A C T A U N I V E R S I T A T I S W R A T I S L A V I E N S I S No 1358 Prace Botaniczne XLVIII Wrocław 1992 JADWIGA ANIOŁ-KWIATKOWSKA, KRZYSZTOF ŚWIERKOSZ FLORA I ROŚLINNOŚĆ REZERWATU OSTRZYCA PROBOSZCZOWICKA" ORAZ JEGO OTOCZENIA WSTĘP Ostrzyca Proboszczowicka, wznosząca się o ok. 250 m ponad otaczającymi ją terenami, jest jednym z najpiękniejszych zabytków przyrody nieożywionej Przedgórza Sudeckiego. Konieczność ochrony tego bazaltowego wzgórza o wysokości 500,9 m n.p.m. dostrzeżono jeszcze przed drugą wojną światową, kiedy to władze niemieckie w 1926 r. objęły ochroną szczyt Ostrzycy, tworząc rezerwat o powierzchni 2,46 ha. W 1944 r. Ostrzyca została uznana za punkt strategiczny, co przysporzyło jej wielu szkód. Wojska niemieckie umocniły się wokół wzgórza siecią okopów i wycięły część drzewostanu zasłaniającego pole ostrzału. Po wojnie lasy i teren Ostrzycy należały do Nadleśnictwa Świerzawa, które w miejsce wyciętej części drzewostanu dokonało licznych nasadzeń. W 1962 r. w szczytowej partii wzgórza, na wniosek Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody z dn. 26 IX 1959, po raz drugi utworzono rezerwat o powierzchni 3,81 ha, dla ochrony gołoborzy bazaltowych i porastającej je roślinności". Od 1 I 1974 r. teren Ostrzycy wchodzi w skład Nadleśnictwa Złotoryja jako oddział leśny 194 (ryc. 1). Roślinność rezerwatu i wzgórza Ostrzyca Proboszczowicka nie była, jak dotąd, poddana szczegółowym i systematycznym badaniom, choć jeszcze przed wojną liczne gatunki roślin podawali stąd floryści niemieccy (Limpricht, 1876; Schube, 1904; Pax, 1915). Szczegółowe badania prowadzono tutaj nad roślinami zarodnikowymi (Szweykowski, 1954; Stojanowska, 1972; Wilczyńska, 1974), w ramach badania ich rozmieszczenia w Górach Kaczawskich. O obecnych na tym terenie wybranych gatunkach roślin wyższych pisali m.in. Dawidowicz (1976), Leśniczak (1977) i Wożakowska-Natkaniec (1986). Nie badano jednak
46 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Rys. 1. Plan rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" i jego otoczenia Fig. 1. Ostrzyca Proboszczowicka" sanctuary and his environment plan 1 poziomice (contour lines), 2 drogi i ścieżki (cart-road and path) 3 granice oddziałów leśnych (borders of forest department), 4 granica rezerwatu (border line of sanctuary) do tej pory roślinności Ostrzycy pod względem fitosocjologicznym, a lista florystyczna sporządzona przez Leśniczaka (1977) wymaga wielu uzupełnień. Celem niniejszej pracy jest ukazanie panujących w rezerwacie Ostrzyca Proboszczowicka" i jego najbliższym otoczeniu stosunków florystycznych oraz przedstawienie charakterystyki występujących na badanym terenie zespołów roślinności naczyniowej. Autorzy składają podziękowanie dr. Witoldowi Berdowskiemu za oznaczenie i sprawdzenie oznaczeń taksonów mszaków. I. CHARAKTERYSTYKA TERENU Ostrzyca Proboszczowicka wchodzi w skład Pogórza Kaczawskiego i leży w jego płd.-zach. części. Obszar ten pod względem administracyjnym znajduje się w gminie Pielgrzymka, w województwie legnickim, o 2,5 km na zachód od
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 47 wsi Proboszczów. Według klasyfikacji geobotanicznej Pawłowskiego należy do podokręgu Izersko-Karkonoskiego działu Sudety, podprowincji Hercyńsko-Sudeckiej w prowincji Środkowoeuropejskiej Górskiej. Ostrzyca jest ostańcem bazaltowym o względnej wysokości ok. 250 m n.p.m., kształtu regularnego stożka, o nachyleniu wzrastającym stopniowo wraz ze wzrostem wysokości i dochodzącym w partiach szczytowych do 40. W jej morfologii wyraźnie uwidacznia się 5 skupień podszczytowych gołoborzy oraz liczne skałki, w których obserwować możemy słupową strukturę bazaltów. Rezerwat obejmuje jedynie szczytowe partie wzgórza od wysokości ok. 430 m n.p.m.; jego wysokość względna wynosi 76 m, a długość granic 715 m. Pogórze Kaczawskie należy do podsudeckiej dzielnicy rolniczo-klimatycznej (Gumiński, mod. Kondracki 1965). Z powodu bliskości Sudetów, a w szczególności Karkonoszy, jego klimat podlega znacznym wpływom górskim, co zaznacza się m.in. w często tu występującym efekcie fenowym. Mimo to średnia temperatura roczna jest wysoka i wynosi 8,6 C. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec (18 C), a najzimniejszym styczeń ( 2,4 C). Okres wegetacyjny na obszarze Pogórza Kaczawskiego trwa ok. 210 dni, co związane jest również z krótkim zaleganiem pokrywy śnieżnej (średnio 40 dni w roku). Ostrzyca leży na głównym dziale wodnym Kaczawy i pozbawiona jest własnej sieci wodnej. Pokrywająca ją roślinność korzysta wyłącznie z wód opadowych, a średnie opady roczne wynoszą 585,6 mm. Wzgórze jest zastygłym czopem lawy (nekiem), pozostałym po wulkanie czynnym w czasie orogenezy mioceńskiej. Zbudowane jest z bazanitów odmiany bazaltów, zawierających w składzie nefelin oraz plagioklaz obok amfiboli i oliwinu (Bolewski, Parachoniak, 1982). Obecny kształt zawdzięcza intensywnym procesom erozyjnym, które wypreparowały nek zdzierając z niego wierzchnią warstwę skał wylewnych. Birkenmajer (1967) wiąże ten proces głównie z wietrzeniem trzeciorzędowym, Stańkowski (1978) natomiast z czwartorzędowymi zlodowaceniami, kiedy to kształtowanie mezorzeźby w warunkach kimatu peryglacjalnego było szczególnie intensywne. II. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SZATY ROŚLINNEJ Rezerwat Ostrzyca Proboszczowicka", dzięki bogatej morfologii terenu i związanym z tym dużym zróżnicowaniu jeśli idzie o nasłonecznienie i stosunki wodne, stwarza dogodne warunki do rozwoju wielu gatunków roślin i zbiorowisk roślinnych. Znacznie różnią się występujące tu zbiorowiska leśne. Stok północny porośnięty jest wielogatunkowym lasem zboczowym, w którym dużą rolę odgrywają Acer platanoides, Tilia platyphyllos, Fraxinus excelsior i Quercus petraea, rzadziej spotykane są Acer pseudoplatanus, Fagus
