Przewodnik miejskiego ekologa

Polski Klub Ekologiczny Przewodnik miejskiego ekologa dr Dominika Sułkowska Publikacja współfinansowana jest ze środków otrzymanych przez Polski Klub Ekologiczny od Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach rządowego programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na realizację projektu Młodzieżowi animatorzy zrównoważonego rozwoju. Kraków 2008 ISBN: 978-83-61200-16-1 1 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 1 20/10/08 11:56:53

Spis treści 1. Klimat miasta 6 Efekt cieplarniany 6 Co nęka nasze miasto? 7 Ciekawostki 12 Przykładowe ćwiczenie praktyczne 13 2. Oazy zieleni w mieście 16 Jak chronić przyrodę w mieście? 16 Kraków dużo cennej przyrody w dużym mieście 16 Bioróżnorodność, czyli w zróżnicowaniu siła 19 Symbol w Krakowie, czyli bocian biały w mieście 20 Dlaczego tak trudno dbać o przyrodę w mieście? 20 Zielono mi, czyli oazy zieleni w Krakowie 21 Ciekawostki 22 Przykładowe ćwiczenie praktyczne 22 3. Niebieskie złoto, czyli woda w mieście 24 Dlaczego woda jest taka cenna? Paradoks wody i diamentu 24 Brudna woda, czyli ścieki 27 Ile jest czystej wody w Polsce? 28 Czy brudną wodę można umyć? 28 Skąd mamy wodę w kranie? 29 Gdzie oczyszcza się wodę w Krakowie? 30 Ciekawostki 30 Przykładowe ćwiczenie praktyczne 31 4. Odpady 34 Składowanie 35 Kompostownie 35 Spalarnie 36 Recykling 37 Ciekawostki 43 Ćwiczenia praktyczne 43 5. Jasne miasto, czyli energia 47 Skąd mamy ciepłe kaloryfery i światło? 47 Idzie nowe, czyli energie odnawialne w Polsce 49 Ciekawostki 50 Przykładowe ćwiczenie praktyczne 51 6. Jak założyć koło w szkole? 52 7. Biblioteka Młodzieżowego Eko Lidera 55 3 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 3 20/10/08 11:56:54

Wstęp Szanowni Czytelnicy, zainteresowani i pragnący zainteresować się ekologią z Krakowa i okolic, a także i z innych miast. Zapraszam Was do zapoznania się z wyjątkową książeczką mówiącą nam jak zostać ekologiem w aglomeracji krakowskiej. Okazuje się, że to zupełnie proste i nasze codzienne czynności, a zwłaszcza zmiana pewnych przyzwyczajeń, mogą się przyczynić do zachowania dziedzictwa przyrodniczego Miasta Krakowa i jego okolic. Ale czy tylko Krakowa? To samo możemy robić w innych wielkich aglomeracjach i dzięki tym drobnym kroczkom staniemy się prawdziwymi ekologami, ponieważ nasze zachowanie ogranicza dewastację ziemi. Pomimo że działania proponowane w książce wydają się drobne i nic nieznaczące, powielone przez ilość mieszkańców mają ogromny wpływ na nasze środowisko również w mieście. Publikacja zawiera informacje dotyczące zasobów przyrodniczych i wodnych Miasta Krakowa, informuje skąd czerpiemy energię i co konkretnie robić z odpadami. Zawiera bardzo interesujące ćwiczenia praktyczne, pomagające zrozumieć pewne procesy. Wierzę, że lektura sprawi Wam przyjemność, wskazówki w niej zawarte zastosujecie w praktyce z pożytkiem dla środowiska, w którym żyjecie. Maria Staniszewska Prezes Polskiego Klubu Ekologicznego 5 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 5 20/10/08 11:56:54

1. Klimat miasta Efekt cieplarniany Najprościej rzecz ujmując: promieniowanie słoneczne (bliski ultrafiolet oraz światło widzialne) dociera do najniższych warstw atmosfery i do powierzchni Ziemi, gdzie jest częściowo od niej odbij ane, a częściowo pochłaniane, ogrzewając jej powierzchnię; energia promieniowania słonecznego jest zamieniana w energię cieplną; ziemia się ogrzewa, bo emitowane przez nią promieniowanie podczerwone jest zatrzymywane przez warstwę gazów cieplarnianych, tworzących coś w rodzaju koca okrywającego Ziemię. Rysunek 1. Efekt cieplarniany. To zjawisko nazywane jest efektem cieplarnianym. Bez efektu cieplarnianego temperatura na Ziemi byłaby o 33 o C niższa niż średnia globalna (15 o C) i nie byłby wówczas możliwy rozwój życia w obecnej formie. Główni sprawcy efektu cieplarnianego gazy cieplarniane: para wodna (odpowiada ona za około 60% efektu cieplarnianego), ale ma alibi: zakłada się, że globalna zawartość pary wodnej w atmosferze nie zmieniła się zbytnio w ciągu ostatnich stuleci; dwutlenek węgla jest winny zawartość w powietrzu CO 2 (odpowiedzialnego za około 20% efektu cieplarnianego) znacznie wzrosła: z 280 do 370 ppm w porównaniu z epoką przedprzemysłową; podtlenek azotu, metan, ozon, freony i inne są winni w mniejszym stopniu niż CO 2, jednak osiągają coraz większe globalne stężenie w powietrzu. 6 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 6 20/10/08 11:56:54

