60 lat od utworzenia Instytutu Badań Jądrowych MARIA jedyny reaktor jądrowy w Polsce

VOL. 58 Z. 2 ISSN 0551-6846 WARSZAWA 2015 60 lat od utworzenia Instytutu Badań Jądrowych MARIA jedyny reaktor jądrowy w Polsce Czytaj str. 2-13 oraz 53 2-2015 Instytut Chemii i Techniki Jądrowej Polskie Towarzystwo Nukleoniczne

2 PTJ SPIS TREŚCI REAKTOR MARIA DZIŚ (2015) Andrzej Mikulski... 2 Reaktor MARIA widziany w 2004 roku z perspektywy trzydziestolecia jego eksploatacji Wacław Dąbek... 9 Historia pracy reaktora EWA Stefan Chwaszczewski... 12 Chemiczne aspekty energetyki jądrowej w projekcie Narodowego Centrum Badań i Rozwoju Jacek Michalik... 14 strategiczny projekt badawczy narodowego Centrum Badań i Rozwoju (Zad. 4) Leon Fuks, Agata Oszczak... 16 strategiczny projekt badawczy narodowego Centrum Badań i Rozwoju (Zad. 6) Paweł Krajewski, Grażyna Krajewska... 29 strategiczny projekt badawczy narodowego Centrum Badań i ROZwoju (Zad. 6 Cel:1) Krzysztof Ciupek, Paweł Krajewski, Krzysztof Kozak, Ireneusz Śliwka, Tomasz Pliszczyński, Halina Polkowska-Motrenko... 35 strategiczny projekt badawczy narodowego Centrum Badań i ROZwoju (Zad. 6 Cel:2) Kamil Brzóska, Maria Kowalska, Marcin Kruszewski, Anna Lankoff, Sylwester Sommer... 42 DonIEsIEnIA z KRAju... 47 DonIEsIEnIA ZE ŚwIATA... 55 in MEMORIAM... 56 Kwartalnik naukowo-informacyjny Postępy Techniki Jądrowej Wydawca: Instytut Chemii i Techniki Jądrowej ul. Dorodna 16, 03-195 Warszawa, Kontakt Telefoniczny: Tel. 22 504 12 48 Fax.: 22 811 15 32 Redaktor naczelny: Stanisław Latek S.Latek@ichtj.waw.pl Komitet redakcyjny: Wojciech Głuszewski Maria Kowalska Łukasz Kuźniarski Andrzej Mikulski Marek Rabiński Edward Rurarz Elżbieta Zalewska Redakcja: PTJ-redakcja@ichtj.waw.pl Opracowanie graficzne: Hubert Stañczyk (Agencja Reklamowa TOP) Zastrzegamy sobie prawo skracania i adjustacji tekstów oraz zmian tytułów. Prenumerata Zamówienia na prenumeratę kwartalnika POSTĘPY TECHNIKI JĄDROWEJ należy składać na adres redakcji jak wyżej. Wpłaty proszę przekazać na konto: Bank Pekao SA, 45 1240 3480 1111 0000 4278 2935 Koszt prenumeraty rocznej (4 zeszyty łącznie z kosztami przesyłki) wynosi 50 zł. Składając zamówienie należy podać adres osoby lub instytucji zamawiającej, na który ma być przesłane czasopismo oraz numer NIP. Skład i druk: Agencja Reklamowa TOP, ul. Toruńska 148, 87-800 Włocławek Czytaj str. 2-13 oraz 53

PTJ od redakcji 1 Szanowni Państwo, W chwili, gdy piszę te słowa trwa kulminacja obchodów 60-lecia powołania Instytutu Badań Jądrowych. Nasza redakcja uznała, że w historii IBJ ważną rolę odegrały badawcze reaktory jądrowe EWA i MARIA. Stąd decyzja, aby w roku jubileuszowym przypomnieć naszym Czytelnikom historię i dokonania IBJ osiągnięte dzięki posiadaniu tych urządzeń. W pierwszym tegorocznym numerze PTJ opublikowaliśmy teksty na temat reaktora EWA. W bieżącym zeszycie znajdą Państwo trzy artykuły na temat pracującego do dziś reaktora wysokostrumieniowego MARIA. W artykule otwierającym niniejszy numer naszego czasopisma, którego autorem jest dr Andrzej Mikulski przypomniano najważniejsze fakty z okresu eksploatacji reaktora MARIA. Po wielu opisanych modyfikacjach i przeprowadzeniu analiz wynikających z awarii w Fukushimie jedyny polski reaktor należy do najlepiej wykorzystywanych reaktorów w Europie. Służy on przede wszystkim do produkcji izotopów promieniotwórczych, a w tym szeroko stosowanego w medycynie technetu oraz do propagowania rzetelnej wiedzy i szkolenia kadr dla energetyki jądrowej. Drugi artykuł zmarłego w ubiegłym roku byłego zastępcy dyrektora IBJ ds. energetyki doc. Wacława Dąbka zawiera opis nieznanych, lub mało znanych faktów związanych z projektowaniem i budową polskiego, wysokostrumieniowego, uniwersalnego reaktora, o mocy cieplnej ok. 30 MW. Wacław Dąbek przypomina niektóre niezwykle trudne na owe czasy problemy związane z budową reaktora, które musiały być rozwiązane w IBJ. Prof. Stefan Chwaszczewski opisuje, w trzecim artykule trudny, żmudny i długi (1985-1993) proces modernizacji reaktora MARIA, a także okres zmagań o uruchomienie - reaktora po modernizacji, który określono w artykule, jako Bitwę o MARIĘ. Kolejny zestaw pięciu artykułów dotyczy realizacji zadań badawczych strategicznego projektu badawczego pt. Technologie wspierające rozwój bezpiecznej energetyki jądrowej realizowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBR). Pierwszy artykuł, którego autorem jest prof. Jacek Michalik przedstawia najważniejsze rezultaty prac prowadzonych w ramach trzech zadań wspomnianego projektu (nr 4, 7 i 8), które dotyczą chemicznych aspektów energetyki jądrowej. W realizacji tych zadań koordynowanych przez Instytut Chemii i Techniki Jądrowej uczestniczyło 14 różnych instytucji. Drugi artykuł, którego autorami są także pracownicy IChTJ (Leon Fuks, Agata Oszczak) przedstawia bardziej szczegółowo wyniki realizacji zadania nr 4 projektu strategicznego pt. Rozwój technik i technologii wspomagających gospodarkę wypalonym paliwem i odpadami promieniotwórczymi. Trzy kolejne artykuły dotyczą zadania nr 6 projektu: pt. Rozwój metod zapewnienia bezpieczeństwa jądrowego i ochrony radiologicznej dla bieżących i przyszłych potrzeb energetyki jądrowej. Pierwszy artykuł omawia strukturę i istotne wyniki tego zadania, w którym określono cztery cele realizowane w 18 etapach. Natomiast dwa kolejne teksty zawierają omówienie wyników osiągniętych podczas realizacji dwóch pierwszych celów. Liderem Celu 1 pt. Opracowanie ogólnej koncepcji i metod badań środowiskowych (w tym zdrowotności) dla przewidywanej lokalizacji EJ był dr Paweł Krajewski, a Celu 2 Rozwój metod dozymetrii biologicznej oraz biofizycznych markerów i indykatorów wpływu promieniowania na organizmy żywe