48 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz sylvatica, Tilia cordata i Ulmus scabra. W poszyciu leśnym duże znaczenie mają geofity (Anemone ranunculoides, Corydalis bulbosa, Corydalis fabacea i Ranunculus flicaria) oraz paprocie (Dryopteris fìlix-mas, Polystichum aculeatum, Cystopteris fragilis i Polypodium vulgare). Gatunkiem dominującym w wielu płatach jest Mercurialis perennis, obficie występują też Asperula odorata, Alliaria petiolata i Poa nemoralis. Stok południowy porasta zespół Aceri-Tilietum, w którym rosną Quercus petraea, Tilia platyphyllos, Tilia cordata, Acer platanoides i Ulmus scabra. W runie, poza gatunkami rzędu Fagetalia silvaticae (Mercurialis perennis, Asperula odorata, Adoxa moschatellina, Daphne mezereum, Lilium martagon, Dryopteris fìlix-mas i in.), występują liczne gatunki ciepłolubne i światłożądne z klasy Trifolio-Geranietea: Vicia pisiformis, Vicia dumetorum, Astragalus glycyphyllos, Vincetoxicum hirundinaria, Digitalis grandiflora, Campanula rapunculoides, Inula conyza, Origanum vulgare i Silene inflata. Gatunki te pojawiają się również w ciepłolubnych zaroślach z udziałem Rosa canina, Cotoneaster integerrimus, Crataegus x media, Cornus sanguinea, Prunus spinosa i Euonymus europaea, rozwijających się na gołoborzach i podszczytowych skałach. W szczelinach skał rozwijają się płaty zespołu z udziałem Asplenium septentrionale, Festuca cinerea, Rumex tenuifolius, Potentilla argentea i Asplenium trichomanes. Na podłożu skalnym tworzą się także ciepłolubne murawy z panującą Festuca cinerea. Poniżej gołoborzy pojawiają się Carpinus betulus i Ranunculus auricomus, które u podnóża rezerwatu tworzą grąd z panującą Tilia cordata. Na obrzeżach rezerwatu rozwijają się także nitrofilne zbiorowiska okrajkowe z Alliaria petiolata, Galium aparine, Chaerophyllum temulum i Impatiens parviflora. Teren Ostrzycy od dawna zwracał uwagę florystów obecnością wielu rzadkich gatunków roślin. Limpricht (1876) podał z niej rzadki mech Cynodontiella schisti, występujący tu na jedynym stanowisku w Polsce (Szafran, 1952). Mimo wielu późniejszych badań, gatunek ten nie został jednak odnaleziony (Wilczyńska, 1974). Na Ostrzycy mieściło się też jedyne w Posee stanowisko Allium strictum. W toku prowadzonych badań gatunku tego nie odnaleziono i powszechnie uznano za wymarły (Zarzycki, 1986). Schube (1903) podaje z Ostrzycy m.in. Allium strictum, Asplenium germanicum (A. x alternifolium Wuffen), Aspidium lonchitis ( = Polystichum aculeatum (L.) Roth.), Cephalantera rubra, Carduus crispus, Festuca sylvatica (= F. altissima AH.), Festuca glauca (= F. cinerea Vili.), Hypochoeris glabra, Inula vulgaris (I. conyza D. C), Melica uniflora, Omphalodes scorpioides, Pirola uniflora ( = Moneses uniflora (L.) Gray.), Rosa tomentosa, Silene nutans f. glabra, Taxus baccata, Vicia pisiformis i Veronica montana. Pax (1915) podaje też z Ostrzycy Scolopendrium vulgare ( = Phyllitis scolopendrium (L.) Newm.). Część z tych gatunków została odnaleziona w trakcie prowadzonych badań.
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka' 49 Stojanowska (1972) podaje z Ostrzycy 15 gatunków śluzowców, w tym rzadki w Polsce Trichia olivacea oraz Cribraria intricata rzadki w kraju i nowy dla flory Śląska. Wilczyńska (1974) zanotowała na Ostrzycy stanowiska ponad 50 gatunków mchów (nie licząc pospolitych), wśród których znajdują się gatunki rzadkie w Polsce, np. Ortotrichum rupestre, oraz górskie: Andraea petrophila, Fissidens cristatus, Barbula reflexa, Plagiothecium curvifolium, Grimmia apocarpa var. gracilis i Grimmia ovalis. Występują tu też gatunki specyficzne dla podłoża bazaltowego, np. Hedwigia ciliata f. leucophea. Koła (inf. ustna) odnalazł na podszczytowych skałach Grimaldia fragrans rzadki w Polsce gatunek wątrobowca o charakterze meridionalnym. Nie wspomina o nim natomiast Szweykowski (1954), który podaje z Ostrzycy inne gatunki wątrobowców. Rezerwat otoczony jest przez lasy objęte systematyczną działalnością gospodarczą, pokrywające cały prawie obszar wzgórza. Od strony płn.-wsch. jest to monokultura świerkowa pochodząca z nasadzeń powojennych. Pozostały teren zajmują acidofilne grądy z Quercus petraea, Quercus robur, Betula pendula, Picea abies oraz gatunkami wprowadzonymi z uprawy (Larix decidua, Quercus rubra). W ich runie występują Vaccinium myrtillus, Oxalis acetosella, Dryopteris carthusiana, Gymnocarpium dryopteris, Senecio fuchsii i Poa nemoralis, z bardziej zaś interesujących gatunków Polygonatum verticillatum i Dryopteris dilatata. Poza obrębem wzgórza wykształcają się płaty typowego grądu Galio-Carpinetum z Melampyrum nemorosum, Ranunculus auricomus i Clinopodium vulgare w runie. W pobliżu rozwijają się interesujące okrajki ciepłolubne z Melampyrum nemorosum, Genista tinctoria i Saxífraga granulata, które stopniowo przechodzą w murawy piaskowe zespołu Diantho-Armerietum. Wokół wzgórza rozwijają się niewielkie fragmenty łąk kośnych ze związku Arrhenatherion elatioris, z udziałem m.in. Alchemilla pastoralis, Anthoxanthum odoratum, Holcus lanatus, Poa pratensis i Festuca rubra, oraz ze związku Calthion: Selinum carvifolia, Dactylorhiza maialis i Caltha palustris. III. PRZEGLĄD ZESPOŁÓW I ZBIOROWISK ROŚLINNYCH Na podstawie badań fitosocjologicznych w obrębie rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" i na terenach do niego przylegających wyróżniono 13 zespołów i 3 zbiorowiska roślinne. Ich przynależność systematyczna przedstawia się następująco: Klasa: Asplenietea rupestria Br.-Bl. 1934 in Meier et Br.-Bl. 1934 Rząd: Androsacetalia vandellii Br.-Bl. in Meier et Br.-Bl. 1934 Związek: Androsacion vandellii Br.-Bl. in Br.-Bl. et Jenny 1926 4 - Zmiany szaty.