Tabela 1. Udział gazów cieplarnianych w efekcie cieplarnianym. GAZY CIEPLARNIANE CO 2 N 2 O CH 4 freony O 3 czas życia (lata) 7 180 10 kilkaset lat 0,3 udział w efekcie cieplarnianym (%) z wyłączeniem pary wodnej 50 10 18 13 5 Skąd biorą się gazy cieplarniane? Pochodzą ze źródeł naturalnych, na które nie mamy wpływu, lecz również powstają w wyniku działalności człowieka. Jak człowiek przyczynia się do efektu cieplarnianego: uprzemysłowienie (działające fabryki, elektrownie) wzmożony ruch samochodowy i lotniczy rolnictwo (uprawy i hodowle zwierząt) miejskie wyspy ciepła (podwyższone temperatury spowodowane np. ogrzewaniem pomieszczeń) Emitowanie dużych ilości gazów cieplarnianych zwiększa ich zawartość w atmosferze, co z kolei wzmaga intensywność efektu cieplarnianego. Coraz więcej ciepła jest uwięzione w atmosferze. Skutkiem tego może być wzrost temperatury atmosfery i w rezultacie globalna zmiana klimatu na Ziemi. Duże metropolie w sposób szczególny przyczyniają się do ocieplenia klimatu, co spowodowane jest skumulowaniem niekorzystnych czynników (np. wzmożonym ruchem komunikacyjnym, zwiększonym uprzemysłowieniem tych terenów, małą ilością terenów zielonych). Co nęka nasze miasto? 1. Smog w Krakowie Niebezpieczny poziom zanieczyszczeń powietrza. Normy tzw. pyłu zawieszonego w Krakowie przekroczone są czterokrotnie. Dzieci, alergicy i astmatycy nie powinni wychodzić z domu tak mogą brzmieć komunikaty w czasie alarmu smogowego. 7 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 7 20/10/08 11:56:54

SMOK czy SMOG? Dwa typy smogów Nazwa pochodzi od angielskiego: smoke dym i fog mgła. SMOG jest zjawiskiem występującym w wielkich metropoliach i na terenach uprzemysłowionych. Powstaje w wyniku niekorzystnych naturalnych zjawisk atmosferycznych (inwersja, czyli wzrost temperatury wraz z wysokością) i zanieczyszczeń powietrza spowodowanych działalnością człowieka. W praktyce w Krakowie możemy mówić o wiszącej czapie nad miastem (mgła z nieprzyjemnym zanieczyszczonym powietrzem). Tabela 2. Rodzaje smogów. Cechy skład gdzie? Smog londyński (kwaśny) tlenek siarki (IV), tlenki azotu, tlenki węgla, sadza oraz trudno opadające pyły umiarkowana strefa klimatyczna Smog Los Angeles (fotochemiczny) tlenki węgla, tlenki azotu, węglowodory związki te ulegają późniejszym reakcjom fotochemicznym, w wyniku których powstają: PAN (azotan nadtlenku acetylu), aldehydy oraz ozon strefy subtropikalne kiedy? od listopada do stycznia miesiące letnie maksymalne stężenia działanie na człowieka rano i wieczorem podrażnienie narządów oddychania w południe podrażnienie śluzówki oczu Trochę Londynu w Krakowie, czyli dlaczego nasze miasto sprzyja powstawaniu smogu typu londyńskiego: ukształtowanie terenu (Kraków leży w niecce), pyły, gazy i pary emitowane przez zakłady przemysłowe i energetyczne, duże nasilenie ruchu samochodowego i lotniczego (emisja zanieczyszczeń), 8 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 8 20/10/08 11:56:54

