ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE TOM LVI NR 1/2 WARSZAWA 2005: 59-66 MARZENA GANCARCZYK-GOLA, BERNARD PALOWSKI METALE CIĘŻKIE I ph POWIERZCHNIOWYCH WARSTW GLEBY WOKÓŁ CENTRÓW PRZEMYSŁOWYCH ORAZ NA TERENACH WOLNYCH OD ZANIECZYSZCZEŃ HEAVY METALS AND ACIDITY OF SURFACE SOIL HORIZONS IN SURROUNDINGS OF INDUSTRIAL CENTERS AND IN NON-CONTAMINATED REGIONS Department of Ecology, University of Silesia, Katowice A b stra ct: The aim o f the paper was to investigate heavy metals (Cd, Pb, Fe, Cu, Zn, Mn) contents in soils, and acidity o f soils in the surroundings o f industrial emitters. The upper layer o f soil (0-1 5 cm) was sampled in Upper Silesia industrial region and from relatively noncontaminated areas (Żyw iecki Landscape Park, B iałowieża). The heavy metals contents were measured by Atom ic Absorption Spectrometry. The highest concentration o f heavy metals (particularly: Cd, Pb and Zn) was found in the soils from Bukowno and Katowice. The highest content o f iron was found in the soils from Żywiecki Landscape Park. The soils from Żyw iecki Landscape Park, and B iałow ieża were more acid than soils from the industrial region. This could be due to contamination o f soils by basic dust, emitted by the industrial plants. Słowa kluczowe: metale ciężkie, formy rozpuszczalne. K ey w ords: heavy metals, soluble forms. WSTĘP Jednym ze wskaźników zanieczyszczenia środowiska przyrodniczego, zwłaszcza terenów silnie uprzemysłowionych jest zawartość w środowisku glebowym substancji toksycznych oraz nadmiernych ilości metali ciężkich. Wszystkie pierwiastki chemiczne występujące w nadmiarze są niebezpieczne dla organizmów żywych, jednak szczególne znaczenie mająpierwiastki śladowe. Ich udział w wielu procesach biochemicznych oraz ich duża aktywność biologiczna powodują, że ich akumulacja ma duży wpływ na funkcjonowanie organizmów. Wśród pierwiastków
60 M. Gancarczyk-Gola, В. Palowski wprowadzanych w sposób antropogeniczny do środowiska, szczególne miejsce zajmują metale ciężkie [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Docierają one do ekosystemów m.in. wraz z opadającym pyłem, którego źródłem są emisje z zakładów przemysłowych, transport samochodowy itp. Celem niniejszej pracy było porównanie zawartości wybranych metali ciężkich (w formie łatwo dostępnej dla roślin) na tle ph powierzchniowych warstw gleby na wybranych stanowiskach gleb zanieczyszczonych i wolnych od zanieczyszczeń. MATERIAŁ I METODYKA BADAŃ Próbki gleb do oznaczania zawartości metali ciężkich oraz ph zostały pobrane między wrześniem a listopadem 1999 roku z następujących stanowisk: Łaziska, Czechowice- Dziedzice, Katowice - gleby miejskie (skwery, śródmiejskie pasy zieleni itp.), pasy ochrony sanitarnej wokół Huty Katowice oraz huty metali kolorowych w Bukownie, drzewostany sosnowo-świerkowe w Żywieckim Parku Krajobrazowym i okolicach Białowieży. Na każdym stanowisku wyznaczono pięć punktów oddalonych od siebie o 100-150 m. Próbki pobierano z powierzchniowych warstw gleby (0-15 cm) z poziomu A dla gleb miejskich oraz z poziomu A+E dla gleb leśnych. Oznaczanie wybranych metali ciężkich w powietrznie suchych próbkach gleb, przesianych wcześniej przez sito 0 średnicy 1 mm, wykonano według metodyki Barona i Romero [1997]. Dla każdej próbki wykonano trzy powtórzenia. Metale ciężkie (Cd, Pb, Zn, Fe, Cu, Mn) oznaczano techniką A AS po wcześniejszej ekstrakcji próbek glebowych 0,1 N HC1. Metale ciężkie desorbowano z próbek glebowych kationem wodorowym, są więc kationami metalicznymi łatwo dostępnymi dla roślin. W celu oznaczenia odczynu gleby z każdej pobranej próbki odważono po 3 naważki 10 g powietrznie suchej i przesianej gleby. Każdą próbkę zalano 25 ml wody redestylowanej o ph 7. Po 24 godzinach próbki mieszano i dokonano pomiaru phmetrem elektronicznym. Ilości pyłu zawieszonego i pyłu całkowitego dla terenu Łazisk i Huty Katowice uzyskano z opracowań Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Katowicach. Do analizy statystycznej wykorzystano program Statistica 5.0. Obliczenia statystyczne wykonano przy współczynniku istotności p<0,05. WYNIKI Zawartość kadmu w glebie wahała się średnio od 1,04 ig/g w glebie z Żywieckiego Parku Krajobrazowego do 6,75 (ig/g - w glebie z terenu Katowic (tab.l). Wartości stwierdzone w glebie z Żywieckiego Parku Krajobrazowego oraz w glebie z Białowieży były podobne. Najwyższe zawartości kadmu oznaczono w próbach gleb z Katowic 1Bukowna. Średnią, najniższą zawartość Pb stwierdzono w glebie z Białowieży - 5,18 Lig/g gleby oraz Łazisk - 6,45 Lig/g gleby (tab. 1 ). Najwyższe ilości tego pierwiastka wystąpiły w glebie z Bukowna 113,96 Xg/g gleby oraz K atow ic-105,75 LLg/g gleby. Podobnie jak w przypadku Cd, największa zawartość ołowiu w powierzchniowych warstwach gleby wystąpiła w Bukownie i Katowicach.
Metale ciężkie i p H górnych warstw gleby wokół centrów przemysłowyh 61 TABELA 1. Zawartość metali ciężkich [jig/g] w powierzchniowych warstwach gleb na wybranych stanowiskach TABLE 1. Concentrations of heavy metals [ng/g] in the upper layer of soils from investigated areas Miejsc. - Place Cd Pb Fe Zn Cu Mn Biało Zakres 0,81-1,61 1,86-10,32 90,03-324,12 0,71-3,62 0,50-2,58 11,71-258,61 wieża Range x~ 1,08 5,18 31,32 1,48 1,60 118,27 SD 0,31 3,39 98,11 1,21 0,79 103,40 Żywiec Zakres 0,57-1,77 4,74-64,61 272,56-1155,34 1,32-18,59 3,33-9,73 7,05-227,26 ki Park Range Kraj X 1,04 34,79 862,69 10,11 6,16 103,03 obra SD 0,48 21,45 382,90 7,41 2,76 80,12 zowy Kato Zakres 5,38-8,79 16,58-171,0 354,91-393,52 75,43-317,19 4,36-34,97 60,22-433,39 wice Range x" 6,75 105,75 375,24 202,38 15,08 244,22 SD 1,50 62,88 18,20 111,50 11,85 135,75 Cze Zakres 1,65-3,03 14,75-47,79 281,43-692,86 7,84-73,09 5,11-14,20 76,03-339,62 chowi Range ce-dzie- X 2,19 25,28 424,00 30,95 8,96 177,96 dzice SD 0,54 15,51 156,66 25,62 4,11 100,61 Huta Zakres 0,28-3,68 1,55-32,93 10,46-312,10 5,15-121,81 0,95-4,37 4,19-280,00 Kato Range wice X 1,73 8,52 119,77 42,31 2,23 107,49 SD 1,35 13,65 125,75 48,51 1,29 119,58 Buko Zakres 0,43-6,57 69,79-190,78 16,9-239,81 50,9-288,61 3,62-4,36 20,1-137,8 wno Range X 3,61 113,96 31,50 41,08 3,954 69,98 SD 2,69 49,08 99,37 104,70 0,26 47,68 Łaziska Zakres 1,37-7,00 0,82-22,78 344,46-945,19 21,28-265,66 2,29-17,62 134,18-468,70 Range X 2,71 6,45 692,15 117,29 9,88 273,68 SD 2,41 9,23 225,88 104,36 6,21 129,88 SD - odchylenie standardowe - standard deviation Najniższą zawartość żelaza (średnio 119,77 LLg/g gleby) odnotowano w próbach glebowych z obszaru Huty Katowice i podobnie w Bukownie, najwyższe zaś ilości wystąpiły na terenie Żywieckiego Parku Krajobrazowego (862,69 ig/g gleby) (tab. 1) i w Łaziskach. Przeciętna zawartość cynku w glebie z badanych powierzchni wahała się od 202,3 82 ig/g dla gleby z Katowic do 1,48 ig/g gleby z terenu Białowieży (tab. 1 ). Zbliżone ilości cynku występują w glebie z Białowieży i Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Wyższe wartości cynku w glebie stwierdzono w rejonie Huty Katowice i Czechowic-Dziedzic. Natomiast Bukowno i obszar miasta Katowice, pod względem zawartości cynku w próbach glebowych, tworzą oddzielną grupę.
