Mątwik burakowy (Heterodera schachtii) szkodnik buraka, którego znaczenie wzrasta. dr Wacław Wiśniewski KWS Agroservice Dlaczego wzrasta zagrożenie nicieniami? Mątwik burakowy to nicień glebowy, który wywoływać może znaczne straty w uprawie buraka cukrowego. Nie ma obecnie skutecznych, a zwłaszcza tanich i przyjaznych dla środowiska metod chemicznej walki z tym szkodnikiem. Ekstremalne ostatnio warunki pogodowe, zwłaszcza ciepła wiosna i upalne lato sprzyjają rozwojowi tego szkodnika, zwłaszcza na glebach lżejszych. Optymalizacja bazy surowcowej cukrowni, a także wysokie koszty transportu w naturalny sposób lokują plantacje buraczane bliżej cukrowni. Powierzchnia pojedynczej plantacji wzrasta umożliwiając kompleksową uprawę, zbiór i transport buraków. Może to pośrednio sprzyjać wzrostowi populacji szkodnika, gdyż stosowanie wydajnych kombajnów i doczyszczarek, przemieszczających się z pola na pole może stanowić potencjalne źródło infekcji. W gospodarstwach często wyłączane są z uprawy buraków pola, z których nie można odebrać korzeni z powodu braku możliwości składowania i odbioru ciężkim transportem. Czynniki te w naturalny sposób powodują skracanie rotacji buraków w zmianowaniu. Ze względów ekonomicznych w płodozmianach buraczanych występuje również często rzepak, który jest żywicielem mątwika burakowego. Trzeba również widzieć sprawne działanie służb surowcowych koncernów cukrowniczych, które walcząc skutecznie o podniesienie plonów sygnalizują ten problem wskazując plantatorom wszystkie możliwe zagrożenia. Widać aktywne propagowanie analiz gleby na obecność szkodnika, konieczności zwalczania chwastów będących żywicielami czy stosowania międzyplonów ograniczających żerowanie mątwika. Objawy występowania mątwika Zewnętrznym, wyraźnie widocznym symptomem pojawienia się mątwika burakowego na plantacji buraka jest placowe więdnięcie liści roślin buraka podczas silnego nasłonecznienia. Obserwujemy to latem w porze przedpołudniowej, zanim dochodzi do ogólnego zjawiska więdnięcia całej plantacji (fot.1). W nocy lub po deszczu rośliny odzyskują turgor, lecz te mocno porażone mątwikiem są wyraźnie wolniejsze w rozwoju, są mniejsze i mają jaśniejszy kolor liści. Główny korzeń zaatakowanych roślin jest niedorozwinięty, pojawiają się liczne korzenie boczne. W ten sposób dochodzi do wykształcenia się charakterystycznej dla porażenia nicieniami brody korzeniowej (fot 2). W zależności od fazy rozwojowej szkodnika, można podczas okresu wegetacyjnego zaobserwować na korzeniach buraków białawe ciała samic przypominające kształtem cytrynę oraz brązowe cysty. 1
Fot. 1 Placowe więdnięcie buraków na plantacji porażonej mątwikiem Fot.2 Broda korzeniowa u buraka porażonego mątwikiem burakowym Uszkodzenie systemu korzeniowego powoduje trudności z transportem wody i zmniejsza wydajność fotosyntezy, a więc obniża potencjalne plony. Rośliny 2
uszkodzone przez mątwika są też bardziej podatne na patogeny grzybowe. Wzrasta również wrażliwość buraków na stosowane w nich herbicydy. W zależności od populacji nicieni i możliwości tworzenia następnych pokoleń straty wywołane żerowaniem mątwika mogą stanowić 5-25% plonu, a na glebach lekkich nawet 50-60%. Dotyczy to zarówno plonu korzeni jak i zawartości cukru. Spada również wartość przetwórcza korzeni. Biologia szkodnika Nicień Heterodera schachtii został po raz pierwszy wykryty na burakach w 1859 roku w pobliżu Halle w Niemczech. Wkrótce udowodniono również jego szkodliwość. Na uszkodzonych korzeniach buraka widoczne są białawe lub brunatne cysty (fot.3) Brązowe cysty o mocnych ścianach w kształcie cytryny to bytujące w glebie formy przetrwalnikowe nicieni. W takiej formie postaci mogą zachować żywotność przez około 10 lat (fot. 4). Fot. 3 Uszkodzony korzeń buraka z widocznymi cystami mątwika Fot.4 Cysty mątwika w glebie - groźne przez wiele lat. 3