niska emisja z domowych kotłowni (np. pieców węglowych), zanieczyszczenia komunalne (z gospodarstw domowych, oczyszczalni ścieków, wysypisk śmieci), bezwietrzna, bezdeszczowa pogoda i nękające mgły. Co się zmienia? Na szczęście obserwuje się poprawę jakości powietrza w Krakowie spowodowaną: zamknięciem dużej ilości zakładów przemysłowych i usługowych znajdujących się w centrum Krakowa lub modernizacją ich instalacji (zakładaniem filtrów), odejściem od ogrzewania piecami w mieszkaniach. Niestety, mamy cały czas problem ze wzmożonym ruchem samochodowym nękającym wciąż samo centrum Krakowa (brak obwodnicy). Jak sprawdzić, czy mamy smog, czy nie? Każdego dnia i o każdej godzinie można na stronach internetowych Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska sprawdzać stan zanieczyszczenia powietrza monitorowany przez 10 automatycznych stacji. W stacjach prowadzone są ciągłe pomiary (z informacją o przekroczeniach norm) takich zanieczyszczeń jak: dwutlenek siarki, tlenek azotu, dwutlenek azotu, tlenki węgla, ozon, pył zawieszony, benzen. Jeżeli pomiary wskazują na przekroczenie dopuszczalnych norm, mamy smog. 2. Kwaśne deszcze Czy kwaśny deszcz jest kwaśny? Powstaje w wyniku łączenia się kropel wody z gazowymi zanieczyszczeniami powietrza. Główną rolę odgrywają tutaj tlenek siarki (IV) (ok. 70%) i tlenki azotu (ok. 30%) oraz ich produkty reakcji w atmosferze: rozcieńczone roztwory kwasów siarki, głównie kwasu siarkowego (IV), oraz najbardziej szkodliwego kwasu siarkowego (VI), a także kwasu azotowego (V). kwaśny deszcz < ph 5,6 9 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 9 20/10/08 11:56:54

Kwaśność kwaśnego deszczu zależy od ilości obecnych w nich jonów wodorowych (ph), a zatem od ilości szkodliwych substancji w powietrzu (kwasów utworzonych w wyniku reakcji SO 2 i NO x z wodą). Naturalny odczyn wody deszczowej nie jest obojętny (ph 7) i ma wartość równą ph 5,6. Co wynika z faktu obecności w powietrzu dwutlenku węgla tworzącego z wodą kwas węglowy. W Polsce średnie roczne wartości ph opadów wynoszą od 4,26 na Śnieżce do 4,6 w Suwałkach. Najwyższy poziom zakwaszenia opadów występuje w rejonie sudeckim, gdzie sporadycznie rejestrowano opady o wartości ph poniżej 3,0. Skutki: choroby układu oddechowego (astma, bronchit), obumieranie drzew szczególnie iglastych (Karkonosze i Góry Izerskie), korozja konstrukcji metalowych (np. mostów, budynków, samochodów), niszczenie zabytków (wykonanych z piaskowca, wapienia i marmuru), wzrost zasolenia gleby (powodujący uwolnienie metali ciężkich i wypłukiwanie substancji odżywczych), zakwaszenie wód (obumieranie fauny i flory zbiorników wodnych). W Krakowie kwaśne deszcze rozpuszczają wiele cennych zabytków. Rzeźby 12 apostołów przed kościołem Świętych Piotra i Pawła zostały tak bardzo zniszczone, że wykonano kopie, które musiały zastąpić oryginały. Rysunek 2. Martwy las w Karkonoszach. Rysunek 3. Rzeźby z piaskowca zniszczone przez kwaśne deszcze. 10 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 10 20/10/08 11:56:54

Jak walczyć z kwaśnymi deszczami? Trzeba likwidować ich przyczyny powstawania poprzez: budowanie instalacji wyłapujących tlenki siarki i azotu ze spalin emitowanych do atmosfery, rezygnację z paliw o znacznym stopniu zasiarczenia (zasiarczenie zależy przede wszystkim od rodzaju i warunków powstawania paliwa możliwość procesów odsiarczania), odsiarczanie zarówno paliw, jak i spalin (ulepsza się konstrukcje silników spalinowych, wprowadzanie benzyny bezołowiowej i katalizatorów, ograniczanie ruchu samochodowego w centrum miast. 3. Miasto wyspa ciepła Czy nie wydaje ci się czasami, że w centrum Krakowa jest cieplej niż np. na osiedlach lub poza miastem? Nie jest to tylko twoje wrażenie, lecz zjawisko zwane miejską wyspą ciepła (MWC). Dlaczego się tak dzieje? Miasto to zbiorowisko betonu, cegły, asfaltu, kamienia i szkła. Rodzaj powierzchni (pokrycia terenu) wpływa w zasadniczy sposób na temperaturę powietrza. Rysunek 4. Miejska wyspa ciepła. 11 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 11 20/10/08 11:56:54