62 M. Gancarczyk-Gola, В. Palowski Zawartość miedzi w glebie z bada-nych powierzchni (tab. 1) wahała się średnio od 15,08 LLg/g gleby dla Katowic do 1,6 Lig/g w glebie z Białowieży. Najniższe zawartości tego pierwiastka wys-tąpiły w glebach Białowieży i rejonu Huty Katowice. Bukowno, Żywiecki Park Krajobrazowy, Czecho- TABELA 2. Kwasowość wierzchniej warstwy gleb na badanych stanowiskach (jednostki ph) TABLE 2. The reaction of soils from investigated areas (ph scale) Miejscowość - Place ph (H20 ) Białowieża 2,74-3,18 Żywiecki Park Krajobrazowy 3,01-5,00 Łaziska 3,06-6,32 Czechowice-Dziedzice 3,58-5,62 Huta Katowice 2,47-6,10 Katowice 3,47-5,61 Bukowno 3,80-5,60 wice-dziedzice oraz Łaziska stanowią grupę miejscowości o znacznie wyższej zawartości miedzi w glebie niż rejony Białowieży i Huty Katowice. Teren Katowic, gdzie stwierdzono najwyższą zawartość Cu w pobranych próbach, najbardziej odróżnia się od pozostałych stanowisk. Średnia zawartość manganu w glebie wahała się od 69,98 ig/g gleby w Bukownie do 273,68 ig/g gleby dla Łazisk (tab. 1 ). Możemy wyodrębnić trzy grupy miejscowości o podobnych zawartościach tego pierwiastka w glebie. Pierwszą grupę o najniższej zawartości manganu tworzą: Bukowno, Białowieża oraz Żywiecki Park Krajobrazowy. Druga grupa o większej zawartości badanego pierwiastka w glebie, w porównaniu z poprzednimi, to: Huta Katowice i Czechowice-Dziedzice. Najwyższą zawartość manganu w pobranych próbach glebowych stwierdzono w Katowicach i Łaziskach. Kwasowość powierzchniowej warstwy gleby z badanych stanowisk przedstawiono w tabeli 2. Najniższe ph (2,74-5,00) stwierdzono na terenach oddalonych od dużych źródeł zanieczyszczeń - również dlatego, że są to gleby leśne, piaszczyste (teren Żywieckiego Parku Krajobrazowego oraz Białowieży). W porównaniu z nimi, wyższe wartości ph wykazywała gleba z terenów przemysłowych (3,05-6,32). DYSKUSJA O zawartości metali ciężkich w glebie decyduje wiele czynników. Najważniejsze z nich to: procesy glebotwórcze, nagromadzenie przemysłowych i bytowo-gospodarczych zanieczyszczeń, działalność agrotechniczna, ilość materii organicznej. Głównym czynnikiem jest jednak geochemiczny charakter podłoża tzw. skała macierzysta [Kabata- Pendias, Pendias 1999]. Zanieczyszczenie gleb metalami ciężkimi ma różnorakie źródła. W dużych aglomeracjach miejskich najczęściej trudno jest jednoznacznie ustalić, jaki odsetek zanieczyszczeń stwierdzonych w glebie trafił tam z określonego źródła emisji. Każda niejednorodność powierzchni ziemi wpływa na różnice w ilości osadzonego na niej pyłu. Na różnice w zawartości poszczególnych metali w glebie mają wpływ także opady atmosferyczne. Powodują one wymywanie metali z warstw powierzchniowych gleby, a także ich gromadzenie się w obniżeniach gruntu. Zróżnicowanie w akumulacji