był prof. Marcin Kruszewski. W realizację zadania nr 6 zaangażowani byli pracownicy Centralnego Laboratorium Ochrony Radiologicznej, Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej, Instytutu Fizyki Jądrowej i Narodowego Centrum Badań Jądrowych. W części Doniesienia zamieszczamy kilka jądrowych informacji z Polski i ze świata. Wśród wiadomości z kraju można znaleźć doniesienia poświęcone pamięci zmarłych w zeszłym roku dwóch znakomitych profesorów, polskich chemików radiacyjnych: prof. Zbigniewa P. Zagórskiego i prof. Jana Grodkowskiego. Aby przypomnieć dorobek naukowy obu uczonych 28 maja br. w Instytucie Chemii i Techniki Jądrowej zorganizowano okolicznościowe sympozjum Chemia i technika radiacyjna wczoraj, dziś i jutro wspomnienie o prof. Zbigniewie Zagórskim i prof. Janie Grodkowskim. W kontekście 100-lecia odnowienia tradycji Politechniki Warszawskiej znalazła się informacja na temat radiacyjnej dezynfekcji dokumentów dotyczących prof. Alicji Dorabialskiej i prof. Józefa Hurwica, znalezionych w piwnicy Muzeum Marii Skłodowskiej-Curie. Polecamy również najnowszą książkę dotyczącą Marii Skłodowskiej-Curie Maria i Paul, Miłość Geniuszy. Z okazji 60-lecia powołania Instytutu Badań Jądrowych 11 czerwca br. na Zamku Królewskim w Warszawie odbyła się Uroczysta Gala, która uświetniła wspomnianą rocznicę powstania Instytutu Badań Jądrowych. O uroczystości tej piszemy na stronach poświęconych doniesieniom z kraju. Piszemy też krótko o zorganizowanym dwa dni wcześniej w IChTJ pikniku integracyjnym. Na ostatniej i przedostatniej stronie okładki zamieszczamy zdjęcia z tych wydarzeń. Warto też zarekomendować naszym Czytelnikom tekst doc. Lecha Walisia, będący wstępem do zredagowanej przez niego książki zatytułowanej: Od Instytutu Badań Jądrowych do Instytutu Chemii i Techniki Jądrowej. Kronika i wspomnienia 1955-2015. Do tematyki rocznicowej będziemy zapewne powracać w następnych tegorocznych numerach naszego czasopisma. Ostatnie doniesienie dotyczy wypowiedzi dyrektora generalnego MAEA i deklaracji towarzystw nukleonicznych na temat roli energetyki jądrowej w zapobieganiu zmianom klimatu. Obszerne wspomnienie o niedawno zmarłym Stefanie Mikołajewskim przygotował nasz współpracownik dr Edward Rurarz. Szanowni Państwo, Życzę pięknego, spokojnego lata, bez szalonych zmian pogody, która zapowiada jak twierdzą niektórzy nieuniknione zmiany klimatu. Obyśmy nie musieli ich doświadczać! Redaktor naczelny Stanisław Latek PTJ VOL. 58 Z. 1 2015

2 PTJ REAKTOR MARIA DZIŚ (2015) The Maria reactor today (2015) Andrzej Mikulski W 2015 r. mija 60. rocznica utworzenia Instytutu Badań Jądrowych (IBJ) w Świerku, a jego historia jest ściśle związana z dwoma reaktorami badawczymi EWA i MARIA. Pierwszy z nich został opisany w tym kwartalniku (PTJ nr 1/2015), a obecnie zajmiemy się reaktorem MARIA, którego 40-ta rocznica uruchomienia minęła w w grudniu ubiegłego roku. W artykule przypomniano najważniejsze fakty z okresu jego eksploatacji. Po wielu opisanych w artykule modyfikacjach i przeprowadzeniu analiz wynikających z awarii w Fukushimie należy on do najlepiej wykorzystywanych reaktorów w Europie. Reaktor przeznaczony jest przede wszystkim do produkcji izotopów promieniotwórczych, a w tym szeroko stosowanego w medycynie technetu oraz do propagowania rzetelnej wiedzy i szkoleniu kadr dla energetyki jądrowej. In year 2015 passes 60th anniversary of foundation of the Institute of Nuclear Research (pol. Instytut Badan Jadrowych) at Swierk, and its history is closely connected with two research reactors: EWA and MARIA. The first one was already described in this quarterly magazine (PTJ no 1/2015) and now the other will be presented just after 40th anniversary of its start up in December last year. The paper reminds main facts in history of its operation. After many modifications and performed analysis following Fukushima accident MARIA belongs to the most utilized reactors in Europe. It is used mainly for radioisotopes production among other the widely used technetium in nuclear medicine and for propagation of knowledge and future training of personnel for nuclear power plants. Słowa kluczowe: reaktor MARIA, historia reaktora MARIA, eksploatacja reaktora MARIA Key words: the MARIA reactor, history of the MARIA reactor, MARIA reactor operation WSTĘP W poprzednim numerze kwartalnika Postępy Techniki Jądrowej (PTJ) opisano pokrótce historię reaktora EWA, początkowo w Instytucie Badań Jądrowych, a potem w Instytucie Energii Atomowej w Świerku, a teraz zajmiemy się drugim reaktorem badawczym w Polsce, czyli reaktorem MARIA, który rozpoczynał pracę jak jego poprzednik, a teraz eksploatowany jest w Narodowym Centrum Badań Jądrowych. Historia budowy drugiego reaktora badawczego sięga w przeszłości do 1960 r., czyli czasów w dwa lata po uruchomieniu reaktora EWA kiedy rozpoczęto rozważanie potrzeby budowy drugiego reaktora badawczego wobec ambitnych planów rozwoju energetyki jądrowej w kraju (wystąpienie prof. J. Minczewskiego na obchodach XX-lecia IBJ nawiązywało do uchwały Rady Ministrów z 1971 r. w sprawie budowy pierwszej elektrowni jądrowej [1]). Ambicją konstruktorów w tamtych czasach by była to konstrukcja polskiego przemysłu oczywiście z wyjątkiem paliwa, którego nie można było wyprodukować w kraju. W niniejszym artykule przedstawimy historię powstania reaktora MARIA, najważniejsze zdarzenia w jego pracy, a na zakończenie opisane zostaną aktualne informacje o jego przyszłości. Kolejne dwa artykuły przypominają dwa okresy z historii reaktora MARIA: jego budowę w tekście przygotowanym na 30-lecie uruchomienia przez doc. Wacława Dąbka i boje o jego powtórne uruchomienie jakie z okazji 40-lecia uruchomienia przesłał do redakcji