Wskutek ogrzewania domów zimą, działania klimatyzacji latem, procesów produkcyjnych w zakładach przemysłowych, intensywnego ruchu ulicznego i obecności innych źródeł ciepła miasto dostarcza dużych ilości sztucznego ciepła. Ponadto większość powierzchni miejskich pochłania więcej promieniowania słonecznego niż powierzchnie naturalne. Mówi się, że ALBEDO (część całkowitego promieniowania słonecznego, która ulega odbiciu) miasta jest niskie. Liczne badania w wielu miastach świata wykazały, że na terenie miejskim notowane temperatury są wyższe w porównaniu z terenami pozamiejskimi, średnio o 0,5 do 0,8 C, a w zimie nawet 1,1 do 1,6 C. Skutki ciepła w mieście Przegrzewamy się w lecie, co nie jest korzystne dla naszego zdrowia. Zdrowe miasto to zielone miasto. Im więcej powierzchni zielonych, tym chłodniej (trawniki, parki, skwery, drzewa pochłaniają część wytworzonego ciepła). Woda też ochładza miasto (sadzawki, stawy, fontanny). Ciekawostki Deszcz o rekordowo niskim ph (2,4) spadł w 1974 r. w Szkocji. Był on kwaśniejszy od soku cytrynowego, brrrr! W czasie jednego wybuchu wulkanu do atmosfery dostaje się około 4 mln ton popiołu i około 2 mln ton SO 2 (łącznie na świecie znanych jest ok. 900 czynnych wulkanów, z których wiele znajduje się pod wodą). W strefach o szczególnym zanieczyszczeniu powietrza nie występują porosty nadrzewne, które są zbyt wrażliwe na kwaśne deszcze. Stanowią więc dobry wskaźnik zanieczyszczenia powietrza. 12 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 12 20/10/08 11:56:54

Przykładowe ćwiczenie praktyczne 1. Quiz dla was Podzielcie się na grupy i rozwiążcie test. Po zakończeniu sprawdźcie prawidłowe wyniki. Która drużyna wygrała? 1. Który z czynników nie ma wpływu na kształtowanie klimatu miasta? a) zanieczyszczenie powietrza b) albedo c) rodzaj gleby, na której miasto zostało zbudowane d) spalanie paliw kopalnych 2. Intensywność miejskiej wyspy ciepła... a)... nie ulega zmianie w ciągu roku. b)... jest wyższa zimą niż latem. c)... jest wyższa latem niż zimą. d)... jest najwyższa jesienią. 3. Który z poniższych obszarów nie przyczynia się do powstawania miejskiej wyspy ciepła? a) osiedla podmiejskie b) tereny fabryk c) tereny elektrowni d) centrum miasta 13 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 13 20/10/08 11:56:54

3. Wskaż nieprawdziwe zdanie. Występowanie miejskiej wyspy ciepła wpływa na kształtowanie się klimatu miasta. a) Okres wegetacyjny jest dłuższy. b) Sumy opadów są wyższe. c) Występuje więcej dni gorących niż na obszarach pozamiejskich. d) Występuje mniej chmur kłębiastych (cumulus). 5. Wskaż nieprawdziwe zdanie. Zanieczyszczenie powietrza... a)... zmniejsza przezroczystość powietrza. b)... powoduje zmiany w składzie powietrza. c)... wykazuje największą koncentrację w porze wieczornej. d)... redukuje ilość promieniowania słonecznego docierającego do powierzchni ziemi. 6. Co pomaga w zmniejszeniu negatywnego wpływu klimatu miasta? a) przeprowadzenie się do centrum miasta b) wzrost powierzchni parków i trawników w mieście c) więcej elektrowni w mieście d) wyższe budynki Podyskutujcie nad odpowiedziami. Odpowiedzi: 1 C, 2 B, 3 D, 4 A, 5 C, 6 B. 14 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 14 20/10/08 11:56:54