Metale ciężkie i p H górnych warstw gleby wokół centrów przemysłowyh 63 metali w glebie zależy także od rodzaju zabudowy terenu i struktury roślinności danego obszaru [Siuta 1995]. Analizując zanieczyszczenie wybranych terenów metalami ciężkimi należało się więc spodziewać dużego zróżnicowania zawartości pierwiastków nawet na niewielkich powierzchniach. Koncentracja kadmu w górnych poziomach gleb w wybranych stanowiskach położonych w pobliżu centrów przemysłowych województwa śląskiego wahała się średnio od 1,73 \ig/g s.m. do 6,75 ig/g s.m. (tab.l). Są to wartości wyższe od górnej granicy wartości uznanych przez Kabatę-Pendias i Pendiasa [1999] za przeciętną zawartość tego pierwiastka w glebie (0,2 ig/g gleby). Podobnie jak w badaniach Rostańskiego [1997] i Ciepała [1992], największe zawartości kadmu w powierzchniowych warstwach gleb stwierdzono wokół huty cynku i ołowiu w Bukownie. Wykazano istotną statystycznie zależność pomiędzy zawartością kadmu w próbkach glebowych z terenu Łazisk oraz obszaru wokół Huty Katowice, a pyłem zawieszonym i opadem pyłu na tych terenach (tab. 3). Kadm wprowadzony do gleby (najczęściej wraz z opadającym pyłem) jest łatwo rozpuszczalny, zwłaszcza przy niskim ph i może być pobierany przez rośliny [Lorek, 1993]. Największe zanieczyszczenie gleb ołowiem stwierdza się wokół hut metali nieżelaznych, dróg szybkiego ruchu oraz hut żelaza i elektrowni węglowych. Pierwiastek ten ze względu na swoją małą mobilność w glebach wykazuje dużą zdolność do akumulacji [Lorek 1993]. Zawartość ołowiu w glebach będących pod wpływem przemysłu jest bardzo różna. Przeciętna zawartość tego pierwiastka w glebie waha się od 25-40 mg/g gleby [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Za toksyczne uważa się stężenie 50-100 mg Pb/g gleby [Gorlach 1995]. Wartość ta została przekroczona w górnych warstwach gleby Katowic i Bukowna. Na obszarach położonych z dala od większych emitorów zanieczyszczeń średnie ilości ołowiu w glebie wynosiły 5,18-34,79 [ig/g gleby (tab. 1). Niepokojąca jest wysoka zawartość tego metalu w glebach w niektórych punktach Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Związane jest to ze wzrostem w ostatnich latach opadu pyłów w niektórych miejscowościach omawianego rejonu (czasami o ponad 50% więcej w stosunku do normy, która dla obszarów specjalnie chronionych nie powinna przekraczać 40 g/m2/rok) [Gąsiorek, Kostuch 1994]. Porównując wyniki zawartości ołowiu w glebach z terenów przemysłowych z wynikami zaczerpniętymi z prac Ciepała [1992] i Rostańskiego [1997] zauważamy wyraźne zmniejszenie się zawartości tego pierwiastka w powierzchniowych warstwach gleb. Prawdopodobną przyczyną są zmiany zachodzące w polskim przemyśle i większa uwaga skierowana na problemy ochrony przyrody. Żelazo w glebie występuje m.in. pod postacią wodorotlenków, które wykazują tendencję do przemieszczania się w głąb profilu glebowego. W trakcie procesów biochemicznych związki żelaza zostają uruchomione i wymywane w głąb gleby [Terelak i in. 1997]. Niskie stężenia Fe w górnych warstwach gleby terenów przemysłowych mogą wynikać ze zmian w kwasowości gleb tych obszarów. Z badań Zwolińskiego [1999] wynika, że na terenie GOP nastąpił w ostatnim okresie spadek ph gleby na skutek znacznej redukcji emisji alkalicznych pyłów. Zmiany kwasowości gleb mogły mieć wpływ na mobilność metali nagromadzonych w ich górnych poziomach.
