BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA w Poznaniu
2
KONRAD KAZIMIERZ CZAPLIŃSKI BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA w Poznaniu SŁOWO WSTĘPNE ks. Michał Maciołka
BAZYLIKA ARCHIKATEDRALNA ŚWIĘTYCH APOSTOŁÓW PIOTRA I PAWŁA Katedra Poznańska stanowi główny akcent w krajobrazie Poznania. Gdy patrzymy na majestatyczną i piękną budowlę świątyni, budzącą nie tylko podziw, ale także jakieś wewnętrzne wyciszenie, trudno uwierzyć, że to miejsce ma tak długą i dramatyczną historię. Było ono świadkiem najważniejszych wydarzeń w dziejach naszego kraju. Mieszko I przygotował na przyjazd czeskiej księżniczki Dąbrówki nie tylko pałac, ale i przylegającą do niego kaplicę. Była to pierwsza świątynia na ziemiach polskich. Budowę katedry, trójnawowej bazyliki przedromańskiej, rozpoczął książę Mieszko I po 968 roku wraz z powstaniem pierwszego polskiego biskupstwa w Poznaniu. Początkowo katedra była pod wezwaniem św. Piotra. Dopiero od XVIII wieku datuje się podwójne wezwanie: Świętych Apostołów Piotra i Pawła. Została ona zniszczona w latach 1038 1039 w czasie reakcji pogaństwa i najazdu czeskiego księcia Brzetysława. Budowa nowej, dwuwieżowej bazyliki romańskiej z ciosów kamiennych trwała od 1039 do 1058 roku. Około 1243 roku rozebrano wschodnią część świątyni, stawiając na jej miejscu wczesnogotyckie prezbiterium z cegieł. W połowie XIV wieku dobudowano gotycki korpus nawowy, a na przełomie XIV i XV wieku wybudowano nowe gotyckie prezbiterium. Równocześnie wzniesiono większość kaplic otaczających świątynię. Pożar w 1622 roku zniszczył dach kościoła i hełmy wież. W latach 1636 1650 katedrę gruntownie przebudowano w stylu barokowym. W 1725 roku huragan przewrócił hełmy wież i zerwał dachy. W 1772 roku wielki pożar zniszczył wnętrze świątyni. Wtedy też przebudowano fasadę w stylu klasycystycznym, wg projektu Efraima Schroegera. W 1790 roku zawaliła się wieża południowa, znów więc przebudowano frontową elewację, którą zaprojektował Bonawentura Solari. Klasycystyczna fasada dotrwała do 1945 roku. Wówczas, w czasie walk o zdobycie miasta, katedra została mocno zniszczona, a nawet dotknięta pożarem. Szczęśliwym trafem ocalały kaplice otaczające prezbiterium i nawy. Zburzenie katedry odsłoniło w 76% zachowane dawne formy gotyckie, co przyczyniło się do podjęcia decyzji o odbudowie świątyni w dawnym jej stylu z przełomu XIV i XV wieku. Całość prac wykonano w latach 1948 1956, wg projektu Franciszka Morawskiego. Katedra jest trójnawowym kościołem bazylikowym, z obejściem wokół prezbiterium. Do naw bocznych i obejścia przylega 12 kaplic i 2 zakrystie. Świątynia ma 81 m długości i 43,5 m szerokości. Wysokość nawy głównej wynosi 24,5 m, wież ok. 62 m, a wieżyczek nad obejściem 44 m. W fasadzie znajduje się ostrołukowy, uskokowy portal z profilowanych i glazurowanych cegieł. Osadzone w nim drzwi brązowe ze scenami z życia św. Piotra i św. Pawła wykonano w 1979 roku, wg projektu Kazimierza Bieńkowskiego. Nad portalem znajduje się wysokie okno gotyckie z wpasowaną w zakończeniu rozetą. Mocno oskarpowaną fasadę między wieżami wieńczy gotycki szczyt schodkowy z blendami. Barokowe hełmy wież zrekonstruowano w 1952 roku. W prezbiterium odtworzono sklepienie krzyżowo-żebrowe, w nawach zaś