50 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz 1. Zespół: Asplenietum septentrionalis Schwick. 1944 2. Zespół: Bartramio-Cystopteridetum Stöcker 1962 3. Zespół: Hypno-Polypodietum Jko et Peciar 1963 Klasa: Plantaginetea maioris R. Tx. et Prsg. 1950 Rząd: Plantaginetalia maioris R. Tx. (1947) 1950 Związek: Polygonion avicularis Br.-Bl. 1931 4. Zespół: Lolio-Plantaginetum (Lincola 1921) Berger 1930 5. Zespół: Prunello-Plantaginetum Faliński 1936 Klasa: Artemisietea Lohm., Prsg. et R. Tx. 1950 Rząd: Galio-Calystegietalia sepium (Tx. 1950) Oberd. 1967 Związek: Lapsano-Geranion (Tx. 1967) Siss. 1973 Podzwiązek: Eu-Lapsano-Geranion Tx. ap. Tx. et Br.-Hool 1975 6. Zespół: Chelidonio-Alliarietum Gors. et Muli. 1969 7. Zespół: Torilidetum japonicae Lohm. ap. Oberd. 1967 Podzwiązek: Stachyo-Impatiention (Pass. 1967) Tx. et Br. Hool 1975 8. Zespół: Senecio fuchsii-impatientietum Tx. 1975 Klasa: Sedo-Scleranthetea Br.-Bl. 1955 em. Muli. 1961 Rząd: Festuco-Sedetalia Tx. em. Krausch 1962 Związek: Armerion elongatae Krausch 1959 9. Zespół: Diantho-Armerietum Krausch 1959 Klasa: Molinio-Arrhenatheretea Tx. 1937 Rząd: Arrhenatheretalia Pawł. 1928 Związek: Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 10. Zbiorowisko ze związku Arrhenatherion elatioris Koch 1926 Klasa: Festuco-Brometea Br.-Bl. et Tx. 1943 Rząd: Festucetalia valesiacae Br.-Bl. et Tx. 1943 Związek: Alysso-Festucion pallentis Moravec 1967 11. Zbiorowisko Festuca cinerea-vincetoxicum hirundinaria Klasa: Trifolio-Geranietea sanguinei Muli. 1962 Rząd: Origanetalia Muli. 1962 Związek: Trifolion medii Mull. 1961 12. Zespół: Trifolio-Melampyretum nemorosii (Pass. 1967) Drsk. 1973 13. Zespół: Vicietum sylvaticae-dumetorum Oberd. et Muli. 1961 14. Zespół: Sedo-Peucedanetum oreoselini Brzeg (1981) 1988 Klasa: Rhamno-Prunetea Rivas Goday et Carb. 1961 Rząd: Prunetalia spinosae Tx. 1952 Związek: Berberidion Br.-Bl. (1947) 1950 15. Zbiorowisko ze związku Berberidion Br.-Bl. (1947) 1950 Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg. 1937 Rząd: Fagetalia sylvaticae Pawł. 1928 Związek: Carpinion betuli Oberd. 1953
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 51 16. Zespół: Galio (sylvatici)-carpinetum Oberd. 1957 Podzespół: Galio-Carpinetum lathyretosum verni Galio-Carpinetum typicum Galio-Carpinetum calamagrostietosum 17. Zespół: Aceri-Tilietum Faber 1936 Podzespół: Aceri-Tilietum corydaletosum Aceri-Tilietum lathyretosum verni Aceri-Tilietum typicum Aceri- Tilietum calamagrostietosum IV. CHARAKTERYSTYKA WYRÓŻNIONYCH JEDNOSTEK ROŚLINNYCH 1. Asplenietum septentrionalis Schwickerath 1944 (tab. 1). Zespół Asplenietum septentrionalis nie był, jak się wydaje, wymieniany do tej pory w polskiej literaturze fitosocjologicznej. Nie wspomina o nim Matuszkiewicz (1967, 1981) w przeglądzie zbiorowisk roślinnych Polski, pisząc jedynie o występowaniu na naszym terenie zbiorowisk fragmentarycznych z udziałem Asplenium trichomanes i Asplenium septentrionale, których nie można zaliczyć do żadnego zespołu, a jedynie do związku lub rzędu" (Matuszkiewicz, 1981). W niniejszej pracy oparto się na opracowaniach Kolbka (1978, 1981) i Hilbiga et al. (1977), opisujących zespół z Czechosłowacji i południowej części Niemiec Wschodnich. Zespół Asplenietum septentrionalis występuje na omawianym terenie jedynie w obrębie rezerwatu Ostrzyca", na skałach o różnym stopniu nachylenia (10-90, średnio 68,5 ), w ekspozycjach południowych, wschodnich i zachodnich. W jego płatach występuje 5-19 gatunków (średnio 11 gat w zdjęciu). Gatunkiem charakterystycznym jest Asplenium septentrionale występująca w V klasie stałości, a wyróżniającym Rumex tenuifolius, obecny w II klasie stałości. Z gatunków charakterystycznych związku Androsacion vandellii występują Hieracium pallidum (IV) i Sedum maximum (IV). Z gatunków klasy Asplenietea rupestria rosną: Festuca cinerea (V), Polypodium vulgare (II), Cystopteris fragilis (II) i Asplenium trichomanes (I). Dwa ostatnie występują głównie na siedliskach zacienionych. W obrębie zespołu wyróżniono dwa warianty. Na skałach zacienionych, o dużym stopniu nachylenia rozwija się wariant z Poa nemoralis. Lokalnie wyróżniają go: Poa nemoralis, Rubus idaeus, Campanula rotundifolia, Urtica dioica i Hypnum cupressiforme. Wariant ten nawiązuje do płatów zespołu Bartramio-Cystopteridetum Stocker 1962. Wariant z Potentilla argentea wyróżniają lokalnie gatunki klasy Sedo-Scleranthetea: Potentilla argentea, Acinos arvensis, Cerastium arvense, Arenaria serpyllifolia oraz Agrostis vulgaris i Hypericum perforatum. Rozwija się
Asplenietum septentrionalis Schwickerath 1944
54 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Zestawienie porównawcze wartości systematycznej D" w zbiorowiskach leśnych Ostrzycy Proboszczowickiej Comparison of systematic values D" in forest community of Ostrzyca Proboszczowicka hill Podzespoły (subassociations): 1. Galio-Carpinetum lathyretosum verni, 2. G.-C. typicum, 3. G.-C. calamagrostietosum; 4. Aceri-Tilietum lathyretosum verni, 5. A-C. typicum, 6. A.-C. calamagrostietosum, 1. A.-C. corydaletosum. Warianty (variants): 7..1 Aceri-Tilietum corydaletosum var. typicum, 7.2 A.-T. corydaletosum var. z Campanula persicifolia (var. with Campanula persicifolia). Uwaga powyższe zestawienie dotyczy tekstu zamieszczonego na s. 95. on na skałach silnie nasłonecznionych, tworząc przejścia z płatami zbiorowiska Festuca cinerea-vincetoxicum hirundinaria. Z gatunków towarzyszących najczęściej występują: Polytrichum piliferum (IV), Silene nutans (III), Ceratodon purpureus (III), Vincetoxicum hirundinaria (II), Silene vulgaris (II) i Hieracium sabaudum (II). Zespół opisany z Ostrzycy zajmuje pozycję pośrednią pomiędzy jego cieniolubną postacią, opisaną przez Schwickeratha (bliski jest jej wariant z Poa nemoralis tab. 2), a postaciami ciepłolubnymi opisywanymi przez autorów czeskich (Kolbek, 1978 i in.). Tabela 2 Table 2 Zespół Asplenietum septentrionalis Schwick. 1944- w Polsce i krajach ościennych. Associations Asplenietum septentrionalis Schwick. 1944- in Poland and neighboring areas.