2. Szukanie skutków kwaśnych deszczy Wybierzcie się na wycieczkę do centrum Krakowa i zaobserwujcie: zniszczenia powstałe na budynkach, murach, zabytkach (naloty, ubytki, zmiany koloru, pęknięcia) oraz korozję metalowych części konstrukcji. Udokumentujcie i opiszcie wasze spostrzeżenia. Po powrocie przedyskutujcie zaobserwowane skutki kwaśnych deszczy. 3. Kwasowość Uszereguj wraz ze wzrostem kwasowości: sok z cytryny, pomidor, krew, wapień, soda spożywcza, kwas w baterii, mleko, kawa, roztwór środków piorących, woda destylowana. 4. Wycieczka celem szukania źródeł zanieczyszczenie powietrza Zaznaczcie na mapie Krakowa duże zakłady przemysłowe i najruchliwsze punkty komunikacyjne Krakowa celem wybrania paru punktów obserwacyjnych. Przygotujcie kubki po jogurcie i zamocujcie taśmę klejącą na kubku w taki sposób, by strona z klejem znajdowała się na górze. Umieśćcie kilka tak przygotowanych kubków w wyznaczonych przez was miejscach (punktów obserwacyjnych). Aby uniknąć zabrudzenia pyłem podnoszonym przez wiatr z ziemi w najbliższym otoczeniu, umieśćcie kubki (o ile jest to możliwe) 1 m nad ziemią. Po pewnym czasie (bezdeszczowej pogody) zbierzcie kubki i zbadajcie pył zgromadzony na taśmie klejącej pod względem ilości i rozmiaru ziaren (pomocna może być lupa). W wybranych punktach obserwacyjnych zgromadźcie dodatkowe dowody poprzez obserwację nalotów na elewacji budynków, pyłu na roślinach rosnących w pobliżu. Po przeprowadzeniu doświadczenia zbierzcie informacje i wyciągnij cie wnioski o stopniu zanieczyszczenia wybranych miejsc Krakowa (przyczynach ich powstawania, rodzajach, metodach przeciwdziałania). 5. Zastanówcie się Jak zanieczyszczenie środowiska wpływa na nasze zdrowie? Jakie choroby możemy nazywać cywilizacyjnymi? Jakim chorobom sprzyja życie w mieście? 15 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 15 20/10/08 11:56:54

2. Oazy zieleni w mieście Jak chronić przyrodę w mieście? Formy ochrony przyrody wymyślone, by móc formalnie chronić: różnorodność biologiczną, dziedzictwo geologiczne, ciągłość istnienia gatunków i stabilność ekosystemów. Dzięki ich istnieniu uczymy się, jak postępować wobec przyrody oraz jak przywracać ją do stanu właściwego. W Polsce spotykamy się z następującymi formami ochrony przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne przyrody nieożywionej, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów. Myśląc o ochronie przyrody wyobrażamy sobie dziewiczą naturę: las, jezioro, latające bociany, cisza i spokój. Dookoła brak cywilizacji. Jednak czy tak jest naprawdę? Czy tylko w takich miejscach mamy do czynienia z rozmaitymi cennymi przyrodniczo miejscami? Kraków dużo cennej przyrody w dużym mieście 1. Park krajobrazowy Rysunek 5. Przykładowa tablica parku krajobrazowego. Park krajobrazowy to obszar objęty ochroną prawną ze względu na wyjątkowe wartości jego środowiska przyrodniczego lub wysokie walory estetyczno-widokowe, kulturowe, historyczne lub turystyczne. 16 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 16 20/10/08 11:56:55

Na terenie Krakowa położone są niewielkie obszary wchodzące w skład Zespołu Jurajskich Parków Krajobrazowych. Są to fragmenty parków: Bielańsko-Tynieckiego, Tenczyńskiego oraz Dolinek Krakowskich, a także ich otuliny. 2. Rezerwat przyrody Rysunek 6. Przykładowa tablica rezerwatu przyrody. Rezerwat przyrody to obszar objęty prawną ochroną dla zachowania ekosystemów naturalnych lub półnaturalnych mających istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych lub krajobrazowych. Wyróżnia się rezerwaty: ścisłe (wykluczenie jakiejkolwiek ingerencji człowieka) i częściowe (dopuszczone pewne zabiegi gospodarcze). W Krakowie istnieje 5 rezerwatów przyrody: Bielańskie Skałki, Bonarka, Panieńskie Skały, Skałki Przegorzalskie, Skołczanka. Łącznie zajmują one około 48,6 ha, co stanowi 0,14% powierzchni miasta. 3. Użytek ekologiczny To forma ochrony przyrody polegająca na zabezpieczeniu fragmentu ekosystemu mającego znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów genowych i siedlisk, np.: naturalnych zbiorników wodnych, śródpolnych i śródleśnych oczek wodnych, kęp drzew i krzewów, bagien, torfowisk, wydm itp. Na terenie Krakowa i gminy Zabierzów użytkami ekologicznymi są: uroczysko w Rząsce utworzone ze względu na ochronę fiołka bagiennego gatunku wpisanego do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin w kategorii zagrożony wyginięciem. Jest to jedno z dwóch stanowisk tej rośliny w Polsce; Łąki Nowohuckie położone w sąsiedztwie Placu Centralnego; zajmują powierzchnię około 57 ha. Użytek został utworzony w celu ochrony półnaturalnych zbiorowisk roślinnych (łąk podmokłych) w dolinie Wisły z całym ich bogactwem gatunkowym. 17 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 17 20/10/08 11:56:55