gwiaździste. Witraże zaprojektowali: Wacław Taranczewski, Maria Powalisz oraz Jan Ostrzołek. W świątyni znajduje się wiele cennych dzieł sztuki, część z nich trafiła tu po 1945 roku. Późnogotycki ołtarz główny z 1512 roku zakupiono w Górze na Dolnym Śląsku. Jest to ołtarz szafiasty, poliptyk, z dwoma parami ruchomych skrzydeł. W części środkowej ustawione są figury Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Barbary i św. Katarzyny. W czterech kwaterach skrzydeł zewnętrznych umieszczone są rzeźby 12. świętych niewiast: na lewym skrzydle od góry: Dorota, Agnieszka, Małgorzata Kunekunda, Anna Samotrzeć, Kla- 5
ra; na prawym skrzydle od góry: Maria Magdalena, Otylia, Helena Urszula, Jadwiga, Apolonia. Późnogotyckie stalle z początku XVI wieku sprowadzono ze Zgorzelca. Późnobarokowa ambona i takaż chrzcielnica z 1720 roku pochodzą z dawnego kościoła ewangelickiego w Miliczu. Na filarze za tronem arcybiskupim wisi cenny gobelin flamandzki z 1 połowy XVII wieku. Wiele cennych dzieł sztuki znajduje się też w kaplicach. W Złotej Kaplicy, wzniesionej wg projektu Franciszka Lanci w latach 1835 1841 z wykorzystaniem starszych murów, urządzono mauzoleum Mieszka I i Bolesława Chrobrego. Stoją tu posągi obu władców, odlane z brązu, wg projektu Christiana Raucha, oraz ich grobowiec. W kaplicy Świętego Krzyża znajduje się monumentalny nagrobek Górków, wykonany w 1574 roku przez Hieronima Canavesiego, uważany za najlepsze dzieło renesansowej rzeźby w Wielkopolsce. W obejściu, obok drzwi do zakrystii wikariuszowskiej, usytuowany jest nagrobek biskupa Benedykta Izdbieńskiego, dłuta wybitnego rzeźbiarza polskiego renesansu Jana Michałowicza z Urzędowa. Obok wejścia do kaplicy Serca Jezusowego znajduje się wczesnogotycka płyta nagrobna Teodoryka Pradela, zmarłego w 1383 roku, znaleziona w tym miejscu w 1954 roku pod posadzką. W 1990 roku powróciło do katedry z wojennej pożogi pięć późnogotyckich nagrobnych płyt spiżowych, które powstały w różnych okresach w XV i XVI wieku. Trzy pochodzą ze sławnego wówczas norymberskiego zakładu Hermana i Piotra Vischerów, a pozostałe z innych warsztatów. Do katedry wróciły dopiero w 1999 roku, zrabowane najpierw przez Niemców, a odnalezione w 1990 roku w magazynach Ermitażu w Sankt Petersburgu. W kaplicy św. Stanisława biskupa umieszczono w 1995 roku w 700 rocznicę koronacji Przemysła II okazałą brązową płytę nagrobną króla, zaprojektowaną przez Mariana Koniecznego. W ołtarzu kaplicy św. Marcina znajduje się obraz Krzysztofa Boguszewskiego z 1628 roku przedstawiający wjazd św. Marcina do Amiens, na którym święty otrzymał rysy królewicza Władysława. Kościół katedralny był miejscem wielu wydarzeń historycznych. Do takich należały m.in. pogrzeby średniowiecznych królów i książąt. Świątynia jest najstarszą nekropolią władców z dynastii piastowskiej. W 1300 roku król Wacław II poślubił w katedrze Ryksę, córkę Przemysła II. W 1341 roku król Kazimierz Wielki zawarł w tej świątyni drugi z kolei związek małżeński z Adelajdą, córką landgrafa heskiego Henryka II Żelaznego, połączony z koronacją nowej królowej. Dwa lata później córka Kazimierza Wielkiego Elżbieta wyszła za mąż w katedrze za Bogusława V, księcia wołogojsko-słupskiego. Tutaj także w 1807 roku odbył się ślub gen. Jana