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 55 Kol. 1 - Mikyska 1952 / Kolbek 1978/ 3 zdj, Czechy Kol. 2 - Kopecky 1957/Kolbek 1978/ 1 zdj, Nove Mesto, Czechy Kol. 3 - Schwickerath 1944/Kolbek 1978/, 10 zdj. Hohen Venn, Niemcy Kol. 4 - Swierkosz / npbl./ 15 zdj., Zagórze Śląskie Kol. 5 - Kwiatkowska, Świerkosz, 8 zdj, Ostrzyca - var. z Poa nemoralis Kol. 6 - Kwiatkowska, Świerkosz, 7 zdj, Ostrzyca - var. z Potentilla ar gentea Kol. 7 - Kolbek 1978, 4 zdj, Tyrovickie Skały, Czechy Kol. 8 - Moravec 1967/Kolbek 1978/, 6 zdj., Otava Tal, Kol. 9 - Kolbek 1975 Kolbek 1978/ 1 zdj., Liscin,
56 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Wydaje się, że stanowisko Matuszkiewicza (1981) o zaliczaniu zbiorowisk z Asplenium septentrionale do rzędu nie jest do końca uzasadnione, gdyż powtarzający się zestaw gatunków występujących w różnych postaciach Asplenietum septentrionalis opisanych z Niemiec, Czech i Polski (tab. 2) pozwala postawić tezę o odrębności tego zespołu, przynajmniej jako kadłubowej postaci Woodsio-Asplenietum septentrionalis Tx. 1937 (Kolbek, 1978; Hilbig et. all., 1977; Rothmaler, 1976). 2. Zespół Bartramio-Cystopteridetum Stöcker 1962 (tab. 3). Płaty zespołu Bartramio-Cystopteridetum rozwijają się w szczelinach zacienionych skał, na stoku północnym, kontaktując się zarówno z płatami Hypno-Polypodietum, z którymi łączą je liczne związki florystyczne, jak i z cieniolubnym wariantem zespołu Asplenietum septentrionalis. Gatunkami budującymi zespół są Cystopteris fragilis gatunek charakterystyczny oraz Poa nemoralis, oba w V klasie stałości. Z gatunków wyróżniających sporadycznie spotykamy Bartramia ithyphylla i Pohlia nutans. Sporadycznie pojawiają się gatunki klasy Asplenietea rupestria (Festuca cinerea i Asplenium trichomanes) oraz związku Androsacion vandellii (Campanula rotundifolia i Sedum maximum). Spośród gatunków towarzyszących wymienić należy: Urtica dioica (III), Dryopteris filix-mas (II), oraz Hypnum cupressiforme. Zespół Bartramio-Cystopteridetum nie był, jak dotąd, opisywany z terenu Polski; przy jego identyfikacji oparto się więc na pracy Hilbiga et al. (1977). Wymieniają go również Rothmaler (1976) i Sykora (1981), zaliczając jednakże do rzędu Potentilletalia caulescentis, co nie wydaje się uzasadnione. Cztery zdjęcia zespołu, jako zbiorowisko ze związku Androsacion vandellii", publikują Kolbek i Petricek (1985) z obszaru Pojezeri w Czechach. Bartramio-Cystopteridetum rozwija się na bezwapiennych skałach Europy Środkowej, jego gatunkiem charakterystycznym jest (lokalnie) Cystopteris fragilis, a od pokrewnych zbiorowisk ze związku Cystopteridion odróżnia go obecność acidofilnych gatunków mchów, takich jak: Bartramia ithyphylla, Rhabdoweisia fugax, Pohlia nutans czy Dicranella heteromala (Hilbig et al., 1977). 3. Zespół Hypno-Polypodietum Jurko et Peciar 1963 (tab. 4). Zespół Hypno-Polypodietum występuje w obrębie rezerwatu Ostrzyca na zacienionych skałach stoku północnego i północno-zachodniego, przy nachyleniu 50 do 90, w szczelinach i na półkach skalnych, dzięki czemu pojawiają się w nim gatunki runa leśnego występujące w bezpośredniej bliskości płatów. Z gatunków charakterystycznych występują: Polypodium vulgare (V), Hypnum cupressiforme (V), Pohlia nutans (III) i Dicranum scoparium (I). Z gatunków klasy Asplenietea rupestria występują Cystopteris fragilis (IV) i Festuca cinerea, a z gatunków związku Androsacion vandelli: Campanula
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" Tabela 3 Table 3 Bartramio-Cystopteridetum Stöcker 1962
58 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 59 rotundifolia (II), Hieracium pallidum (I) i Sedum maximum. Z gatunków towarzyszących dużą rolę odgrywa Dryopteris filix-mas (IV), obecne są również : Poa nemoralis (II), Sambucus racemosa (II), Galeobdolon luteum (II), Rubus idaeus (II), Cotoneaster integerrimus (I) i Lilium martagon (I). W warstwie mszystej, prócz gatunków charakterystycznych zespołu, rosną: Cynodontium polycarpum (IV), Plagiothecium laetum (II), Homalia trichomanoides (I) i Brachythecium velutinum (I). Omawiany zespół jest taksonem krytycznym, z uwagi na zależne od otoczenia zmiany składu gatunkowego oraz na fakt, iż gatunki mające status charakterystycznych są gatunkami pospolitymi (jedynie Polypodium vulgare zdaje się osiągać w nim punkt ciężkości swego występowania). Lokalnie jednak fitocenozy z tym gatunkiem, jako zbiorowiska rozwijające się na zacienionych skałach śródleśnych, są wyraźnie wyodrębnione i dobrze pozwalają się scharakteryzować. Jurko i Peciar (1963) opisali zespół Hypno-Polypodietum z Zachodnich Karpat w Czechosłowacji. Zasadniczy skład zespołu stanowiły: Polypodium vulgare, Oxalis acetosella, Calamagrostis arundinacea, Dryopteris carthusiana, Luzula luzuloides, Deschampsia flexuosa, Vaccinium myrtillus, Hypnum cupressiforme, Dicranum scoparium, Hylocomium proliferum, Połytrichum formosum i Isothecium viviparum. Jenik i wsp. (1975) opisują z bazaltowego wzgórza Podhorni (Czechy) Hypno-Polypodietum z udziałem Asplenium trichomanes, Cystopteris fragilis, Poa nemoralis i Campanula rotundifolia, a więc w postaci bliskiej opisanej z Ostrzycy. Wymieniają też gatunki charakterystyczne, do których zaliczają: Hedvigia ciliata, Pohlia nutans, Polytrichum formosum, Hypnum cupressiforme i Dicranum scoparium. Ten zestaw gatunków przyjęto w niniejszej pracy za obowiązujący. Granoszewski (1987) opisuje ze skałek piaskowcowych na Kudłoniu w Gorcach zespół o zbliżonym charakterze, z udziałem: Saxifraga aizoon,
60 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Valeriana tripteris, Campanula rotundifolia ssp. polymorpha, Polypodium vulgare i Calamagrostis arundinacea, który nawiązuje także do wapieniolubnego zespołu Ctenidio-Polypodietum Jurko et Peciar 1963; jego przynależność systematyczna wymaga jeszcze dalszych badań nad klasą Asplenietea rupestria. Nie jest bowiem jasna także pozycja systematyczna zespołu Hypno-Polypodietum. Jurko i Peciar (1963) postulowali utworzenie nowej klasy Polypodietea, a w jej obrębie rzędu Polypodietalia. Ujęcie to w zasadzie nie zostało przyjęte w literaturze fitosocjologicznej (Moravec, 1983), choć Kolbek (1978) wymienia klasę Polypodietea, a Sykora (1981) uważa przyjęcie rzędu Polypodietalia za słuszne. Ze względu na występowanie gatunków związku Androsacion vandellii, stanowisko przyjęte w niniejszej pracy wydaje się być uzasadnione, ostateczne jednak rozwiązanie problemu przynależności zespołu Hypno-Polypodietum wymaga dalszych badań. 4. Zespół Lolio-Plantaginetum (Lincola 1921) Berger 1930. Zespół Lolio-Plantaginetum rozwija się poza obrębem lasów, na miejscach silnie wydeptywanych (pobocza dróg gruntowych, pole biwakowe u podnóża Ostrzycy). Stosunki florystyczne panujące w płatach zespołu przedstawia zdj. nr 170. Zdj. 170, 24.07.1990, powierzchnia 50 m 2, pokrycie warstwy c - 100%; pole biwakowe przy drodze do Proboszczowa: Lolium perenne 4.3, Plantago maior 2.1, Polygonum aviculare 1.1, Anthoxanthum odoratum 1.1, Alchemilla montícola 1.1, Matricaria discoidea, +, Bellis perennis +, Dactylis glomerata +, Carex hirta +. Płat zespołu Lolio-Plantaginetum jest dobrze scharakteryzowany poprzez obecność gatunków charakterystycznych: Lolium perenne, Plantago maior i Matricaria discoidea, oraz gatunek wyróżniający klasy Polygonum aviculare. Poprzez obecność gatunków łąkowych nawiązuje jednak do Lolio-Cynosuretum z klasy Molinio-Arrhenatheretea. 5. Zespół Prunello-Plantaginetum Faliński 1963 (tab. 5). Płaty zespołu Prunello-Plantaginetum rozwijają się w miejscach wydeptywanych (drogi, ścieżki śródleśne), zarówno w obrębie wzgórza Ostrzyca (zdj. 151-153), jak i w samym rezerwacie (zdj. 115). Obecne są oba gatunki charakterystyczne Plantago maior i Poa annua, poza rezerwatem występuje gatunek wyróżniający Prunella vulgaris. Z gatunków klasy rośnie Capsella bursa-pastoris, zaś z towarzyszących wymienić należy Stellaria media, Ranunculus repens, Taraxacum officinale i Rumex obtusifolius.