4. Pomniki przyrody Rysunek 7. Oznakowanie pomnika przyrody. Pomnik przyrody to objęty ochroną prawną twór przyrody żywej (np. drzewo) lub nieożywionej (np. głaz) bądź ich zespoły, charakteryzujące się niepowtarzalnymi wartościami naukowymi, krajobrazowymi, historyczno-pamiątkowymi, kulturowymi lub estetycznymi. Kraków posiada 203 pomniki przyrody, z czego 201 to drzewa. Ponadto pomnikami przyrody są: Źródło świętojańskie w Tyńcu oraz głaz narzutowy przy ulicy Spółdzielców. 5. Krajowa Sieć Ekologiczna ECONET POLSKA Jest to systemem obszarów węzłowych, najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju. Obszary te powiązane są ze sobą korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. Projekt polskiej sieci ekologicznej jest częścią składową sieci europejskiej. 18 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 18 20/10/08 11:56:55

W okolicach Krakowa do sieci ECONET POLSKA zaliczamy: Obszar Krakowski i Obszar Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Ponadto część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki Wisły. Korytarz ten ma znaczenie międzynarodowe. 6. Program Corine Biotopes Program unij ny CORINE (Coordination of Information on the Environment) jest systemem informacji przyrodniczej nadzorowanym przez Europejską Agencję Środowiskową. Celem projektu jest m.in. określenie kierunku polityki ochrony przyrody oraz jej wdrażanie. W Krakowie znajduje się jedna z ostoi CORINE ostoja Bielany-Tyniec. Jest to ostoja przyrodnicza Jury Krakowsko-Częstochowskiej o znaczeniu europejskim. Bioróżnorodność, czyli w zróżnicowaniu siła W Krakowie znajduje się wiele miejsc o cennych walorach przyrodniczych. Niektóre z nich mają duże znaczenie w ochronie różnorodności biotycznej np.: Zalew Bagry, Kopiec Krakusa, Kamieniołom Tyniec, Dolina Dłubni, Łąki Łęgowe nad Wisłą (pomiędzy Salwatorem a Przegorzałami), Fort Mydlniki i wiele innych. Wśród najwartościowszych terenów pod względem przyrodniczym możemy wyróżnić: zbiorowiska muraw i zarośli kserotermicznych, które można spotkać na wapiennych wzgórzach głównie w zachodniej części miasta. Z najlepiej zbadanych i wartościowych miejsc można wymienić: Kamieniołom Bodzów, Kamieniołom Tyniec, Skałki Przegorzalskie, Bielańskie Skałki, Skały Twardowskiego, Skołczankę i Krzemionki. Występują tu cenne gatunki flory (dziewięćsiła bezłodygowego, sasanki łąkowej, pierwiosnki lekarskiej) i fauny (krytycznie zagrożony gatunek motyla skalnik driada). Tereny te są również wartościowe krajobrazowo; tereny wodne i podmokłe związane z Wisłą i jej największymi dopływami: Rudawą, Białuchą (Prądnik), Dłubnią, Potokiem Kościelnickim i Wilgą. Rzeki te tworzą cenne zbiorowiska roślinne (np. Łąki Nowohuckie, łąki w Kostrzu). Ważne są również lasy łęgowe (np. pomiędzy Przegorzałami a Salwatorem, Las w Łęgu i Lasek Mogilski). 19 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 19 20/10/08 11:56:55

Symbol w Krakowie, czyli bocian biały w mieście Wydaje się to niesamowite, ale również w Krakowie znajdują się gniazda naszego bociana białego. Szacuje się, że jest ich około 20, zlokalizowanych głównie w zachodniej części miasta (tu występuje stosunkowo dużo terenów podmokłych). W mieście bociany wybierają na gniazda najczęściej drzewa, rzadziej słupy energetyczne i dachy budynków. Dlaczego tak trudno dbać o przyrodę w mieście? Rozrost miast niesie za sobą niestety zgubne konsekwencje dla przyrody: osuszanie terenów podmokłych, zabieranie terenów zielonych pod budowę budynków, ulic, niebezpieczne linie energetyczne, regulacja rzek, hałas, zaludnienie, zanieczyszczenie powietrza (smog, kwaśne deszcze), nasilenie ruchu samochodowego, zaśmiecenie miast. To niektóre z wielu problemów terenów wielkomiejskich. 20 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 20 20/10/08 11:56:55