64 M. Gancarczyk-Gola, В. Palowski TABELA 3. Wartość współczynnika korelacji pomiędzy zawartością poszczególnych metali w glebie z terenu Łazisk i "Huty Katowice" a pyfem zawieszonym i pyłem całkowitym na tym obszarze przy współczynniku istotności p < 0,05 TABLE 3. The correlation-coefficient between concentration of some heavy metals in the soil from Łaziska and " Katowice Steelworks" and in the suspended dust and total dust Zawartość metali w glebie Concentration of heavy metals in the soil Łaziska pył zawieszony suspended dust pył całkowity total dust Huta Katowice pył zawieszony suspended dust pył całkowity total dust Cd 1,00 1,00 1,00 1,00 Pb 0,15 0,15 0,72 0,72 Fe 1,00 1,00 1,00 1,00 Zn 1,00 1,00 1,00 1,00 Cu 1,00 1,00 1,00 1,00 Mn 1,00 1,00 1,00 1,00 0,18 - wynik nieistotny statystycznie; 0,97 - wynik istotny statystycznie Stwierdzono istotną statystycznie zależność pomiędzy zawartością żelaza w glebie a opadem pyłu oraz pyłem zawieszonym na obszarze Łazisk oraz w pasie sanitarnym wokół Huty Katowice. W powierzchniowych warstwach gleb w rejonach przemysłowych często stwierdza się wysokie stężenia cynku. Maksymalne dopuszczalne zawartości tego pierwiastka w glebie wynoszą 200-300 ig/g gleby. Nie stwierdzono w żadnej badanej próbce przekroczenia dopuszczalnego stężenia cynku. W badanych glebach z terenów oddalonych od dużych źródeł zanieczyszczeń średnia zawartość tego pierwiastka była niska (Białowieża i Żywiecki Park Krajobrazowy). Niskie zawartości cynku w glebie z Białowieży mogą być związane z rodzajem gleb, z których były pobierane próbki. Były to głównie gleby piaszczyste. Rozpuszczalność cynku oraz jego migracja zwiększają się w miarę spadku odczynu gleby. Intensywność uruchamiania cynku w glebach kwaśnych jest ponad dziesięciokrotnie większa niż w glebach o ph > 6,4 [Kabata- Pendias, Pendias 1999]. W próbach gleb z Białowieży i Żywieckiego Parku Krajobrazowego stwierdzono najniższe wartości ph (2,74-5,00) z wszystkich badanych próbek; mogło to spowodować migrację tego pierwiastka w głąb profilu glebowego, a także większe pobieranie go przez rośliny. Wykazano istotną statystycznie zależność pomiędzy zawartością cynku w glebie z okolic Huty Katowice i Łazisk a pyłem zawieszonym i opadem pyłu całkowitego na tych terenach (tab. 3). Zawartość miedzi w glebach zależy w dużym stopniu od ich rodzaju. W glebach piaszczystych wynosi od 1,0 do 25,0 ig/g gleby, w glebach pyłowych i gliniastych od 4,0 do 36,0 (ig/g gleby [Dudka 1992 cyt. za Siutą 1995]. Stwierdzone przeciętne zawartości miedzi w badanych glebach z terenów przemysłowych nie odbiegają od średnich stężeń tego pierwiastka w glebach Polski podanych przez innych autorów [Kwasowski i in. 2000, Czarnowska, Kozanecka 2001]. W glebach z terenów oddalonych od dużych emitorów zanieczyszczeń, tj. Białowieży i Żywieckiego Parku Krajobrazowego, zawartość miedzi była niska. Tak niskie ilości tego pierwiastka w glebach z Białowieży potwierdzają