Henryka Dąbrowskiego z Barbarą Chłapowską. W świątyni rozpoczęto w dniach 16 17 kwietnia 1966 roku obchody Tysiąclecia Chrześcijaństwa w Polsce. W 1983 roku odwiedził katedrę papież Jan Paweł II. Relikty najstarszych budowli katedralnych znajdują się w krypcie pod korpusem nawowym. Obok najwcześniejszego grobowca Mieszka I i Bolesława Chrobrego zachowała się tam prawie połowa wapiennej misy chrzcielnej o średnicy ok. 5 m. Przypuszcza się, że jest ona pozostałością baptysterium zbudowanego w czasach Mieszka I, jeszcze przed powstaniem pierwszej katedry. W 966 roku właśnie w Poznaniu tu na Ostrowie Tumskim Mieszko I przyjął chrzest. Zobaczyć tam można też fragmenty murów dwóch pierwszych budowli katedralnych, przedromańskiej i romańskiej. Romańskie lico kamiennego muru zachowało się także w dolnej części wieży południowej. Katedra Poznańska stanowi ważny ośrodek życia religijnego i kulturalnego. Tutaj odbywają się m.in. głośne w całej Polsce koncerty z cyklu Verba Sacra z udziałem wybitnych aktorów scen polskich. Katedra jest miejscem święceń biskupich i kapłańskich oraz wielu uroczystych liturgii mszalnych, zwłaszcza Triduum Sacrum, co powoduje, że ta starożytna świątynia ciągle tętni życiem. 6
KALENDARIUM 2 poł. X wieku kościół wczesnoromański 968 ustanowienie katedry i patrona św. Piotra (pierwsze biskupstwo, siedziba pierwszego misyjnego biskupa Polski Jordana miało prawo do tego samego patrona, co siedziba papieża). Pierwsza katedra była trójnawową bazyliką o długości ok. 40 m z pojedynczą wieżą rozszerzającą się w dolnej części od strony zachodniej. Wzorowana była na kościołach karolińskich. W wieży znajdowała się dwupiętrowa empora wysunięta w głąb kościoła, od którego oddzielała ją dwuarkadowa galeria wsparta na pojedynczym filarze. Była to najprawdopodobniej loża książęca 1038 lub 1039 najazd Brzetysława I XI wiek katedra romańska, trójnawowa bazylika z dwiema wieżami od strony zachodniej z ciosów kamiennych, ufundowana przez Kazimierza Odnowiciela 1244 1245 zburzenie prezbiterium grożącego zawaleniem, na jego miejscu Bogufał II rozpoczął wznoszenie ceglanego, wczesnogotyckiego prezbiterium 1262 zakończenie odbudowy prezbiterium przez Bogufała III poł. XIV wieku przebudowa korpusu katedry w stylu gotyckim 29 września 1341 ślub Kazimierza Wielkiego z Adelajdą Heską i jej koronacja na królową Polski 1360 Kazimierz Wielki ufundował sarkofag Bolesława Chrobrego 1399 1406 kolejna przebudowa korpusu i prezbiterium, powstaje ambit i triforyjna galeria wokół prezbiterium XIV i XV wiek katedra gotycka z wieńcem kaplic i trzema latarniami nad ambitem 1509 1513 przebudowa wież w stylu gotyckim, dodane zostają iglice i korony 1622 zniszczenie przez pożar hełmów wież i dachu 1636 1650 odbudowa w stylu barokowym, początkowo pod kierunkiem Krzysztofa Bonadury Starszego, a następnie braci Antonio i Pompeo Ferrarich 1725 huragan zrywa dach i niszczy wieże 1772 wielki pożar niszczy dachy, sklepienia i wystrój wnętrz 1779 odbudowa w stylu klasycystycznym wg projektu Efraima Schrögera 1790 zawala się wieża południowa, niszcząc sąsiednie kaplice i portal 1790 1795 przebudowa fasady w stylu klasycystycznym 1821 ustanowienie archikatedry oraz dodanie drugiego patrona św. Pawła Apostoła przez papieża