Zielono mi, czyli oazy zieleni w Krakowie Gdzie w Krakowie można schować się przed zgiełkiem ulic? Planty. Jeden z większych parków miejskich (powierzchnia 21 ha, obwód 4 km). Tworzy je 8 ogrodów: Wawel, Gródek, Stradom, Florianka, Pałac Sztuki, Uniwersytet, Dworzec, Barbakan. Błonia. Miejsce szczególnie ważne dla Polaków, gdyż stąd właśnie zwracał się do rodaków papież Jan Paweł II. Błonia to 48-hektarowa łąka, która przyciąga spacerowiczów, biegaczy, rowerzystów, ale przede wszystkim jest miejscem organizowania imprez masowych, festiwali oraz festynów. Park Jordana. Jeden z najbardziej urokliwych parków w Krakowie. Można tu odpocząć i spędzić czas aktywnie, np. na grze w koszykówkę, ewolucjach na rolkach, a w zimie zjeżdżając na sankach z parkowej górki. Lasek Wolski. To teren bardzo urozmaicony, bogaty we wzniesienia utworzone z jurajskich skałek wapiennych. Powierzchnię pokrywa zróżnicowany drzewostan. Sieć ścieżek spacerowych i rowerowych gwarantuje dobry, aktywny wypoczynek. Ogród Botaniczny Uniwersytetu Jagiellońskiego. Park ten powstał w XVIII wieku i jest najstarszym tego typu miejscem w Polsce. Obecnie zajmuje 9,8 ha powierzchni. Można tu podziwiać największą i najstarszą kolekcję storczyków w Polsce (500 gatunków i odmian), rośliny mięsożerne, palmy, kaktusy, rośliny rosnące na pniach i konarach drzew i wiele różnych innych przepięknych gatunków roślin. Zakrzówek i Skałki Twardowskiego. Kiedyś zbudowane tutaj umocnienia oraz koszary tworzyły twierdzę Krakowa. Znajdujący się tu zalew powstał po zalaniu starego kamieniołomu wapienia w Krzemionkach Zakrzowskich. Występują tu liczne jaskinie z najbardziej znaną Twardowskiego. Ze skał górujących nad Zakrzówkiem rozciąga się piękna panorama Krakowa. Jak na dłoni widać Wzgórze Wawelskie, kościół Na Skałce i wiele innych zabytków. Na brzegu zalewu znajduje się baza nurkowa. 21 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 21 20/10/08 11:56:55

Rysunek 8. Kopiec Kościuszki. Krakowskie kopce. Jest ich cztery i pod tym względem miasto jest polskim rekordzistą. Najstarsze to kopiec Krakusa i kopiec Wandy, młodszy i najbardziej popularny kopiec Tadeusza Kościuszki oraz najmłodszy i największy kopiec Józefa Piłsudskiego. W parku otaczającym pałac w Łobzowie był kiedyś piąty krakowski kopiec Esterki. Wszystkie otoczone są zielenią i zapewniają przepiękny widok na panoramę miasta. Inne parki: park im. Ludwika Decjusza (Wola Justowska), Anny i Erazma Jerzmanowskich (Prokocim), Wojciecha Bednarskiego (Podgórze), Lotników Polskich (Czyżyny) i pozostałe parki to miejsca, gdzie można poczuć zieloną część naszego miasta. Ciekawostki Od niedawna w Krakowie wprowadza się na ulicach przepiękne dekoracyjne drzewo o niecodziennej nazwie: paulownia omszona (Paulownia tomentosa) z rodziny trędownikowatych (Scrophulariaceae). Drzewo to pochodzi z Chin, ale przyjęło się również w cieplejszych obszarach Europy Środkowej. Zalew Zakrzówek udostępniony jest do nurkowania. Podwodne atrakcje spoczywają na głębokości 7-21 metrów i obejmują m.in. dużego fiata, autobus marki Ikarus, ciężarówkę marki Star, łodzie. Pod wodą znajduje się także granitowa tablica upamiętniająca Karola Wojtyłę, który pracował na terenie kamieniołomu podczas II wojny światowej. Przykładowe ćwiczenie praktyczne 1. Wyprawa do parku miejskiego Zapoznajcie się z przepisami obowiązującymi na terenie parku. Odszukajcie śladów działalności człowieka (pozytywnych i negatywnych). Przeprowadźcie wywiad z osobami przebywającymi w parku: Dlaczego pan przyszedł do parku? 22 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 22 20/10/08 11:56:55