prof. Stefan Chwaszczewski. HISTORIA BUDOWY REAKTORA MARIA Tuż przed uruchomieniem reaktora MARIA ukazał się Biuletyn ZOINTE (Zakładowy Ośrodek Informacji Naukowej, Technicznej i Ekonomicznej) w IBJ z datą 8.VII.1974 r., w którym napisano: REAKTOR MARIA w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku Budowany w Instytucie Badań Jądrowych w Świerku wysokostrumieniowy reaktor badawczy, który otrzymał na cześć Marii Curie-Skłodowskiej nazwę MARIA jest skomplikowanym obiektem techniki jądrowej i równocześnie pierwszym w kraju samodzielnym przedsięwzięciem polskich naukowców, projektantów, wykonawców i dostawców w zakresie projektowania i budowy dużych obiektów jądrowych. Prace koncepcyjne i projektowe dotyczące tego reaktora prowadzono w Instytucie Badań Jądrowych i w Biurze Studiów i Projektów Techniki Jądrowej PROATOM. W wyniku opracowania kilku studiów projektowych, podjęto decyzję o wyborze reaktora z ciśnieniowymi kanałami paliwowymi w basenie wodnym i z reflektorem grafitowym. W lipcu 1970 r. podjęto ostateczną decyzję o realizacji projektu. Wmurowanie aktu erekcyjnego nastąpiło w dniu 16 czerwca 1970 r. 1 Nadzór autorski nad budową sprawował ENERGOPROJEKT, który przejął w tym zakresie obowiązki PROATOMU. Jest to reaktor uniwersalny, zapewniający szczególnie dogodne warunki do badania materiałów konstrukcyjnych i paliwa dla przyszłych reaktorów energetycznych. Będzie to reaktor o wysokim strumieniu neutronów, dający możliwość równoczesnej realizacji całego szeregu eksperymentów z dziedziny fizyki i techniki jądrowej oraz umożliwiający produkcję izotopów promieniotwórczych o aktywności kilkakrotnie większej od wytwarzanych obecnie w reaktorze EWA. Przy projektowanej mocy 30 megawatów maksymalny strumień neutronów termicznych w środku rdzenia wyniesie ok. 4,7 10 14 neutronów/(cm 2 s).

PTJ REAKTOR MARIA DZIŚ (2015) / The Maria reactor today (2015) 3 Elementy paliwowe reaktora znajdują się w koszulkach chłodzonych obiegiem wody pod ciśnieniem kilkunastu atmosfer, wstawionych w gniazda matrycy zestawionej z bloków berylowych i grafitowych, umieszczonej w basenie reaktora pod siedmiometrową warstwą wody. Rozwiązanie to jest wzorowane na radzieckim reaktorze MR pracującym w ośrodku im. I.W. Kurczatowa w Moskwie. Istotną różnicą w stosunku do reaktora radzieckiego stanowi wyposażenie reaktora MARIA w kanały poziome służące do wyprowadzania wiązek neutronów z obszaru grafitowego reflektora i dające możliwość prowadzenia prac doświadczalnych w dziedzinie fizyki. Również uzupełnieniem reaktora MR będzie wyposażenie reaktora MARIA w cały szereg kanałów pionowych do produkcji izotopów. To rozszerzenie możliwości badawczych i produkcyjnych reaktora ma istotne znaczenie w warunkach polskich gdzie nie ma możliwości budowy szeregu wyspecjalizowanych reaktorów badawczych, a jedyny pracujący reaktor doświadczalny EWA w chwili uruchomienia reaktora MARIA będzie miał za sobą ponad 17 lat eksploatacji i nie nadaje się do badań materiałów i paliw jądrowych. Ogólna wartość kosztorysowa inwestycji wynosi 433 mln zł. Pierwotnie ustalony dyrektywny czasokres realizacji inwestycji wynosi: - cykl budowy wraz z rozruchem mechanicznym 60 miesięcy - technologiczny rozruch jądrowy 6 miesięcy. Zgodnie z dokonanymi ustaleniami jak również podjętym zobowiązaniem załóg dla uczczenia Roku Nauki Polskiej oraz XXX-lecia powstania PRL zakończenie robót montażowych wraz z rozruchem mechanicznym nastąpi przed 22 lipca 1974 r., tj. w terminie o 9 miesięcy krótszym od dyrektywnego harmonogramu realizacji inwestycji. Zakończenie technologicznego rozruchu jądrowego oraz przekazanie obiektu do eksploatacji nastąpi w terminie do 31 grudnia 1974 r. Warunki realizacji tej unikalnej w skali kraju inwestycji stawiały przed wszystkimi uczestnikami procesu inwestycyjnego szereg nietypowych i wysoce skomplikowanych wymagań, charakterystycznych jedynie dla dużych obiektów techniki jądrowej. Stąd też budowa ta zgodnie z porozumieniem ministrów potraktowana została jako poligon doświadczalny dla budowy pierwszej elektrowni jądrowej w Polsce. Przekazanie do eksploatacji reaktora MARIA wzbogaci naukę polską w niezwykle potrzebne dla dalszego rozwoju współczesnej techniki reaktorowej i energetyki jądrowej urządzenie badawcze oraz zwiększy możliwości produkcji izotopów dla gospodarki narodowej. Warto zaznaczyć, że tekst powstał przed uruchomieniem reaktora i termin przekazania do eksploatacji podany został dosyć optymistycznie, gdyż pełna eksploatacja rozpoczęła się dopiero w 1977 r. kiedy to reaktor przepracował 1413 godzin przy produkcji izotopów promieniotwórczych [2]. Drugą interesującą informacją jest oszacowany wtedy koszt inwestycji na 433 mln zł, i chciałoby się wiedzieć, ile wynosiłoby to w dzisiejszych warunkach. Na stronie internetowej Instytutu Energii Atomowej (pochodzącej prawdopodobnie z 2008 r.) całościowo opisano historię powstania reaktora MARIA: Program wykorzystania drugiego polskiego reaktora badawczego został opracowany w Instytucie Badań Jądrowych w 1964 r. Zgodnie z dokumentem programowym (P-3166) reaktor MARIA powinien umożliwiać: prowadzenie badań fizycznych na wiązkach neutronów; prowadzenia badań radiochemicznych; prowadzenia badań materiałowych w sondach i pętlach; napromieniania materiałów tarczowych dla produkcji izotopów; wykorzystanie promieniowania gamma wypalonych elementów paliwowych do prowadzenia badań radiochemicznych; prowadzenie naświetlań dla spektrometrii krótkożyciowych izotopów; prowadzenie badań w zakresie inżynierii reaktorowej i energetyki jądrowej. Biorąc za podstawę przedstawiony powyżej program został opracowany przez Biuro Studiów i Projektów Techniki Jądrowej PRO- ATOM założenia do budowy drugiego reaktora (Nr arch. P-3166) zatwierdzone przez Radę Techniczną do Oceny Założeń i Rozwiązań Projektowych Reaktorów oraz przez Pełnomocnika Rządu d/s Wykorzystania Energii Jądrowej w lutym 1965 r. Założenia te były podstawą do opracowania przez BSiPTJ PROATOM Projektu wstępnego 2-go reaktora doświadczalnego 30 MW, typ wodno-berylowy R-2. Projekt ten został przyjęty przez Radę Techniczną 20 listopada 1965 r. W dniu 16 czerwca 1970 r. został wmurowany kamień węgielny pod budowę reaktora R-2 i tym samym rozpoczęto budowę tego obiektu. Budowa została zakończona w 1974 r. i w dniu 18 grudnia 1974 r. 2 przeprowadzono doświadczenie krytyczne reaktora R-2. Reaktor ten został nazwany imieniem Marii Curie-Skłodowskiej. W roku 1975 rozpoczęto eksploatację reaktora MARIA. Reaktor MARIA był eksploatowany do połowy 1985 r. W połowie roku 1985 reaktor MARIA został poddany gruntownej modernizacji. Działania modernizacyjne obejmowały: wymianę systemu sterowania na blokowy system aparatury reaktorowej SAKOR-B, przegląd i diagnostykę stanu grafitowych bloków stanowiących reflektor reaktora, uzupełnienie konfiguracji rdzenia o dodatkowe bloki berylowe, budowę osłony biologicznej stabilizatora ciśnienia, modernizację urządzeń systemu chłodzenia reaktora, modernizację systemów klimatyzacji i wentylacji reaktora, instalację systemu obiegowej kontroli temperatur i przepływów w kanałach chłodzenia paliwa reaktora (system OKCR). Po katastrofie reaktora energetycznego w Czarnobylu nastąpiła zmiana w podejściu do analiz bezpieczeństwa reaktorów jądrowych. W rezultacie prowadzonych analiz, reaktor MARIA został wyposażony w szereg nowoczesnych układów eliminujących wystąpienie określonych zdarzeń lub minimalizujących ich konsekwencje. Zainstalowano pasywny układ zalewania kanałów paliwowych wodą basenową w przypadku spadku ciśnienia w obiegu chłodzenia elementów paliwowych, zamontowano nowe konstrukcje poziomych kanałów wyprowadzających wiązki neutronów z reaktora. Reaktor został ponownie uruchomiony w grudniu 1992 r. i od 1993 r. po przejściu przez procedurę rozruchu energetycznego reaktor MARIA podjął normalną eksploatację. W chwili obecnej jest prowadzona normalna eksploatacja reaktora MARIA. Według wstępnych technicznych analiz reaktor MARIA może być eksploatowany do 2020 r., a po modernizacji do 2050-2060 r. Przygotowania do budowy reaktora MARIA realizowane tylko w jednym roku zostały opisane w Roczniku IBJ 1972 [3], w którym czytamy takie oto doniesienia: s.130 W związku z budową reaktora MARIA wykonane zostały przy pomocy posiadanych programów, pełne obliczenia numeryczne osłon tego reaktora. s.135 Budowa reaktora MARIA przebiega zgodnie z planem. Do końca 1972 r. wybudowano w stanie surowym wszystkie ważniejsze budynki obiektu, wykończono część laboratoryjną i poważnie zaawansowano betonowanie bloku reaktora. Zakończenie budowy reaktora przewidziane jest w roku 1974. s.136 W zakresie technologii elementów paliwowych typu MR dla reaktora MARIA przeprowadzono z wynikiem pomyślnym próby wytopu U-Al na powietrzu. Wlewki przebadano pod względem jednorodności struktury oraz zmęczenia cieplnego w zakresie temperatury 25-400ºC. Przeprowadzono badanie metalograficzne i rentgenowskie oryginalnego elementu MR. Wyciśnięto 3 elementy paliwowe typu MR o średnicach zewnętrznych rur 25, 34 i 45 mm (krótkie). Elementy te poddano badaniom defektoskopowym rentgenowskim, oraz przeprowadzono badania metalograficzne, makro i mikroskopowe wycinków rur na przekrojach wzdłużnych i poprzecznych.

4 Andrzej MiKULSKI PTJ s.142 W związku z budową i przygotowaniem do rozruchu reaktora MARIA kontynuowano także szereg prac związanych z opracowaniem prototypów unikalnej aparatury kontrolno-pomiarowej i konstrukcji elementów wykonawczych automatyki neutronowej reaktora. Szereg prac wynikło również przy uaktualnianiu dokumentacji urządzeń i aparatury stanowiącej wyposażenie reaktora MARIA, opracowanej w latach poprzednich, a obecnie przekazywanej do produkcji. s.149 W dziedzinie parametrów statycznych reaktorów na neutronach termicznych przeprowadzone prace dotyczyły następujących zagadnień: ( ) badania parametrów siatek reaktora wysokostrumieniowego MARIA na zestawie krytycznym AGATA przygotowanie metod i oprzyrządowania. Jest rok 1972 i z tego wyliczenia możemy stwierdzić, jak szeroki zakres prac realizowany był przez IBJ przy budowie reaktora MARIA, a zatem był to reaktor budowany własnymi siłami (jeśli te informacje były prawdziwe). W artykule na 40-lecie powstania IBJ w 1995 r. tak pisze Konrad Blinowski o reaktorze MARIA [4]: Zadania staruszki EWY przejęła młodsza MARIA reaktor badawczy, wielozadaniowy, zaprojektowany i zbudowany, jak wiadomo, całkowicie w Polsce, z wyjątkiem paliwa produkowanego w Związku Radzieckim. Reaktor MARIA został uruchomiony w grudniu 1974 r. Po długim okresie rozruchu rozpoczął od 1976 r. normalną pracę na mocy 20 MW. Zatrzymany w 1985 r. w celu dokonania wymiany bloków grafitowych w rdzeniu reaktora 3, został po 9- letniej przerwie przygotowany do dalszej eksploatacji, która nastąpiła w marcu br. [1995] po wyłączeniu EWY. EKSPLOATACJA REAKTORA MARIA Na spotkaniu z okazji 40-lecia uruchomienia reaktora MARIA historię jego eksploatacji - chronologię zdarzeń z jego życia przedstawił dyr. Departamentu Energii Jądrowej NCBJ, Grzegorz Krzysztoszek [4], którą warto tu przytoczyć, ale autor pozwolił sobie ją uzupełnić w kilku punktach: 1964 Przygotowanie programu wykorzystania 2-go reaktora badawczego 1970 Zatwierdzenie projektu reaktora (decyzja budowy) Oficjalne rozpoczęcie budowy - wmurowanie aktu erekcyjnego (16 czerwca) 1974 Rozruch technologiczny z udziałem E. Gierka i P. Jaroszewicza (12 lipca) 1974 Doświadczenie krytyczne krytyczność 