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 61 6. Zespół Chelidonio-Alliarietum Gors. et Mull. 1969 (tab. 6). Płaty tego okrajkowego zespołu występują wokół rezerwatu Ostrzyca" przy ścieżkach, u jego podnóża od strony południowej oraz przy drodze od strony północnej. Gatunkami charakterystycznymi zespołu są: Chaerophyllum temulum, Alliaria petiolata i Impatiens parviflora. Licznie występują gatunki rzędu Calystegietalia sepium, szczególnie Galium aparine, współdominująca w wielu płatach oraz Geum urbanum i Rubus caesius. Obficie reprezentowane są
62 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Tabela6 Table 6 Chelidonio-Alliarietum Gors. et Mull em. Brzeg 1989
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka' 63 też gatunki z klasy Artemisietea: Urtica dioica, Rumex obtusifolius i Humulus lupulus. Z gatunków leśnych, z klasy Querco-Fagetea rosną: Galeobdolon luteum, Mercurialis perennis, Festuca altissima, Poa nemoralis, Asperula odorata, Campanula trachelium i in. Zespół Chelidonio-Alliarietum został wyróżniony przez Brzega (1989) jako zespół zbiorowy, obejmujący cztery drobne", ze względu na rzadkie występowanie wszystkich gatunków charakterystycznych zespołu razem" i jego facjalne wykształcanie się". W ten sposób w obrębie zespołu znalazł się, wyróżniany wcześniej (Oberdorfer, 1957; Matuszkiewicz, 1967, 1981; Rothmaler, 1976 i in.), zespół Alliario-Chaerophylletum temuli, o najbardziej naturalnym charakterze, a jednocześnie jedyny, reprezentowany spośród drobnych zespołów" w literaturze fitosocjologicznej Polski. Opis podany przez Brzega (1989) pozwoliłby zidentyfikować okrajki opisane z Ostrzycy właśnie jako Alliario-Chaerophylletum temuli, co zgadzałoby się również z opinią Matuszkiewicza (1981) oraz autorów czeskich (Gruli, Vaneckova, 1983; Kopecky 1985). Współwystępowanie jednak aż trzech spośród czterech gatunków charakterystycznych zespołu powoduje zaliczenie go do zespołu zbiorowego Chelidonio-Alliarietum. 7. Torilidetum japonicae Lohm. ap. Oberd. 1967 (tab. 7). Zespół okrajkowy Torilidetum japonicae rozwija się na obrzeżu drogi prowadzącej do Proboszczowa, w miejscach silnie przekształconych przez gospodarkę człowieka. Gatunkiem charakterystycznym zespołu jest Torilis japonica, osiągająca w obu zdjęciach ok. 40% pokrycia. Z gatunków związku Lapsano-Geranion obecny jest Geranium robertianum, z gatunków rzędu Galio-Calystegietalia Geum urbanum i Rubus caesius. Ważną rolę odgrywają
64 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz gatunki klasy Artemisietea, szczególnie współdominująca w obu zdjęciach Urtica dioica, a także Artemisia vulgaris. Z towarzyszących w obu zdjęciach wymienić należy Agrostis vulgaris, Hieracium sabaudum, Achillea millefolium i Dactylis glomerata. Zespół ten jest w Polsce jeszcze słabo zbadany (Brzeg 1989).
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka' 65 8. Senecio fuchsii-impatientetum (Hilbig 1972) Tx. 1975. Przy drogach leśnych w obrębie wzgórza Ostrzyca, na skraju acidofilnych grądów, rozwijają się głównie kadłubowe zbiorowiska okrajkowe z dominującym Rumex obtusifolius. Najprawdopodobniej dzieje się tak na skutek silnej antropopresji, gdyż zdjęcie nr 34, wykonane 29.06.1989 na skraju rzadko uczęszczanej przecinki, zostało zidentyfikowane jako przedstawiające zdegenerowaną formę zespołu Senecio fuchsii-impatientetum, związanego z wilgotnymi postaciami lasów podgórskich (Brzeg, 1989); do niedawna zajmował on zapewne znacznie większe powierzchnie. Stosunki fitosocjologiczne panujące w opisanym płacie zespołu przedstawia zdj. nr 34. Powierzchnia wynosi 25 m 2, pokrycie warstwy c 100%; skraj przecinki w lesie, 29.06.1989. Gatunek charakterystyczny: Impatiens noli-tangere 1.1. Gatunek wyróżniający: Stachys sylvatica 2.1, Senecio fuchsii 1.1. Gatunki podzwiązku Stachyo-Impatiention: Mycelis muralis +, Oxalis acetosella +. Gatunki związku Lapsano-Geranion : Chaerophyllum temulum +, Acer pseudoplatanus, c 1.1. Gatunki klasy Artemisietea: Urtica dioica 4.4, Geum urbanum +, Galeopsis pubescens +. Gatunki towarzyszące: Sorbus aucuparia, c +, Rubus idaeus +, Rubus serpens +, Luzula pilosa +, Epilobium angustifolium +. Zespół Senecio fuchsii-impatientetum był opisywany z Polski, jak do tej pory, jedynie przez Tùxena i Brun-Hool'a (Brzeg, 1989). 9. Zespół Diantho-Armerietum Krausch 1959 (tab. 8). Murawy piaskowe Diantho-Armerietum rozwijają się przy drodze polnej, prowadzącej z Ostrzycy, na wschód do Proboszczowa, w postaci wąskiego pasa ograniczonego z jednej strony drogą, z drugiej zaś wysychającym rowem. Gatunek charakterystyczny zespołu Dianthus deltoides występuje tylko w dwóch z czterech zdjęć fitosocjologicznych, jednak opis podany przez Matuszkiewicza (1981) dość jednoznacznie pozwala zaklasyfikować opisywane murawy do Diantho-Armerietum. Gatunkami budującymi zespół są gatunki klasy Sedo-Scleranthetea (Festuca ovina i Hieracium pilosella) oraz Agrostis vulgaris i Genista tinctoria. Często spotyka się też gatunki klasy Nardo-Callunetea: Hieracium umbellatum, Hypnum cupressiforme var. ericetorum, oraz Calluna vulgaris. Znacznie słabiej zaznacza się obecność gatunków klasy Molinio-Arrhenatheretea, których w płatach zespołu znaleziono aż 9, lecz tylko w zdjęciu nr 145 odgrywają one większą rolę. Diantho-Armerietum, występujące koło Proboszczowa, wyraźnie nawiązuje do zespołów klasy Nardo-Callunetea, co jest jego modyfikacją lokalnosiedliskową (Matuszkiewicz, 1981) i wiąże się z wykorzystywaniem przydroży dla celów gospodarczych.