Metale ciężkie i p H górnych warstw gleby wokół centrów przemysłowyh 65 wcześniejsze badania. Wynika z nich, że mogą występować niedobory miedzi w glebach północno-wschodniej części Polski w stosunku do zapotrzebowania roślin na ten metal [Siuta 1995]. Niski poziom miedzi może być także związany z wysoką kwasowością badanych gleb (tab. 2). W takich warunkach związki miedzi są dobrze rozpuszczalne i z roztworami glebowymi mogąulegać migracji w głąb profilu glebowego, sąrównież szybciej pobierane przez rośliny. W pracy wykazano istotną statystycznie zależność między zawartością Cu w próbach glebowych z Łazisk i rejonów Huty Katowice a pyłem zawieszonym i pyłem całkowitym na tych terenach (tab. 3). Duży wpływ na dynamikę Mn w glebach wywiera zawartość substancji organicznej, z którą tworzy on mało stabilne połączenia. Na terenach Polski zawartość manganu w glebie waha się w zakresie 20-1400 ig/g gleby [Kabata-Pendias, Pendias 1999]. Zawartość manganu w glebach otaczających Hutę Katowice była zbliżona do stwierdzonych wcześniej na tym obszarze przez Lorek [1993]. Najniższą zawartość manganu zanotowano w próbach glebowych z okolic Bukowna, w których stwierdzono jednocześnie najwyższe zawartości kadmu i ołowiu. Wynika to z antagonistycznego działania kadmu i ołowiu w stosunku do manganu [Kabata-Pendias, Pendias 1999, Lorek 1993]. W glebach z terenu Białowieży i Żywieckiego Parku Krajobrazowego zawartość manganu zawierała się w granicach odpowiadających średnim stężeniom tego pierwiastka stwierdzonym dla gleb z parków krajobrazowych i gleb powierzchni wzorcowych [Kwasowski i in. 2000, Królak, Gołub 2001]. Pomiary odczynu gleb z terenów przemysłowych wykazywały wartości od 3,05 do 6,32 ph (tab. 2). Są to wartości zbliżone do uzyskanych z terenu GOP przez Zwolińskiego [1999]. Niższe wartości ph miały powierzchniowe poziomy gleb Białowieży i Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Wyższe wartości ph próbek glebowych z otoczenia dużych emitorów oraz z terenów silnie zurbanizowanych należy wiązać z dużym opadem pyłów alkalicznych na tych terenach. Podobne obserwacje, dotyczące zwiększonego ph gleby w otoczeniu zakładów przemysłowych w województwie katowickim w porównaniu z terenami czystymi, przedstawia w swojej pracy Rostański [1997]. WNIOSKI 1. Stwierdzono najwyższe zawartości Cd, Pb i Zn w poziomach powierzchniowych gleb z okolic huty metali kolorowych w Bukownie i gleb miejskich Katowic. 2. Największą kumulację Cu i Mn stwierdzono w poziomach powierzchniowych gleb miejskich z Łazisk, Czechowic-Dziedzic i Katowic. 3. Najwyższe zawartości Fe wystąpiły w glebie z Żywieckiego Parku Krajobrazowego. 4. Stwierdzono wyższe wartości ph gleb miejskich: Łazisk, Czechowic-Dziedzic, Katowic oraz gleb pasów ochronnych wokół Huty Katowice i huty metali kolorowych w Bukownie, co związane jest najprawdopodobniej z dużym opadem pyłów alkalicznych na tych terenach. 5. Analiza statystyczna wykazała dodatnią korelację pomiędzy ilością Cd, Fe, Zn, Cu i Mn w powierzchniowych warstwach gleby z terenu Łazisk i pasa ochrony sanitarnej Huty Katowice a ilością pyłu zawieszonego i pyłu całkowitego na tych terenach.