Długość okresu rozwojowego jednego pokolenia mątwika zależy w dużej mierze od warunków środowiska. Dla jednego cyklu rozwojowego potrzebna jest suma temperatur o wartości 465 C, wychodząc od podstawowej temperatury gleby o wartości 8 C. Sumuje się średnie dzienne wartości temperatury gleby powyżej 8 C mierzone na głębokości 10-20 cm. Cykl rozwojowy kończy się, kiedy suma temperatur osiąga wartość 465 C. W naszym klimacie zwykle generują się dwa pokolenia mątwika. Jaja wypełniające cystę są podłużnie owalne, niewidoczne gołym okiem (fot.5) Do zainicjowania procesu wychodzenia larw z cyst oraz do podniesienia poziomu ich aktywności przyczyniają się wydzielane przez korzenie roślin żywicielskich substancje stymulujące wykluwanie się larw. Fot.5 Cysta mątwika wypełniona jajami Larwy stają się aktywne, gdy temperatura gleby wzrasta powyżej 8 C. Ciepło, wilgotna, lecz przewiewna gleba to warunki sprzyjające ich wylęganiu. Larwy drugiego stadium (po opuszczeniu jaja) mają kształt przecinka, są ostro zakończone, długości około 0,5 mm. Atakują komórki korzenia buraka, tworzą z połączonej przestrzeni wielu komórek przestrzeń życiową (syncitium) i korzystają z substancji odżywczych zgromadzonych w komórkach. Po kilku linieniach i osiągnięciu dojrzałości płciowej samce opuszczają korzenie w poszukiwaniu samic. Po zapłodnieniu samic giną. Osobniki żeńskie nigdy nie opuszczają raz zajętych w roślinie komórek. Pęcznieją i przerywają skórkę korzonków. Są wtedy widzialne gołym okiem, jako białe, milimetrowe kuleczki ok. 1 mm średnicy. Jedna samica produkuje zwykle do 300 jaj W trzecim okresie rozwoju samice grubieją, przybierają kształt cytrynowaty (ciało wypełnia się jajami). Potem brązowieje i przekształca się w cystę, która jest schronieniem dla potomstwa. Taka forma, rozsiana w glebie zagraża burakom przez wiele lat. Intensywność namnażania się mątwika zależy od gęstości populacji wyjściowej, rośliny żywicielskiej oraz warunków środowiskowych (temperatura, wilgotność) panujących w danym roku uprawy. Przyjmuje się, że im niższa jest gęstość populacyjna nicieni przed rozpoczęciem uprawy rośliny żywicielskiej, tym większy jest stopień rozmnażania się nicieni. Im korzystniejsze warunki środowiskowe, czyli, im cieplejsza i lepiej przewietrzona gleba, tym wyższy stopień ich namnażania. Gospodarzami szkodnika są głównie rośliny z rodziny kapustowatych i komosowatych: burak cukrowy, ćwikłowy i pastewny, rzepak, rzepik, szpinak, 4
kapusta, kalafior, a także niektóre odmiany gorczycy białej. Do listy żywicieli należą również niektóre gatunki chwastów, takich jak: tasznik pospolity, tobołki polne, gorczyca polna, rzodkiew świrzepa, komosy oraz łobody. Ogółem mątwik burakowy poraża 200 gatunków roślin. Diagnostyka gleby pod uprawę buraków Aby uzyskać informacje o zagrożeniu mątwikiem należy przeprowadzić analizę gleby na obecność cyst, jaj i larw. Próby do analiz najlepiej pobierać laską lub świdrem glebowym do głębokości 25 30 cm. Notuje się przypadki znacznie głębszego żerowania larw, a obecność dużej ilości cyst stwierdza się poniżej 60 cm. W sytuacji dużego zagrożenia mątwikiem zaleca się, więc pobieranie próbek gleby do głębokości 60 cm. Miejsca pobrania prób powinny być rozmieszczone systematycznie na całym badanym polu. Pobrane próbki trzeba starannie wymieszać i pobrać próbę do analizy (około 1 kg gleby). Jedna próba może reprezentować obszar od 1 do 5 ha w zależności od rozmiarów pola. Próby należy zapakować do plastikowego woreczka (chronić przed wyschnięciem i nagrzaniem) i przesłać do analizy laboratoryjnej do najbliższego laboratorium wykonującego analizy. Służby surowcowe cukrowni pomagają w przeprowadzeniu takich badań. Dla swych plantatorów firma KWS prowadzi bezpłatna diagnostykę prób glebowych (proszę skontaktować się z najbliższym doradcą agrotechnicznym KWS). Pomożemy również opracować strategię ochrony przed mątwikiem. Do próbki prosimy zawsze dołączyć informację adresową oraz jakie rośliny uprawiano na polu przez ostatnie 6 lat. Istotne jest, czy na polu uprawiano jęczmień, gdyż cysty nicienia żerującego na jęczmieniu (Heterodera avenae) są prawie nie do odróżnienia od cyst mątwika burakowego, co może zafałszować analizę (mątwik żerujący na jęczmieniu nie jest groźny dla buraka). Za próg szkodliwości przyjmuje się liczbę 11-20 cyst lub 800 1000 jaj i larw w 100 ml gleby. Taki poziom populacji wiąże się już ze stratą plonu w granicach 6 12%. Przy liczebności przekraczającej 41 cyst lub ponad 2500 jaj i larw w 100 ml gleby straty sięgają ponad 25%. W skrajnych