nie uznają kultu świętych, obrazów, więc kapliczek nie stawiali. Katolicy na Warmii podkreślali swą tożsamość, której istotnym elementem była właśnie wiara. W XIX wieku nasiliły się represje, ograniczano naukę języka polskiego oraz uprawnienia duchownych. Ludność katolicka zaczęła się przeciwstawiać represjom min. poprzez kultywowanie obrzędów religijnych i demonstrowanie swojej religijności wznosząc kościoły, stawiając kapliczki. W prawie każdej miejscowości stawiano taki obiekt, a w większych wsiach nawet po kilka. Kapliczki charakterystyczne dla Warmii są zbudowane z czerwonej cegły, spojone wapienną zaprawą, nakryte daszkami z czerwonej dachówki. Trzon czasem wzmocniony przyporami, kondygnacje rozdzielone gzymsami, całość zwieńczona żelaznym krzyżem. Dekoracją nieotynkowanej kapliczki są, specjalnie układane cegły, tworzące rodzaj ozdobnych fryzów. W centralnej części kapliczki znajdują się wnęki z figurami, czasem otynkowane i pomalowane na biało, tworzą kontrast z czerwienią cegieł. Budowle są smukłe, z wnękami sklepionymi ostrołukowo, co nadaje im cechy neogotyckie. Oczywiście występują tu również kapliczki otynkowane, te najstarsze pochodzące z XVIII wieku. Według historyków, w 1920 roku na Warmii było 1350. Najstarszą istniejącą do dzisiaj jest barokowa kapliczka w Dobrągu z 1601 roku. O strona 2 / 6
sześć lat młodsza od niej jest kapliczka stojąca przy ulicy Warmińskiej w Barczewie. Zniszczenia w czasie II wojny światowej nie wpłynęły znacząco na liczebność kapliczek na Warmii. Po wojnie powstawały też nowe obiekty, dziś szacuje się, że jest ich około 1370 1. Region warmiński wyróżnia się dużą ilością interesujących kapliczek z dzwonkami. Najczęściej dzwonek zawieszano na najwyższej kondygnacji, w ażurowej niszy kapliczki, bywały też dzwonnice ustawione oddzielnie w pobliżu kapliczki. Dzwonki wiejskie spełniały wiele funkcji począwszy od zwoływania na modlitwę Anioł Pański, na majowe nabożeństwa, informował o zgonie kogoś ze społeczności, dzwonił podczas uroczystości pogrzebowych, a także alarmował o zagrożeniach takich jak pożar. Osoba opiekująca się taką kapliczką, musiała dzwonić tak, by okoliczni mieszańcy wiedzieli czy to dźwięk wzywający do modlitwy czy alarmujący. Funkcję dzwonnika, na Warmii zwykle pełniły kobiety, przekazując ją sobie z pokolenia na pokolenie. Ludność przypisywała dzwonkom ogromne moce, miały one bowiem rozpędzać burze, chronić przed niszczycielskimi piorunami. Może o tym świadczyć łacińska sentencja umieszczana niegdyś na dzwonach, przetłumaczona brzmi - Żywych zwołuję, zmarłych opłakuję, grom kruszę. Powody dla, których stawiano kapliczki oprócz demonstracji przynależności do kościoła katolickiego, były takie same jak na terenie całej Polski. Stawiano kapliczki na chwałę Boską, w podziękowaniu za łaski - wyleczenie z choroby, wyjście z niebezpiecznej sytuacji, narodziny dziecka. Pokutne na przebłaganie za grzechy, w intencji tragicznie zmarłych lub w miejscach pochówku ludzi nieznanych, w obliczu wojny, zarazy, głodu z prośbą o wstawiennictwo w trudnych czasach. Powszechnie znana jest suplikacja, często wyryta na kapliczkach Od powietrza, głodu, ognia i wojny zachowaj nas Panie. Stawiano kapliczki w pobliżu pól, by zanosić tam prośby o urodzaj. Kapliczki miały też za zadanie sakralizować przestrzeń, więc stawiano je w miejscach narażonych na obecność złych duchów na skrzyżowaniu dróg, na skaju wsi, miasta, w miejscach morderstw, samobójstw. Stawiano je także w miejscach objawień, przy cudownych źródłach. Pobożni katolicy stawiali je na terenie swoich gospodarstw, w ogródkach. strona 3 / 6