66 M. Gancarczyk-Gola, В. Palowski LITERATURA BARONA A., ROMERO F. 1997: Relationships among metals in the solid phase o f soils and in wild plants. Water and Soil Pollution 95: 59-74. CIEPAŁ R. 1992: Przenikanie S, Pb, Cd, Zn, Cu, Fe do biomasy oraz gleby ekosystemu leśnego na przykładzie wschodniej części województwa katowickiego. Znaczenie bioindykacyjne. Pr. Nauk. N r 1319 U. Śl. K atow ice: ss.106. CZARNOWSKA K., KOZANECKA T. 2001: Rozpuszczalne formy metali ciężkich w glebach antropogenicznych z terenu Warszawy. Rocz. Glebozn. 52, 3/4: 45-51. GĄSIOREK S., KOSTUCH R.1994: Zanieczyszczenie atmosfery w rejonie Żywieckiego Parku Krajobrazowego. Aura 2: 17-18. GORLACH E. 1995: Metale ciężkie jako czynnik zagrażający żyzności gleby. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 421 a: 113-122 KABATA-PENDIAS A., PENDIAS H. 1999: Biogeochemia pierwiastków śladowych. PWN: ss. 398. KRÓLAK E., GOLUB B. 2001 : Ocena zanieczyszczenia środowiska metalami ciężkimi na terenie parku krajobrazowego Podlaski Przełom Bugu. Arch. Ochr. Środ. 27, 1: 115-131. KWASOWSKI W., CHOJNICKI J., OKOŁOWICZ M., KOZANECKA T. 2000: Metale ciężkie w glebach powierzchni wzorcowych (GPW) w Puszczy Białej. Rocz. Glebozn. 51, 3/4: 85-95. LOREK E. 1993: Kierunki i dynamika zmian procesów degradacji środowiska pod wpływem antropopresji w rejonie Górnego Śląska. Pr. Nauk. A. E., K atow ice: ss. 164. SIUTA J. 1995: Gleba - diagnozowanie stanu i zagrożenia. Inst. Ochr. Środ. Warszawa. ROSTAŃSKI A. 1997: Zawartość metali ciężkich w glebie i roślinach z otoczenia niektórych emitorów zanieczyszczeń na Górnym Śląsku. Arch. Ochr. Środ. 23, 3/4: 181-189. TERELAK H, STUCZYŃSKI T., MOTOWICKA-TERELAK T., PIOTROWSKA M. 1997: Zawartość Cd, Cu, Ni, Pb, Zn i S w glebach województwa katowickiego i Polski. Arch. Ochr. Środ. 23, 3/4: 167-180. Wojewódzka Stacja Sanitarno Epidemiologiczna w Katowicach, 1998: Zanieczyszczenie atmosfery w województwie Katowickim w latach 1996-1997, Katowice: ss. 98. ZWOLIŃSKI J. 1999: Zmiany zawartości metali ciężkich oraz aktywność mikrobiologiczna w glebach borów sosnowych na terenie Polski poł.-zach. w latach 1998-97. Pr. Inst. Bad. Leśnictwa, seria A.: 104-118. Praca wpłynęła do redakcji we wrześniu 2003 r. M g r M arzena G ancarczyk-g ola W ydział B iologii i O chrony Środowiska, K atedra Ekologii, U niw ersytet Śląski 40-0 0 7 K atow ice, ul. Bankowa 9 e-m ail: ekologia@ u s.edu.pl