Piusa VII 1939 1945 Niemcy rabują skarbiec, wywożą pięć spiżowych płyt nagrobnych, zdzierają miedziany dach, a katedrę zamieniają na magazyn 15 lutego 1945 podczas walk o cytadelę katedra znajduje się w polu ostrzału artylerii. Ocalały jedynie kaplice, wypalone wnętrze odsłania pozostałości z okresu gotyku 1946 1956 odbudowa w formie gotyckiej z przełomu XIV i XV wieku wg projektu Franciszka Morawskiego. Prowadzone jednocześnie badania archeologiczne ujawniły pozostałości katedr przedromańskiej i romańskiej 29 czerwca 1956 oddanie katedry do użytku wiernych 1956 1960 renowacja kaplic 1962 ustanowienie bazyliki mniejszej przez papieża Jana XXIII 1983 nawiedzenie archikatedry przez papieża Jana Pawła II WIENIEC KAPLIC 1. Kaplica św. Marcina 2. Kaplica św. Józefa 3. Kaplica św. Cecylii 4. Kaplica Matki Boskiej i św. Franciszka Ksawerego 5. Kaplica Najświętszego Sakramentu (Świętego Krzyża, Górków) 6. Złota Kaplica (Królów Polskich) 7. Kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Stanisława Kostki 8. Kaplica Serca Jezusowego 9. Kaplica Matki Boskiej Anielskiej (Matki Boskiej i Świętych Aniołów, Szołdrskich) 10. Kaplica Świętej Trójcy 11. Kaplica św. Jana Kantego 12. Kaplica św. Stanisława Biskupa i Męczennika (królewska) 13. Południowa Kruchta 7
Ostrów Tumski nad Wartą przy ujściu Cybiny. Siedziba pierwszego misyjnego biskupa Polski Jordana. 8
Widok znad Warty na zachodnią stronę katedry. 9
15
17
18
20
Nastawa ołtarza głównego. W szafce środkowej widnieją postaci Najświętszej Marii Panny (w środku), św. Katarzyny (po lewej) i św. Barbary (po prawej). 24
Po rozłożeniu skrzydeł ukazuje się osiem namalowanych scen pasyjnych, eksponowanych podczas Wielkiego Postu. Obrazy namalowane zostały przez artystę podpisującego się Joh. Veh. 25
Po zamknięciu ołtarza na zewnętrznej stronie zewnętrznych skrzydeł widnieją cztery obrazy przedstawiające świętych: Jana Ewangelisty, Jana Chrzciciela, Hieronima i Krzysztofa. 26
AMBONA Ambonę z XVIII wieku sprowadzono z poewangelickiego kościoła w Miliczu. 40
48
49
62
67
75
86
KAPLICA SERCA JEZUSOWEGO Powstała w XV wieku jako kapitularz. Jej obecny wystrój, wg projektu Rogera Sławskiego powstał po gruntownym remoncie w latach 1904 1906. W ołtarzu z lat 1904 1906 znajduje się obraz Pielgrzym u stóp Chrystusa pędzla Piotra Stachiewicza z 1905 roku. Freski na ścianach pod łukami i sklepieniu wykonał ks. Wincenty Kilian salezjanin w 1960 roku. Z sufitu zwisa kryształowy wenecki żyrandol z początku XX wieku. 91
KAPLICA MATKI BOSKIEJ ANIELSKIEJ Powstała w latach 1652 1656 z połączenia mniejszych kaplic jako miejsce spoczynku biskupa Andrzeja Szołdrskiego. W jej wnętrzu, na łukach oddzielających kaplicę od nawy, widać resztki renesansowej polichromii: ornament roślinny z połowy XVI wieku i postaci apostołów z 1616 roku. W barokowym ołtarzu wisi obraz Niebieskie Jeruzalem pędzla Krzysztofa Boguszewskiego z 1628 roku. Przedstawia on Matkę Boską Orędowniczkę z Michałem Archaniołem i św. Janem Chrzcicielem. Ponad nimi Trójca Święta. Po bokach obrazu rzeźby archaniołów: Michała i Gabriela, pod którymi umieszczono medaliony przedstawiające Chrystusa i Matkę Bożą. W zwieńczeniu ołtarza obraz pędzla Grygiera z 1665 roku ukazujący archanioła Rafała z Tobiaszem. 94
102
106