66 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Tabela 8 Table 8
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 67 10. Zbiorowisko ze związku Arrhenatherion elatioris (tab. 9). Płaty zbiorowisk ze związku Arrhenatherion elatioris rozwijają się na odlesionych przestrzeniach wokół wzgórza Ostrzyca, jako trwale użytkowane rolniczo pastwiska. Z gatunków klasy Molinio-Arrhenatheretea obecne są: Festuca rubra, Cerastium holosteoides, Rumex acetosa, Ranunculus acris, Holcus lanatus i Achillea millefolium. Z gatunków rzędu Arrhenatheretalia występują: Chrysanthemum leucanthemum, Daucus carota, Dactylis glomerata, Lotus corniculatus i Trifolium repens. Z gatunków związku Arrhenatherion rośnie Galium mollugo, a poza płatami, w których wykonano zdjęcia fitosocjologiczne, dochodzi Knautia arvensis. Brak gatunków zespołu Arrhenatheretum medioeuropaeum uniemożliwia jednoznaczne określenie przynależności fitosocjologicznej zbiorowiska. Tym bardziej że wskutek dominacji Festuca
J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 69 rubra fitocenozy te nawiązują do występującego w Górach Kaczawskich (Matuszkiewicz, 1981) zespołu Meo-Festucetum, ze związku Polygono- Trisetion. 11. Zbiorowisko Festuca cinerea-vincetoxicum hirundinaria (tab. 10). Zbiorowisko z udziałem Festuca cinerea i Vincetoxicum hirundinaria rozwija się w podszczytowej partii wzgórza, jako dość luźne płaty murawy (średnie pokrycie warstwy c wynosi 40%), porastające powierzchnie skał
70 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz bazaltowych o nachyleniu 0-70. Średnie nachylenie siedlisk zbiorowiska wynosi 40. Zbiorowisko budują Festuca cinerea (V) i Vincetoxicum hirundinaria (V). Z klasy Sedo-Scleranthetea reprezentowane są: Sedum maximum (III), Polytrichum piliferum (III), Rumex tenuifolius (II) oraz Cerastium arvense i Potentilla argentea. Gatunki te występują w płatach rosnących na skałach poddanych silnej insolacji. Z klasy Trifolio-Geranietea obecne są: Digitalis grandiflora (II), Silene nutans (II), Campanula rapunculoides i Origanum vulgare. Z gatunków towarzyszących spotyka się: Hieracium vulgatum (III), Poa nemoralis (II) i Viola arvensis (II). Nielicznie występują gatunki klasy Asplenietea rupestria. Pewną trudność sprawia zaklasyfikowanie zbiorowiska do wyższych jednostek fitosocjologicznych. Berdowski (1974) zaliczył opisywane z Raduni zbiorowisko z Festuca pallens do rzędu Festuco-Sedetalia, z klasy Festuco-Brometea. Według Matuszkiewicza (1981) rząd Festuco-Sedetalia zaliczony został jednak do klasy Sedo-Scleranthetea; autor wspomina jednak o licznych powiązaniach pomiędzy tym rzędem a rzędem Festucetalia valesiaceae. Wydaje się, że zbiorowisko opisane z Ostrzycy powinno być zaliczone do związku Alysso-Festucion pallentis Moravec 1967, nie wymienianego do tej pory w polskiej literaturze fitosocjologicznej. Obejmuje on (Kolbek, 1981) bogate w gatunki naskalne murawy, z dominacją Festuca cinerea, rozwijające się na prymitywnych glebach typu ranker, wykształcających się na skałach krzemianowych. Murawy te różnią się tym samym od zespołów ze związku Seslerio-Festucion duriusculae Klika 1931, rosnących na skałach wapiennych, do którego w Polsce zalicza się jeden tylko zespół Festucetum pallentis (Grodzińska, 1970, 1975). Zbiorowisko z tego związku opisuje też ze wzgórza Miłek w Górach Kaczawskich Berdowski (1988), w związku z nielicznymi wychodniami wapie-
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 71 nia, które na Dolnym Śląsku stanowią jednak rzadkość. O wiele bardziej rozpowszechnione zdają się być właśnie zespoły związku Alysso-Festucion pallentis, które wymagają szczegółowych badań. Wymienione zbiorowisko kojarzyć należy najprawdopodobniej z zespołem Cynancho-Festucetum cinereae, o którym wspominają Rothmaler (1976) i Reichhoff (1978), nie podając jednak opisu zespołu. Wykazuje też nawiązania do zespołu Vincetoxicetum officinalis Schw. 1944, z klasy Thlaspietea rotundifolii, z całą pewnością jednak nie jest z nim tożsame. 12. Zespół Trifolio-Melampyretum nemorosi (Pass. 1967) Drsk. 73 (tab. 8). Ciepłolubne okrajki zespołu Trifolio-Melampyretum nemorosi rozwijają się przy drodze prowadzącej do Proboszczowa, już poza obrębem wzgórza. W toku analizy fitosocjologicznej wyróżniono dwa warianty zespołu : wariant typowy i wariant z Festuca ovina. Wariant typowy rozwija się na obrzeżu grądu Galio-Carpinetum, jako typowe zbiorowisko okrajkowe. Melampyrum nemorosum gatunek charakterystyczny zespołu osiąga w nim wysoki stopień pokrycia; tylko tu obecny jest gatunek wyróżniający (Brzeg, 1989) Poa nemoralis. Wyłącznie w wariancie typowym występują gatunki z klasy Trifolio-Geranietea : Calamintha clinopodium i Betonica officinalis, oraz niektóre gatunki łąkowe: Holcus lanatus, Anthriscus sylvestris, Heracleum sphondylium i Arrhenatherum elatius. Średnia liczba gatunków w płatach tego wariantu wynosi 9,8, średnie pokrycie zaś 97%. Jest to wariant żyźniejszy w porównaniu z wariantem następnym. Wariant z Festuca ovina rozwija się na obrzeżu drogi, wąskim pasem, pod okapem drzew alei złożonej z Tilia cordata i Quercus robur, z jednej strony granicząc z wariantem typowym, z drugiej zaś z murawami piaskowymi Diantho-Armerietum (co zostało zaakcentowane poprzez umieszczenie obu tych zespołów we wspólnej tabeli fitosocjologicznej). Lokalnie wariant wyróżniają gatunki klasy Sedo-Scleranthetea (Festuca ovina i Hieracium pilosella) oraz Nardo-Callunetea (Hieracium umbellatum, Calluna vulgaris i Hypnum cupressiforne var. ericetorum). Z gatunków towarzyszących obecne są tu: Quercus robur, Equisetum arvense i Salix caprea. Średnia liczba gatunków w tym wariancie osiąga 12,7. Jest on więc bogatszy florystycznie od typowego, choć składem nawiązuje do rosnących na uboższych glebach muraw piaskowych. 13. Vicietum silvaticae-dumetorum Oberd. et Müll. 1961 (tab. 11). Płaty okrajków zespołu Vicietum silvaticae-dumetorum rozwijają się zarówno na terenie rezerwatu, jako okrajek lasu Aceri-Tilietum lathyretosum verni, jak i poniżej rezerwatu, przy drodze leśnej prowadzącej do Bełżyny (zdj. 158-160). Gatunkiem budującym zespół jest Vicia dumetorum, osiągająca w nim 40-60% pokrycia.
J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 73 Z gatunków klasy Trifolio-Geranietea występują: Origanum vulgare, Lathyrus sylvestris oraz Astragalus glycyphyllos. Często spotyka się też gatunek wyróżniający klasę Torilis japonica. Z gatunków towarzyszących najczęściej rosną : Poa nemoralis, Bromus benekeni i Melica uniflora. Znamienny jest też pewien udział gatunków z klasy Artemisietea: Urtica dioica i Rumex obtusifolius, szczególnie przy drodze do Bełżyny. Może być to wynikiem postępującej synantropizacji zespołu, jednak wg Brzega (1988) obecność gatunków nitrofilnych oraz znaczny udział Torilis japonica jest cechą wyróżniającą zespołu i warunkującą jego przynależność do związku Trifolion medii Według Matuszkiewicza (1981) zespół ten jest zbiorowiskiem degeneracyjnym lasów liściastych, z czym trudno się jednak zgodzić na podstawie niezwykle skromnego materiału zdjęciowego (Brzeg, 1988; Dzwonko, Zemanek 1976). Z pewnością jednak na Dolnym Śląsku jest to zespół szeroko rozpowszechniony. 14. Zespół Sedo-Peucedanetum oreoselini Brzeg (1981) 1988 (tab. 12). Płaty tego zespołu rozwijają się wyłącznie w szczytowych partiach rezerwatu, jako okrajek podzespołu Aceri-Tilietum calamagrostietosum, lub w postaci zwartych, drobnopowierzchniowych muraw na gołoborzu (zdj. nr 35). Gatunkiem charakterystycznym zespołu jest Sedum maximum, wyróżniającym Linaria vulgaris. Obecne są też gatunki związku Trifolion medii Galium mollugo i Veronica chamaedrys. Występują tu również gatunki charakterystyczne drugiego ze związków klasy Trifolio-Geranietea Cynancho-Geranion sanguinei takie jak Campanula rapunculoides i Vincetoxicum hirundinaria oraz wyróżniające: Festuca cinerea i Euphorbia cyparissias. Potwierdza to opinię Brzega (1988, 1989), iż zespół Sedo-Peucedanetum silnie nawiązuje do innych zespołów tego związku.