Do dziś miejscowi w wyjątkowy sposób dbają o kapliczki. Rzadko kiedy, w niszy znajduje się jedynie figura, najczęściej stoi w towarzystwie kwiatów wiosną i latem żywych, zrywanych w przydomowych ogródkach. Jednak przeważnie kapliczki są ustrojone bukietami sztucznych kwiatów, czasem wykonanych z papieru, bibuły. Kapliczki i krzyże przydrożne ozdabia się również girlandami uplecionymi z liści dębowych lub gałązek świerku. Dekoruje się nimi nie tylko nisze w kapliczkach ale także oplata się cokół i cały korpus. Najbardziej strojne kapliczki możemy zobaczyć w maju, wtedy to szczególnie mocno dba się o dekorację w postaci kolorowych wstążek, chorągiewek, żywych kwiatów (zwłaszcza bzu). Pod wieczór przy kapliczkach gromadzą się okoliczni mieszkańcy by odprawić majowe nabożeństwo czyli odśpiewać litanię loretańską i inne pieśni religijne, maryjne. Kapliczki dekoruje się w szczególny sposób także z okazji Zielonych Świątek i Bożego Ciała. Często przy kapliczkach zapala się świece i znicze. Przestrzeń wokół bywa otoczona płotkiem, albo niskim, drewnianym z drobnych sztachet lub metalowym, kutym w ozdobne wzory. Ogradzanie kapliczek wynika z potrzeby oddzielenia przestrzeni sakralnej od świeckiej. Koncepcja Mircea Eliadego (religioznawca, filozof kultury) dotycząca sfer sacrum i profanum wyjaśnia potrzebę wartościowania przestrzeni. W pobliżu kapliczek sadzono drzewa, często właśnie wtedy, kiedy obiekt budowano. Drzewa, które najczęściej spotyka się w towarzystwie kapliczki to lipy i kasztanowce, czyli takie, które imponująco się rozrastają, a gdy kwitną pięknie pachną. Tworzą specjalną aurę i niepowtarzalny krajobraz, współgrając z pełnymi uroku kapliczkami. Najważniejszym elementem każdej kapliczki jest figura, przedstawiająca wizerunek Matki Boskiej, Jezusa lub świętych, dla których stawia się kapliczki. Dawniej stawiano w kapliczkach drewniane rzeźby, polichromowane. Wizerunki świętych zwanych popularnie świątkami, oraz inne postaci wykonywali artyści ludowi, nadając im specyficzny charakter. Dziś w kapliczkach stoją najczęściej gipsowe odlewy, masowo produkowane dewocjonalia, które nie maja już nic wspólnego ze sztuką ludową. Dawne rzeźby drewniane umieszczone w kapliczkach, były narażone na szkodliwe działanie deszczu, śniegu, słońca, wilgoci więc część uległa zniszczeniu, a część została skradziona. Dziś drewniane rzeźby w kapliczkach to prawdziwa strona 4 / 6