przypadkach spadek plonów może dochodzić do 80%. Do interpretacji wyników analizy należy podchodzić rozważnie. Wyżej podane progi szkodliwości odnoszą się do analiz wykonanych po zbiorze przedplonu buraków. Często wykonuje się jednak analizy interwencyjne, w czasie wegetacji buraków. Wskaźnikiem zagrożenia powinna w tym przypadku być liczba cyst, gdyż larwy żerują już na roślinach i nie jesteśmy w stanie ich wykryć. Część cyst może być również uszkodzonych przez pasożyty (grzyby), lecz również trzeba je uwzględnić, gdyż potencjalnie z nich także powstały żerujące larwy. Profilaktyka To najlepszy sposób uniknięcia zagrożenia mątwikiem, Należy przestrzegać zasady prawidłowego zmianowania, gdzie burak cukrowy uprawiany jest, co 4-5 lat na tym samym polu. Należy wyłączyć z płodozmianu buraczanego inne rośliny będące żywicielem mątwika (rzepak, rzepik, gorczyca biała, warzywa kapustne). Skutecznie zwalczać w fazie siewki chwasty będące żywicielem mątwika takie jak samosiewy rzepaku, komosy, tasznik pospolity czy tobołki polne. Pobrać próbę glebową do analizy na obecność mątwika z gleby, która pozostanie po 5
doczyszczarce na miejscu składowania buraków. Da to obraz potencjalnego zagrożenia na całym polu. Stosowanie międzyplonów zwalczających mątwika Prostą metodą ograniczenia populacji mątwika w glebie jest zastosowanie w poplonie ścierniskowym przed uprawą buraków odmian gorczycy białej wykazujących własności mątwikobójcze. Gorczycę zalecamy wysiać w dawce 13 17 kg/ha w terminie do 14 września. Najlepiej bezpośrednio po uprawce przedsiewnej w wilgotną glebę. Pod koniec wegetacji międzyplon powinien osiągnąć około 40 50 cm wysokości. Gorczyca przerośnięta powyżej 80 cm znacznie utrudnia wykonanie uprawek przedsiewnych. Poplon można przyorać jesienią lub, (co polecamy!) Zastosować na wiosnę siew buraków w mulcz z resztek gorczycy. Istnieją wtedy dwie możliwości: 1. Zastosowanie wiosną uprawki przedsiewnej (płytka, rozdrabniająca głównie zeschłe resztki gorczycy) i siew buraków zwykłym siewnikiem punktowym. 2. Siew buraków bezpośrednio w mulcz z gorczycy bez uprawy wiosennej siewnikiem wyposażonym w kroje tarczowe. Bardzo ważne jest, aby nasiona gorczycy stosowane do siewu pochodziły z pewnego źródła, bo siew zwykłej odmiany gorczycy białej może spowodować dodatkowe namnożenie się szkodnika. Należy również zwrócić uwagę na to, że metoda z wysiewem w mulcz z gorczycy nie powinna być stosowana na glebach wykazujących trwały deficyt wodny. Uprawa taka może nadmiernie przesuszyć glebę utrudniając równomierne wschody i dalszy rozwój siewek buraka. Zastosowanie odmian tolerancyjnych W przypadku silnej infekcji i groźby znacznego spadku plonów buraków zastosować należy w uprawie odmianę tolerancyjną. Posiada ona mechanizm obrony przed szkodnikiem, co gwarantuje jej niezakłócony wzrost i otrzymanie wysokich plonów nawet w warunkach bardzo silnej infekcji. Stworzenie takich odmian nie było jednak łatwe. Odporność na nicienie jest powszechna w obrębie dzikich gatunków buraków występujących na Wyspach Kanaryjskich. Niestety gatunki te są morfologicznie i systematycznie bardzo odległe od buraków uprawnych, m.in. w ogóle nie tworzą korzenia spichrzowego. Pierwsze powstałe odmiany, tak jak to ma zawsze miejsce przy tworzeniu odmian tolerancyjnych, nie plonowały w warunkach braku szkodnika tak dobrze jak zwykłe odmiany standardowe. W związku z tym można je było stosować tylko na polu gdzie istniało ryzyko dużej straty plonu. Obecnie oferowane odmiany tolerancyjne to odmiany nowej generacji o podwójnej tolerancji na mątwika burakowego i rizomanię. Nawet w warunkach braku infekcji plonują one na poziomie odmian standardowych a w przypadku zagrożenia mątwikiem burakowym ich zalety są oczywiste. Dzięki temu można ją również stosować profilaktycznie bez pełnego rozpoznania zagrożenia plantacji lub w przypadku placowego występowania szkodnika. Zaleca się je do uprawy również tam, gdzie istnieje zmianowanie wysokiego ryzyka (rzepak, buraki częściej, niż co 4 lata). 6
Odmiany tolerancyjne to najprostszy sposób na przeciwdziałanie potencjalnym stratom związanym z wystąpieniem chorób i szkodników, które trudno jest zwalczyć metodami tradycyjnymi. 7