J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 75 Podstawowymi gatunkami budującymi zespół są jednak gatunki klasy Trifolio-Geranietea: Origanum vulgare, Calamintha clinopodium, Silene nutans, Lathyrus sylvestris, Vicia pisiformis, Inula conyza i Hypericum perforatum. Spośród gatunków towarzyszących najczęściej występują Digitalis grandiflora i Silene vulgaris. W zespole opisanym z Ostrzycy zaobserwować można znaczne odstępstwa od zespołu opisanego przez Brzega z Wielkopolski. Brakuje tu gatunku charakterystycznego Peucedanum oreoselinum, brak też wyróżniających Pseudolysimachium spicatum i Calamagrostis epigeios. Różnice te są spowodowane zapewne charakterem podłoża, którym dla typu zespołu są gleby piaszczyste, a nie silnie szkieletowe, jak na Ostrzycy. Dlatego też opisany zespół silnie zbliża się do zbiorowisk piargów niewapiennych ze związku Galeopsion Oberd. 1957, jak do tej pory z Polski nie opisywanych. 15. Zbiorowisko ze związku Berberidion Br.-Bl. (1947) 1950 (tab. 13). Ciepłolubne zbiorowisko zaroślowe ze związku Berberidion, zajmując eksponowane, odlesione partie południowych zboczy wzgórza wykształca się fragmentarycznie na terenie rezerwatu Ostrzyca". Warstwę krzewów tworzą w nim gatunki klasy Rhamno-Prunetea przede wszystkim Rosa canina i Prunus spinosa, w towarzystwie Euonymus europaea i Crataegus sp. O przynależności zbiorowiska do związku Berberidion decyduje udział Cotoneaster integerrimus oraz obecność gatunków wyróżniających: Festuca cinerea, Digita-
J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Tabela 13 Table 13 Zbiorowisko ze związku Berberidion Br.B1 1950 / Shrub community of the alliance Berberidion Br.-B1,1950/
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 77 lis grandiflora, Vincetoxicum hirundinaria, Silene nutans, Origanum vulgare i Calamintha clinopodium. Spośród gatunków towarzyszących najczęściej występują: Carex pairaei, Hieracium vulgatum i Sedum maximum. Zbiorowisko to zajmuje w ciągu sukcesyjnym miejsce pośrednie pomiędzy zespołami murawowymi a lasem Aceri-Tilietum, w który się zapewne z czasem przekształci. 16. Zespół Galio (sylvatici)-carpinetum Oberd. 1957 (tab. 14). Lasy grądowe zespołu Galio-Carpinetum zajmują większą część powierzchni wzgórza Ostrzyca i ze wszystkich stron otaczają położony w jego szczytowej części rezerwat. W badanym terenie wyróżniono trzy podzespoły, dość znacznie różniące się swoim składem florystycznym: Galio-Carpinetum lathyretosum verni, G.-C. typicum i G.-C. calamagrostietosum. W bezpośredniej bliskości rezerwatu występuje podzespół Galio-Carpinetum lathyretosum verni, charakteryzujący się dominacją w drzewostanie Tilia cordata, bogatym runem i obfitym udziałem gatunków klasy Querco-Fagetea. Dzięki położeniu w bezpośredniej bliskości rezerwatu nie był on wykorzystywany gospodarczo i w znacznym stopniu zachował swój naturalny charakter. Pozostały obszar wzgórza zajmują płaty podzespołu Galio-Carpinetum calamagrostietosum, silnie zniekształcone wskutek intensywnej gospodarki leśnej. W drzewostanie pojawiają się gatunki wprowadzone z uprawy: Larix
78 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz decidua, Quercus rubra; do częstych gatunków należy też wysadzany świerk. Runo jest ubogie, z zaznaczającą się dominacją gatunków z rodzaju Rubus sp. lub Calamagrostis epigeios, również z gatunkami przechodzącymi z klasy Quercetea robori-petraeae. Kilka z tych płatów zachowało jeszcze częściowo naturalny charakter i obecne są w nich gatunki charakterystyczne zespołu: Ranunculus auricomus i Melampyrum nemorosum. Płaty te leżą już poza obrębem wzgórza, przy drodze do Proboszczowa i zostały opisane jako podzespół typowy (ryc. 2). Ryc. 2. Zespoły leśne Ostrzycy Fig. 2. The forest communities of Ostrzyca 1 Aceri-Tilietum corydaletosum, 2 A.-T. calamagrostietosum, 3 A.-T. typicum, 4 A.-T. lathyretosum verni; 5 Galio-Carpinetum lathyretosum verni, 6 G-C. calamaarostietosum, 1 G-C. typicum, 8 drogi i ścieżki (cart-road and path), 9 granica lasu (border line of forest), 10 granica rezerwatu (border line of sanctuary) 16.1. Podzespół Galio-Carpinetum lathyretosum verni. Jego płaty pojawiają się na stoku południowym oraz zachodnim wzgórza, spotkać je można również w samym rezerwacie. Drzewostan w tym podzespole buduje głównie Tilia cordata w towarzystwie Quercus petraea (III) i Acer
Roślinność rezerwatu Ostrzyca Proboszczowicka" 83 pseudoplatanus (III). Sporadycznie pojawiają się Fagus sylvatica i gatunek charakterystyczny związku Carpinion Carpinus betulus. Drugi z gatunków związku Carpinion Ranunculus auricomus występuje w I klasie stałości. Obficie natomiast są reprezentowane gatunki związku Fagion silvaticae: Melica uniflora (IV), Luzula luzuloides (II), Festuca altissima (I) i Actaea spicata (I) oraz rzędu Fagetalia: Mercurialis perennis (IV), Galeobdolon luteum (IV), Sanicula europaea (IV), Viola reichenbachiana (IV), Asarum europaeum (IV), Pulmonaria obscura (IV), Lathyrus vernus (II), Lilium martagon (I), Dryopteris fllix-mas (I), Daphne mezereum i in. Z gatunków klasy Querco-Fagetea rosną: Poa nemoralis (IV), Campanula persicifolia (IV), Campanula trachelium (III), Hepatica nobilis (III), Hedera helix (III) i in. Najczęstszymi gatunkami towarzyszącymi są: Alliaria petiolata (V), Bromus benekeni (IV), Chaerophyllum temulum (IV), Convallaria maialis (IV) i Urtica dioica (III). Według Matuszkiewicza (1985) można omawiany podzespół zaliczyć do odmiany podgórskiej Galio-Carpinetum, choć występują tu również gatunki charakterystyczne dla odmian niżowych (Hepatica nobilis, Lathyrus vernus i Hedera helix). 16.2. Podzespół Galio-Carpinetum typicum. Płaty tego podzespołu, rozwijające się przy drodze do Proboszczowa, są dość mocno zniekształcone, co przejawia się w ubóstwie ich składu gatunkowego i często facjalnym występowaniu Poa nemoralis. Drzewostan tworzą głównie Tilia cordata i Quercus robur z domieszką Betula pendula i in. Silnie rozwinięta jest warstwa krzewów, którą tworzą podrosty dębu i lipy oraz Prunus avium (gat. charakterystyczny związku Carpinion), Prunus padus, Pyrus communis, a w miejscach prześwietlonych Salix caprea. Z gatunków runa, charakterystycznych dla związku Carpinion, rosną Ranunculus auricomus i, jedynie w tym podzespole, Melampyrum nemorosum. Z gatunków rzędu Fagetalia sporadycznie pojawiają się: Asperula odorata, Epilobium montanum i Carex sylvatica. Z gatunków towarzyszących częste są (lokalnie charakterystyczne): Veronica chamaedrys, Luzula pilosa i Hieracium sabaudum, także Geum urbanum. 16.3. Podzespół Galio-Carpinetum calamagrostietosum. Płaty tego podzespołu zajmują prawie cały obszar wzgórza i są silnie zniekształcone przez gospodarkę leśną. Mimo to, najczęstszym gatunkiem drzewa jest tu Acer pseudoplatanus, który dzięki intensywnym odnowieniom, szczególnie częstym w warstwie c i b, uzyskuje V klasę stałości. Drzewostan budują: Picea abies (III), Betula pendula (III), Quercus petraea (II), Fagus sylvatica (I), Larix decidua (I), Prunus avium (I), z towarzyszeniem Tilia cordata, Populus tremula i Quercus robur oraz Quercus rubra. Warstwa krzewów jest bardzo silnie rozwinięta. Tworzą ją podrosty wyżej wymienionych drzew oraz Sorbus aucuparia (V), Salix caprea i Sambucus nigra.