18 grudnia o godz. 0:17 1977-85 Pierwszy okres eksploatacji reaktora: moc cieplna 20-30 MW czas pracy 700-3500 godz. rocznie instalacja sond do badań materiałowych nieplanowane wyłączenia reaktora (niesprawność głównych pomp chłodzenia kanałów paliwowych tzw. pomp Guinarda) trudności w wymianie paliwa brak wymaganych parametrów systemu wentylacji 1978 Awaria oprzyrządowanego elementu paliwowego wydostanie się gazowych produktów rozszczepienia do obiegu pierwotnego i dalej do pomieszczeń technologicznych przyczyna: zbyt niski przepływ chłodziwa w czasie eksperymentu prowadzącego do określenia dopuszczalnej mocy generowanej w elemencie paliwowym (16 maja) 1985-92 Modernizacja reaktora: zainstalowanie pasywnego układu zalewania kanałów paliwowych wodą z basenu reaktora poprawienie osłonowości stabilizatora ciśnienia modernizacja systemu wentylacji usunięcie zdeformowanych bloków grafitowych zakup berylu z pomocą techniczną MAEA rozbudowa matrycy berylowej z 20 do 48 szt. zamiana przepływu wody chłodzącej w wymiennikach ciepła pierwotnego obiegu chłodzenia modernizacja chłodni wentylatorowych w II obiegu 1992 Drugie doświadczenie krytyczne (30 grudzień) 1995 Zwrotny moment w eksploatacji reaktora MARIA - wyłączenie reaktora EWA (20 lutego 1995) i przejęcie produkcji izotopów promieniotwórczych oraz przenoszenie urządzeń z kanałów poziomych reaktora EWA 1995 Awarie prętów regulacyjnych polegające na oderwaniu się dolnego odcinka pochłaniającego neutrony przyczyna znaczne zmniejszenie natężenia przepływu wody chłodzącej pręty na skutek niedostatecznego uszczelnienia matrycy rdzenia po przeprowadzonej modernizacji, przegrzanie się dolnej części pochłaniającej pręta (5, 11, 25 i 27 lipca) 1996 Usunięcie części rdzeniowej SBM-EJ w związku z zaniechaniem realizacji programu badań bezpieczeństwa elektrowni jądrowych 1999 Pierwszy etap konwersji wzbogacenia paliwa z 80% do 36% zawartości U-235 (zła jakość dostarczonego paliwa - produkty rozszczepienia w wodzie chłodzącej, skażenia pompowni) 2002 Zakończenie procesu konwersji rdzenia na paliwo o wzbogaceniu 36% 1995-2004 Kolejne usprawnienia w reaktorze: wymiana aparatury systemu sterowania i zabezpieczeń SAKOR-B na aparaturę firmy Hartmann&Braun modernizacja systemu wykrywanie nieszczelności elementów paliwowych (WNEP) usprawnienie pomp obiegu pierwotnego (usunięcie kół zamachowych i skrócenie wału napędowego) wywóz wypalonego paliwa z reaktora MARIA do przechowalnika wypalonego paliwa (budynek 19a) 2004-2005 Przestój reaktora z powodu braku paliwa, dostawa nowego paliwa o wzbogaceniu 36% (b. dobra jakość) 2006-2008 Modernizacja systemu dozymetrycznego 2008 Modernizacja systemu SAREMA zbierania danych z pomiarów technologicznych 2009-2011 Badanie paliwa francuskiego o wzbogaceniu 19,7% 2010-2014 Wywóz wypalonych elementów paliwowych do Federacji Rosyjskiej współpraca polsko-amerykańsko-rosyjska w ramach układu globalnej redukcji zagrożenia (GTRI) paliwem wysoko wzbogaconym w reaktorach badawczych 2010-2012 Zainstalowanie trzech nowych wentylatorów w chłodni kominowej 2010-nadal Napromienianie tarcz uranowych do produkcji molibdenu 2012-2014 Konwersja rdzenia na paliwo francuskie o wzbogaceniu 19,7% 2013-2014 Badanie paliwa rosyjskiego o wzbogaceniu 19% 2014 Wymiana pomp głównych obiegu chłodzenia kanałów paliwowych i zainstalowanie nowych pomp powyłączeniowych

PTJ REAKTOR MARIA DZIŚ (2015) / The Maria reactor today (2015) 5 3) analizy przepływu wody chłodzącej pręty regulacyjne jako wyjaśnienia sytuacji dotyczącej urywania się tych prętów w dolnej części [8], 4) obliczenia rozkładu temperatur w bloku grafitowym [9], 5) kompleksowej analizy zjawisk zachodzących przy chłodzeniu paliwa jądrowego w reaktorze, a w tym nieoczekiwanej zmiany przebiegu (modu) wychładzania elementów paliwowych polegającej na zmianie kierunku przepływu wody chłodzącej przez elementy paliwowe dokonanej w liczącej ponad 200 stron monografii na ten temat [10]. DIAGNOSTYKA WIBRACYJNA Fot.1. Akt erekcyjny (podpisany od lewej: Józef Szczesiuk, prof. Stanisław Andrzejewski i prof. Paweł J. Nowicki) Fot.2. Podpisanie aktu erekcyjnego (od lewej w ciemnych okularach Józef Szczesiuk zastępca dyr. IBJ ds. inwestycji i prof. Stanisław Andrzejewski Pełnomocnik Rządu ds. Pokojowego Wykorzystania Energii Jądrowej) PRACE NAUKOWE W czasie długiej eksploatacji reaktora MARIA wykonano wiele prac o charakterze naukowym dla polepszenia opisu zjawisk neutronowych oraz cieplno-przepływowych zachodzących w tym reaktorze. Najważniejsze z tych prac, zdaniem autora, dotyczyły: 1) obliczenia zatrucia berylem w pierwszym okresie eksploatacji reaktora co spowodowało niedoszacowanie masy krytycznej przy drugim doświadczeniu krytycznym [6], 2) modelowania zagadnień cieplno-przypływowych przy pomocy kodu RELAP5 [7], Korzystając z przywileju autora chciałbym przedstawić dwa przykłady z pracy systemu diagnostyki wibracyjnej, które mogą służyć do implementacji procedur diagnostycznych wykrywających niekorzystne sytuacje eksploatacyjne. System diagnostyki wibracyjnej został przeniesiony po zakończeniu eksploatacji reaktora EWA w 1995 r. i pracował do 2013 r., czyli do czasu zainstalowania nowych pomp obiegu chłodzenia kanałów paliwowych. System ten pozwalał na rejestracje sygnałów z akcelerometrów i termometrów oporowych zainstalowanych na trzech łożyskach każdej z czterech głównych pomp chłodzenia kanałów paliwowych. Opracowywanie sygnałów z akcelerometrów polegało na obliczaniu wariancji sygnału z bloków pomiarowych rejestrowanych co 3 minuty, natomiast z termometrów oporowych sygnał napięciowy przeliczano na temperaturę. Wyniki pomiarów prezentowane były dla operatora w postaci odpowiednich wykresów. W okresie do 2001 