rzadkość. Współczesne figury znajdujące się w kapliczkach, są wykonane z gipsu. Do najczęstszych wizerunków spotykanych na dawnej Warmii należą różne przedstawienia Matki Boskiej. Prawdopodobnie wykonywano je posługując się różnymi wzorami graficznymi obrazkami dewocyjnymi. Dawni rzeźbiarze na Warmii wykazywali duży stopień umiejętności warsztatowych. Tylko kilku twórców znanych jest z nazwiska, ogromna większość pozostała anonimowa. Szczególną kwestią w ikonografii warmińskiej rzeźby ludowej, jest mała popularność wizerunku Chrystusa Frasobliwego. Natomiast ogromnie rozpowszechniona jest Pieta. Zapewne dlatego, że na tych terenach, nie brakowało rzeźbiarzom wzorców, gdyż wiele gotyckich i barokowych Piet znajdowało się w kościołach. Liczną grupę kapliczek stanowią te z wizerunkami świętych. Na terenie całej Polski spotkamy kapliczki stawiane świętym patronującym najróżniejszym sprawom, zawodom, miastom. Zatem spotkamy dużo kapliczek stawianych dla św. Jana Nepomucena, który chroni przed powodzią, często stoją przy rzekach, mostach. Powszechnie znany jest św. Florian chroniący przed ogniem. W kapliczkach spotkamy też św. Mikołaja czczonego jako opiekuna, zwierząt i pasterzy, św. Józefa patrona robotników, rzemieślników, ojców, św. Antoniego pomagającego odnaleźć zgubione rzeczy, czy św. Izydora patronującego rolnikom i pracy na roli. Popularne wizerunki kobiet w kapliczkach to św. Agata chroniąca przed pożarami, św. Anna patronka matek, małżonków, wdów oraz św. Rozalia chroniąca przed chorobami zakaźnymi. Kolejna duża grupa kapliczek to te poświęcone Jezusowi Chrystusowi. Wśród różnych wizerunków przedstawiających Syna Bożego najpopularniejszy jest Chrystus Frasobliwy, choć jak wspomniałam wcześniej nie dotyczy to Warmii, gdzie częściej spotkamy motyw Serce Jezusa. Wśród kapliczkowych wizerunków Jezus będzie często przedstawiany jako Dzieciątko lub Chrystus Upadający (pod krzyżem). Współczesne figury maryjne to gipsowe odlewy kopiujące wizerunek Matki Boskiej z Lourdes. Popularny jest wizerunek Madonny z Dzieciątkiem, Matki Boskiej Niepokalanej. Bliżej ośrodków związanych z objawieniami, czy figurami słynącymi z cudów, w kapliczkach będą się pojawiały wizerunki związane z lokalnymi tradycjami, przykładem może strona 5 / 6
Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) Powered by TCPDF (www.tcpdf.org) Regionalna Pracownia Digitalizacji być Matka Boska Skępska lub Łąkowska. Czasem w niszy zamiast rzeźby, czy figurki ustawiany jest obraz. Warmia jest regionem wyjątkowo bogatym w różnorodne typy kapliczek. Zarówno tutaj, jak i na terenie całego kraju warto zwrócić uwagę na te niezwykłe zabytki, przyjrzeć się im z bliska. Może zauważymy coś, czego wcześniej nie dostrzegaliśmy. Warto też zadbać o obiekty niszczejące, jednak podejść do tego rozważnie. Najlepiej zgłosić taką inicjatywę specjalistom w dziedzinie konserwacji. Zachęcam do poszukiwań interesujących obiektów we własnej okolicy. Może za genezą powstania kapliczki, intencją fundatorów kryje się ciekawa historia związana z regionem, czy własną rodziną. Myślę, że poprzez obcowanie z zabytkami, z obiektami naszego dziedzictwa kulturowego można odebrać dobrą lekcję historii dotyczącą między innymi własnego kraju, regionu. Literatura: Bojenko M., Brosch A., Warmińskie kapliczki, Dobre Miasto 2011. Czerwiński T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 2012. Fryś E., Iracka A., Pokropek M., Sztuka Ludowa w Polsce, Warszawa 1988. Hochleitner J., Kapliczki Warmii Południowej, Olsztyn 2004. Seweryn T., Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce, Warszawa 1958. 1Na podstawie badań dr Stanisława Kuprjaniuka. strona 6 / 6