2. Szukanie pomników przyrody Znajdźcie listę i mapę pomników przyrody na terenie Krakowa. Podzielcie się na grupy i wyznaczcie sobie teren do poszukiwań pomników przyrody. Zidentyfikujcie pomniki przyrody (opis pomnika przyrody, jego stanu, oznakowania, form zabezpieczeń). Wymieńcie poglądy na temat sposobów ochrony pomników przyrody w mieście. Czy jest to działanie wystarczające? 3. Wycieczka do Ogrodu Botanicznego Wyprawa w poszukiwaniu 3N, czyli najpiękniejszych, najcenniejszych i najciekawszych gatunków roślin. Dyskusja po wycieczce: Jaką rolę pełnią ogrody botaniczne? 4. Na tropie osiedlowej zieleni Przygotujcie dokumentację fotograficzną terenów zielonych w pobliżu waszego miejsca zamieszkania (opis cennych miejsc, opis ciekawych gatunków fauny i flory). Czy ten teren objęty jest formami ochronnymi? Zaproponujcie zmiany, jeśli uznacie, że powinny być wprowadzone. 5. Dyskusja Czy da się zachować zasady zrównoważonego rozwoju w aspekcie wchodzenia miast na tereny zielone? Czy i jak my możemy dbać o zieleń w Krakowie? 23 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 23 20/10/08 11:56:55

3. Niebieskie złoto, czyli woda w mieście Potrzebujemy coraz więcej wody, tymczasem będzie jej coraz mniej i mniej. Nie wystarczają niestety nowoczesne technologie pozyskiwania i oczyszczania niebieskiego złota, musimy na nowo nauczyć się korzystać z wody. Wiemy, że woda jest niezbędna do życia biologicznego na Ziemi. Człowiek bez wody może wytrzymać zaledwie kilka dni! Również większość gałęzi przemysłu nie może obejść się bez tego cennego dobra. Dlatego też mamy problem, bo nasz kraj znajduje się w grupie państw o bardzo małych zasobach wody, co wynika z warunków klimatycznych i hydrogeologicznych. Praktycznie oznacza to, że w Polsce przypada 1/3 ilości wody dostępnej dla mieszkańca Europy Zachodniej. Biorąc pod uwagę ilość zasobów wodnych, nasz kraj ma zbliżone warunki do Egiptu! Dlaczego woda jest taka cenna? Paradoks wody i diamentu Dlaczego woda, która jest niezbędna do życia, jest tania, podczas gdy diamenty są bardzo drogie, choć można się bez nich obejść? Pytanie takie postawił sobie już Arystoteles? Czy wiesz, jak można to wytłumaczyć? Paradoks ten nie znalazł satysfakcjonującego rozwiązania przez ponad dwa tysiące lat. Dopiero w XIX w. analiza ekonomiczna pozwoliła na wyjaśnienie tej pozornej sprzeczności. 24 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 24 20/10/08 11:56:55

Tabela 3. Wartość wody i diamentów. Jednostka dobra Woda Diamenty 1 100 30 2 40 18 3 20 12 4 12 8 5 7 5 6 4 3 7 2 2 8 1 2 Przykład: Kolejne jednostki wody oraz diamentów przedstawiają następujące wartości użytkowe dla konsumenta. Pierwsza jednostka wody prezentuje wyższą wartość użytkową od pierwszej jednostki diamentów, ponieważ człowiek, który jest skrajnie spragniony i skrajnie pozbawiony diamentów, zawsze z dwojga tych dóbr wybierze wodę, ponieważ zaspokaja ona ważniejszą z jego potrzeb. Jeżeli konsument funkcjonuje w warunkach obfitości wody, wówczas będzie ją konsumował w dużych ilościach. Załóżmy, że konsumuje on 7 jednostek. W wyniku gry rynkowej cena wody (a więc jej wartość wymienna) zostanie ustalona na poziomie wartości użytkowej ostatniej konsumowanej jednostki, a więc wyniesie 2. Jeżeli diamenty są rzadkością w otoczeniu konsumenta, wówczas będzie on konsumował jedynie minimalną ich ilość lub nie będzie ich konsumował wcale. Pierwsza jednostka diamentów będzie dla konsumenta przedstawiała wartość 30. Jeżeli nie konsumował do tej pory żadnej jednostki diamentów, wówczas gra rynkowa ustali cenę tego dobra na poziomie 30. 25 Przewodnik miejskiego ekologa_04.indd 25 20/10/08 11:56:55