r. zarejestrowano dwie sytuacje diagnostyczne: (1) wzrost natężenia wibracji jednego z łożysk o ponad 3 razy, w ciągu 27 godzin od momentu uruchomienia pompy na początku cyklu pracy i przez dalsze 12 godzin pozostawał on na stałym poziomie do czasu wyłączenia pompy dwa dni później (rys.1). Informacja o zaobserwowanym wzroście natężenia wibracji została przekazana kierownikowi zmiany reaktora, który po upewnieniu się o znacznym wzroście poziomu hałasu w pompowni zdecydował o wyłączeniu wskazanej pompy, a po zakończeniu cyklu pracy wymieniono uszkodzone łożysko. (2) szybki wzrost temperatury łożyska (rys. 2) po 56 godzinach od rozpoczęcia cyklu pracy. Sygnał ostrzegawczy o przekroczeniu granicznej temperatury łożyska równej 80 C został wygenerowany automatycznie w sterowni i operator wyłączył wskazaną pompę. Natomiast system diagnostyczny na podstawie trendu temperatury odpowiednie ostrzeżenie mógłby wydać kilkanaście minut wcześniej. Przedstawiony wykres temperatury pokazuje jej wzrost do 100 C, czyli do granicy rejestracji termometru oporowego i utrzymywanie się na tym poziomie przez ok. jedną godzinę. Te dwa przykłady wskazują na użyteczność wprowadzenia odpowiednich procedur analizy wykonywanych pomiarów celem zapobiegania możliwym poważniejszym uszkodzeniom łożysk, ale niestety nie zostało to wprowa-

6 Andrzej MiKULSKI PTJ dzone w praktyce. Rys. 1. Wartość średniego odchylenia standardowego (RMS) sygnału z akcelerometru (cykl XXVII od 12 lipca 2000 r.) Rys. 2. Temperatura łożyska pompy nr 3 (cykl XXIV od 15 listopada 1999r.) ZALECENIA PO ZDARZENIU W FUKUSHIMIE Ogólne informacje o bezpieczeństwie reaktora MARIA po Fukushimie na podstawie materiałów z posiedzenia specjalnej Grupy Zadaniowej utworzonej przez Agencję Energii Jądrowej NEA/OECD w odniesieniu do reaktorów badawczych przedstawiono następująco [11]: W dwóch polskich referatach dotyczących reaktora MARIA po zdarzeniu w EJ Fukushima opisane zostały działania podejmowane z punktu widzenia operatora (K. Pytel: Reaktor MARIA Post Fukushima Activity) i urzędu dozoru jądrowego jakim jest PAA (A. Mikulski: Activity of Nuclear Regulatory Authority Regarding Research Reactor in Poland after Fukushima NPP Accident). W pierwszym referacie rozważano różne scenariusze dotyczące: braku zasilania zewnętrznego (black-out) i zalania pomieszczeń wewnętrznych na skutek nieprawdopodobnie dużych opadów deszczu lub śniegu w rejonie lokalizacji reaktora, wystąpienia bardzo silnych wiatrów i oblodzenia obudowy bezpieczeństwa, która nie była obliczona na takie sytuacje w momencie budowy na początku lat 70-tych ubiegłego wieku. Pod względem zapewnienia zasilania awaryjnego reaktor MARIA jest dobrze przygotowany i nie należy oczekiwać konsekwencji braku zasilania zarówno dla chłodzenia kanałów paliwowych, jak i basenu przechowawczego wypalonego paliwa. W drugim referacie opisano systemy monitorujące pracę reaktora i analizy dostarczanych informacji przeprowadzane w dozorze dla określenia prawidłowości pracy poszczególnych urządzeń, by możliwie wcześnie wykrywać pojawiające się symptomy ich nieprawidłowej pracy. Przeprowadzony przez dozór przegląd pomieszczeń w reaktorze wykazał możliwość zalania pomieszczenia awaryjnych agregatów prądotwórczych (generatory Diesla) w przypadku bardzo silnych opadów deszczu (zalecono podjęcie kroków zapobiegających zalaniu akumulatorów rozruchowych przez ustawienie ich kilkanaście centymetrów powyżej podłogi). Kontrolowano również stan techniczny baterii akumulatorów zapewniających działanie pomp wychładzających rdzeń po wyłączeniu w przypadku braku zasilania zewnętrznego i stwierdzono zgodność przewidywanego czasu pracy pomp z ustanowionymi wymaganiami w raporcie bezpieczeństwa. się szerokim echem w dokonaniu przeglądów bezpieczeństwa reaktorów energetycznych na poziomie międzynarodowym, ale również spowodowała dokonanie takiego przeglądu w odniesieniu do reaktorów badawczych. Bardziej szczegółowe informacje na ten temat zawarte są w artykule, którego autorem jest Krzysztof Pytel [12]: Niżej przytoczono fragment polskiego raportu (sprawozdania narodowego) opisujący działania podjęte pod wpływem analiz przyczyn i skutków awarii w EJ Fukushima-1 w NCBJ jako jednostce eksploatującej reaktor MARIA operatora reaktora) oraz w PAA jako urzędu dozoru jądrowego w zakresie: tematu 1 zdarzenia zewnętrzne i tematu 2 zagadnienia projektowe w odniesieniu do tego reaktora. (...) Przeprowadzono ponowną ocenę tych czynników środowiskowych, które mogą mieć wpływ na bezpieczeństwo reaktora MARIA. Są to takie naturalne zjawiska jak: trzęsienia ziemi, powodzie, intensywne opady deszczu i śniegu, wichury i trąby powietrzne. Inne zdarzenia zewnętrze, rozpatrywane w Raporcie Bezpieczeństwa reaktora, takie jak upadek samolotu, czy atak rakietowy nie były rozpatrywane w ramach przeglądu zainicjowanego po awarii elektrowni Fukushima Dai-ichi. Można obiektywnie stwierdzić, że zagrożenie dla bezpieczeństwa eksploatacji reaktora MARIA w świetle awarii w EJ Fukushimy jest na poziomie praktycznie pomijalnym ze względu na zagrożenia czynnikami zewnętrznymi, a dokonane zmiany techniczne i w procedurach obsługi, podniosły jeszcze to bezpieczeństwo. Nie mniej jednak należy rozważyć zasadność dokonania pewnych zmian, przykładowo takich jak: wymiana awaryjnych agregatów prądotwórczych, zainstalowanie nowego systemu diagnostyki wibracyjnej pomp głównych i powyłączeniowych, modernizacja systemu pomiarów parametrów technologicznych i inne. Katastrofa w EJ Fukushima w Japonii w 2011 r. odbiła

PTJ REAKTOR MARIA DZIŚ (2015) / The Maria reactor today (2015) 7 Rys. 3. Zestawienie liczby napromienionych zasobników w reaktorze MARIA Rys. 4. Harmonogram pracy reaktora MARIA w 2015 r.