84 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz Z gatunków klasy Querco-Fagetea rosną: Dryopteris filix-mas (IV), Poa nemoralis (II) i Melica nutans (II). W wielu płatach dominuje Rubus bellardi (IV), Rubus serpens (II) lub Calamagrostis epigeios (II). Najczęściej występują Oxalis acetosella (V), Senecio fuchsii (V), Dryopteris carthusiana (III), Rubus idaeus (III), Athyrium fìlix-femina (III) i Impatiens parviflora (III). Fitocenozy te przypominają zespoły klasy Quercetea robori-petraeae, a w szczególności wyróżniony przez Passarge'a (1981) Luzulo pilosae-quercetum. Jednak obecność w omawianych fitocenozach gatunków związku Fagion: Prenanthes purpurea, Festuca altissima czy Asperula odorata świadczy jednoznacznie o pierwotnie innym charakterze tych lasów, których niewielka enklawa zachowała się do dziś na terenie rezerwatu. 17. Aceri-Tilietum Faber 1936 (tab. 15). Lasy określone jako zespół Aceri-Tilietum są rzadko opisywane w polskiej literaturze fitosocjologicznej (Matuszkiewicz, 1967, 1981). Przy identyfikacji zespołu oparto się więc na pracach Oberdorfera (1957), Moravcovej-Husovej (1964, 1981) oraz Hartmana i Jahna (1967). Gatunkami charakterystycznymi zespołu są Acer platanoides (IV) i Tilia platyphyllos (III), wyróżniającymi zaś Acer pseudoplatanus, Ulmus scabra, Vicia dumetorum, Campanula rapunculoides i Campanula trachelium. Vicia dumetorum w omawianym zbiorowisku występuje jedynie w dwóch podzespołach, co nie osłabia jednak jej roli jako gatunku diagnostycznego. Drzewostan, prócz wymienionych gatunków, tworzą też Fraxinus excelsior (IV), Tilia cordata (II), Quercus petraea (IV), a także Fagus sylvatica, Prunus avium, Carpinus betulus i Betula pendula. Warstwę krzewów o zwarciu, wahającym się od 0 do 50%, budują: Crataegus sp., Rosa canina, Corylus avellana, Euonymus europaea, a także Ribes uva-crispa i Sambucus racemosa. Wyróżnione podzespoły różnią się znacznie swoim składem gatunkowym, który będzie omówiony przy charakterystyce podzespołów. Aceri-Tilietum rozwija się w rezerwacie Ostrzyca" na glebach silnie szkieletowych, pokrywając dużą część gołoborzy oraz szczyt wzgórza (ryc. 2) 17.1. Podzespół Aceri-Tilietum corydaletosum (=Mercuriali-Fraxinetum Klika 1942). Fitocenozy tego podzespołu rozwijają się na stokach o wystawie zbliżonej do północnej i mają własny skład gatunkowy, bardzo różniący je od płatów pozostałych podzespołów. W czeskiej literaturze fitosocjologicznej zaliczono by je do odrębnego zespołu Mercuriali-Fraxinetum Klika 1942 lub do podgórskiej formy zespołu Aceri-Carpinetum Klika 1941, choć wg ostatnich ustaleń (Moravcova-Husova, 1981) nie byłoby to już uzasadnione. Przeciwko takiemu
92 J. Anioł-Kwiatkowska, K. Świerkosz stwierdzeniu przemawia brak wyraźnych gatunków charakterystycznych, które miałyby odróżniać ów podzespół od pozostałych. W toku analizy fitosocjologicznej wyróżniono dwa warianty podzespołu Aceri-Tilietum corydaletosum: typowy i z Campanula persicifolia. Wariant typowy rozwija się od podnóża rezerwatu, aż do jego partii podszczytowych na stokach północnych, północno-zachodnich i północno-wschodnich. Z gatunków charakterystycznych Acer platanoides osiąga V klasę stałości, a Tilia platyphyllos III. Gatunki wyróżniające w tym wariancie to Acer pseudoplatanus (IV), Ulmus scabra (IV), Campanula trachelium (II) i Campanula rapunculoides (I). Wariant typowy wyróżniają lokalnie gatunki związku Alno-Padion: Gagea lutea (III), Ficaria verna (II), Circaea lutetiana (II), Stachys sylvatica (I), a także Aegopodium podagraria (II), Polystichum aculeatum (I), Cystopteris fragilis (I) i Anemone ranunculoides (I). Z gatunków rzędu Fagetalia i związku Fagion występują: Impatiens noli-tangere (V), Mercurialis perennis (V), Asperula odorata (V), Corydalis bulbosa (III), Asarum europaeum (III), Melica uniflora (II), Lilium martagon (II), Pulmonaria obscura (II) i in. Gatunki klasy Querco-Fagetea reprezentowane są przez Poa nemoralis (IV), Corylus avellana (III) i Euonymus europaea. Spośród towarzyszących najczęściej spotykamy: Geranium robertianum (IV) Chaerophyllum temulum (IV), Alliaria petiolata (IV) i Urtica dioica (IV). Według autorów czeskich (Moravcova-Husova, 1964; Fajmonova, 1980, 1983) gatunki te są wyróżniającymi dla związku Tilio-Acerion Klika 1955, do którego zalicza się wszystkie lasy zboczowe, w tym również Mercuriali-Fraxinetum. Wariant z Campanula persicifolia rozwija się w szczytowej partii rezerwatu, na skałach pokrytych warstwą gleby brunatnej kwaśnej, wytworzonej z lessów, o płytkim profilu pół Aceri-Tilietum calamagrostietosum, z którym łączy go grupa gatunków, jednocześnie odróżniając lokalnie od wariantu typowego. Są to Campanula rapunculoides (V), Sedum maximum (V), Convallaria maialis (IV), Hieracium vulgatum (III), Hieracium sabaudum (III), Calamagrostis arundinacea (I) i Vaccinium myrtillus (I). Od podzespołu A.-T. calamagrostietosum odróżnia go udział Hepatica nobilis (IV), Lathyrus vernus (IV), Polygonatum multiflorum (III) oraz obfitszy udział takich gatunków, jak: Asperula odorata (V), Adoxa moschatellina (IV) czy Dryopteris fìlix-mas, z klasy Querco-Fagetea i rzędu Fagetalia sylvaticae. Z gatunków charakterystycznych zespołu Acer platanoides występuje w III klasie stałości, podobnie jak Tilia platyphyllos; z wyróżniających zaś: Ulmus scabra (II), Acer pseudoplatanus i Campanula rapunculoides. Najczęstszym gatunkiem towarzyszącym jest Alliaria petiolata (V), a w drzewostanie Quercus petraea (V) i Fraxinus excelsior (IV). W stosunku do wariantu typowego jest to wariant bardziej ciepłolubny i bardziej acidofilny, o czym świadczy chociażby obecność Vaccinium myrtillus, spotykanej w rezerwacie jedynie w płatach tego wariantu.