8 Andrzej MiKULSKI PTJ PRZYSZŁOŚĆ REAKTORA MARIA Przyszłość reaktora MARIA, która przedstawiona została w czasie obchodów 40-lecia jego pracy grudniu 2014 r. rysuje się bardzo pozytywnie. Dokonane zostały istotne zmiany techniczne, jak wymiana pomp układu chłodzenia kanałów paliwowych, modernizacja zasilania w energię elektryczną, prowadzona jest wymiana bloków berylowych w rdzeniu reaktora, a system dozymetryczny nie tak dawno został rozbudowany. Reaktor ma zapewnione dostawy paliwa z Francji do 2017 r. dzięki współpracy z rządem USA. Poza tym przetestowano niskowzbogacone elementy paliwowe produkowane w Federacji Rosyjskiej. W skali krajowej prowadzona jest zintensyfikowana współpraca z Ośrodkiem Radioizotopów POLATOM i praktycznie każda pozycja w kanałach pionowych jest zajęta przez materiał tarczowy. Opanowana technologia napromieniowania tarcz uranowych do produkcji molibdenu stawia reaktor MARIA na pozycji dostarczyciela 160% światowego zapotrzebowania na najpowszechniej stosowany w diagnostyce medycznej izotop jakim jest technet-99m (100 000 badań przeprowadzanych codziennie na całym świecie). Włączenie reaktora MARIA do łańcucha dostaw molibdenu spowodowało wzrost jego prestiżu, dzięki któremu został on zauważony w Europie i na świecie, a w wymiarze lokalnym wiąże się to ze znaczącym wzrostem przychodów. Inną bardzo ważną rolę do spełnienia ma reaktor MA- RIA w zakresie szkolenia studentów i młodzieży w ramach upowszechniania wiedzy o atomistyce. Przykładowy harmonogram pracy reaktora MARIA w 2015 r. wygląda jak na rys. 4, i widzimy w nim wiele tzw. cykli molibdenowych w drugiej połowie tego roku. Według aktualnych ocen technicznych reaktor MARIA może być eksploatowany do 2030 r., a po modernizacji do 2060 r. Można zatem stwierdzić, że po 40. latach eksploatacji, reaktor MARIA ma przed sobą następne 40 lat pracy. Autor składa podziękowania Grzegorzowi Krzysztoszkowi za możliwość skorzystania z wystąpienia przygotowanego na obchody 40-lecia reaktora MARIA. Literatura materiał przygotował dr Andrzej Mikulski, Polskie Towarzystwo Nukleoniczne, Warszawa [1] Rezonans (czasopismo wewnętrzne IBJ) nr 11(70), listopad 1975 [2] Raport o stanie bezpieczeństwa eksploatacji reaktora MARIA, Opracowanie IBJ Nr 0-173/ORIPI/87 [3] Rocznik Instytutu Badań Jądrowych 1972, Raport IBJ Nr 1477/DN/B (wydany w 800 egzemplarzach, ze wstępem prof. dr Jerzego Minczewskiego). [4] K. Blinowski: Powstanie, rozwój i działalność Instytutu Badań Jądrowych Pion energetyki i wykorzystanie reaktorów, PTJ 1995, z. 3, s. 40 [5] G. Krzysztoszek: Historia reaktora MARIA i jego ludzie, prezentacja na obchodach 40-lecia reaktora MARIA, 17 grudzień 2014 r. [6] K. Andrzejewski, T. Kulikowska: Beryllium Blocks Poisoning During the First Period of Reactor Maria Operation (1975-1985), Raport IAE-69/A, 2000 [7] J. Szczurek, P. Czerski, W. Bykowski: RELAP51MOD3 Model and Transient Analysis for Poland s MARIA Research Reactor. Annual Report IAE 2002, s. 32 [8] W. Bykowski, Charakterystyka hydrauliczna gniazda pręta regulacyjnego reaktora MARIA, Raport IEA nr 101/A, 2003 [9] W. Bykowski, M. Klisińska, J. Polak: Temperature fields In the block of beryllium-graphite matrix of MARIA reactor, Annual Report IAE 2006, s. 41 [10] W. Bykowski: Chłodzenie paliwa jądrowego badawczego reaktora maria, Monografia Nr 12 Instytut Energii Atomowej, 2008 [11] A. Mikulski: Bezpieczeństwo reaktorów badawczych po Fukushimie, PTJ nr 3/2012, s. 5-8 [12] K. Pytel; Raport Polski na zgodność ze zobowiązaniami Konwencji bezpieczeństwa Jądrowego Reaktor badawczy MARIA wraz z basenem technologicznym, Biuletyn BJiOR, 4(90)/2012, s. 7-14 Fot. 3. Wizyta władz państwowych z okazji rozruchu technologicznego reaktora MARIA (od lewej Józef Kempa - sekretarz Komitetu Wojewódzkiego PZPR, prof. Jerzy Minczewski, Piotr Jaroszewicz - Premier, Edward Gierek Pierwszy Sekretarz KC PZPR, osoba nieznana Przypisy 1 dziwnym wydaje się najpierw wmurowanie aktu erekcyjnego, a potem dopiero podjęcie ostatecznej decyzji. 2 doświadczenie krytyczne rozpoczęło się 17 grudnia, a zakończyło się 18 grudnia 1974 r. o godz. 0:17 uzyskaniem po raz pierwszy stanu krytycznego, czyli samopodtrzymującej się reakcji łańcuchowej rozszczepienia uranu w reaktorze MARIA. 3 ale i wielu innych zmian i modernizacji, które zostały osobno opisane.

PTJ 9 Reaktor MARIA widziany w 2004 roku z perspektywy trzydziestolecia jego eksploatacji Reactor MARIA as seen in 2004 after thirty years of operation Wacław Dąbek Artykuł przedstawia nieznane lub mało znane informacje dotyczące projektowania i budowy polskiego uniwersalnego, wysokostrumieniowego reaktora badawczego o mocy ok. 30 MW w Instytucie Badań Jądrowych (IBJ) w Świerku. W ramach prowadzenia prac projektowych zbudowano dwa zestawy krytyczne do badania rdzeni reaktorów. W artykule przytoczono niezwykle trudne na owe czasy problemy, które musiał rozwiązać IBJ w związku z konstrukcją tak nietypowego obiektu docelowego. Zgodnie z harmonogramem w połowie grudnia 1974 r. przeprowadzono doświadczenie krytyczne reaktora, któremu nadano imię MARIA. Artykuł został napisany przez doc. Wacława Dąbka zmarłego w 2014 r. byłego zastępcy dyrektora IBJ ds. energetyki. The paper describes generally unknown works connected with the design and construction of a new, general purpose high-flux research reactor of 30 MW power in Institute of Nuclear Research (INR) at Swierk. In a frame of design two critical assemblies were constructed for testing of reactor cores., The paper describes unusual difficult problem at those times to be solved by INR staff in a connection with construction of such no usual object. According to schedule in December 1974 critical experiment of the new reactor, named MARIA has been carried out. The paper was written by Mr. Wacław Dąbek, former deputy director of INR, who passed away in 2014. Słowa kluczowe: reaktor MARIA, projekt reaktora MARIA, budowa reaktora MARIA Key words: reactor MARIA, design of MARIA, construction of MARIA reactor Problematyką reaktorową Instytut Badań Jądrowych (IBJ) zajmował się od czasów swojego powstania. Już w 1955 r. w Warszawie na ul. Panieńskiej zbudowano grafitowy zestaw wykładniczy z wykorzystaniem wyprodukowanego w Polsce prawie jądrowo czystego grafitu, który może jeszcze przetrwał do obecnych czasów. Jako ciekawostkę można podać, że zapewne doc. Cyryl Dąbrowski mierzył długość dyfuzji w betonowych płytach chodnikowych. Już wtedy pertraktowano z ZSRR w sprawie zakupu reaktora jądrowego do badań naukowych, co zostało zrealizowane i taki reaktor został uruchomiony w 1958 r. otrzymując nazwę EWA. Pierwsza ekipa eksploatacyjna została przeszkolona w ZSRR. W czasie długiej eksploatacji po dwukrotnym zwiększeniu mocy i wymianie paliwa reaktor ten pracował na mocy 10 MW do 1995 r. Krótko po uruchomieniu pierwszego reaktora rozpoczęto prace projektowe drugiego reaktora wysokostrumieniowego, uniwersalnego o mocy ok. 30 MW. Najpierw skoncentrowano się na projektowaniu reaktora grafitowo-wodnego ze wzbogaconym paliwem, opierając się o konstrukcję reaktora RFT pracującego w Instytucie im. I. Kurczatowa w Moskwie. W wyniku działalności projektowo-konstrukcyjnej i konsultacji w Moskwie powstał najpierw zestaw krytyczny ANNA projektowanego reaktora, który został uruchomiony w 1963 r. Równolegle w Instytucie Badań Jądrowych (IBJ) w Zakładzie (XI) Eksploatacji Reaktora EWA w 1963 r. zbudowano basenowo-wodny reaktor o mocy zerowej na paliwo EK-10, jak się okazało mogący pracować na mocy do 1 kw. Nadawał on się do pracy również jako reaktor uniwersytecki. W tym też roku 1963 uruchomiono grafitowy podkrytyczny zestaw wykładniczy HELENA z uranem naturalnym. Projektując reaktor wysokostrumieniowy należało mieć założenia jak ten reaktor będzie wykorzystywany i jacy będą jego przyszli użytkownicy. Dlatego też w 1964 r. opracowano szczegółowy program prac na reaktorach jądrowych w IBJ, co było również podstawą dla ówczesnych władz do podjęcia decyzji o budowie drugiego reaktora w Polsce. W 1965 r. program był analizowany przez Komitet Nauki i Techniki, a głównym koreferentem był Cyryl Dąbrowski. W koreferacie napisał on, że jest to pierwszy kompleksowo potraktowany program badań na reaktorze wysokostrumieniowym. Raport powyższy opracowany przez wiodących specjalistów w poszczególnych kierunkach użytkowania reaktora stanowił analizę potrzeb naukowych i technicznych jak również dawał podstawę do stwierdzenia, że pod groźbą opóźnienia i poważnych konsekwencji z tym związanych - w rozwoju nauki i techniki - budowa wysokostrumieniowego reaktora badawczego jest zagadnieniem palącym. Przygotowana tematyka pracy wskazywała na ogólną prawidłowość użytkowania reaktora.

10 WACłAW DĄBEK PTJ Budowa wspomnianych zestawów reaktorowych umożliwiła pracownikom IBJ nabycie doświadczenia zarówno w inżynierii reaktorowej, jak i w technikach pomiarowych dotyczących fizyki i techniki reaktorowej. Projektowanie w PROATOMIE, we współpracy z pracownikami IBJ, reaktora RFT trwało zapewne do 1965 r. Trzeba przyznać, że ten reaktor nie bardzo nam się podobał, szczególnie z punktu widzenia naszych potrzeb, ale mieliśmy zapewnienie dostaw odpowiedniego paliwa. W 1965 r. delegacja Amerykańskiej Komisji Atomowej (US AEC) była z wizytą w ZSRR i po tej wizycie w publikacjach światowych ukazało się sprawozdanie, z którego wynikało, że w Instytucie im. I. Kurczatowa w miejsce reaktora RFT został zbudowany inny reaktor typu MR. Oczywiście, Rosjanie podczas wcześniejszych konsultacji o zbudowanym na miejscu reaktora RFT, reaktorze MR nas nie poinformowali. Generalny Projektant naszego reaktora doc. Wacław Frankowski pojechał z kolegami na kolejną konsultację i pokazał Rosjanom amerykańskie sprawozdanie. Wtedy dopiero pozwolono nam zobaczyć ten nowy reaktor, którego rdzeń składał się z rurowych elementów paliwowych zamkniętych w kanałach typu Field a, chłodzonych wodą pod ciśnieniem i umieszczonych w chłodzonej wodą matrycy berylowej. Po tej konsultacji prace nad reaktorem RFT wstrzymano, a W. Frankowski zrezygnował z funkcji Generalnego Projektanta. Nowym Generalnym Projektantem został Tadeusz Berens główny mechanik reaktora EWA. Po krótkich dyskusjach, ze względu na oczywiste zalety, szybko przystąpiono do projektowania na bazie rdzenia reaktora MR, naszego reaktora MARIA. Należy wyraźnie podkreślić, że we wszystkich fazach projektowania bardzo ważną rolę odegrali pracownicy IBJ. Około 1969 r. nastąpił podział Biura Projektowego PRO- ATOM. Projektanci reaktora MARIA przeszli do ENERGO- PROJEKTU (ze względu na to, że miał on się zająć w przyszłości elektrowniami jądrowymi) i tam kończono projekt, a Generalnym Projektantem został Jan Brzeski. Równolegle przystąpiono do projektowania i budowy stanowiska do badań rdzeni reaktorów wysokostrumieniowych jakim był zestaw krytyczny AGATA, który uruchomiono w 1972 r. Natomiast w 1970 r. przebudowano zestaw krytyczny ANNA na zestaw prędko-termiczny z centralną strefą rdzenia z uranu naturalnego zasilaną neutronami z pierścieniowej strefy termicznej. Tak więc po tych długoletnich przygotowaniach 16 czerwca 1970 r. nastąpiło uroczyste wmurowanie kamienia węgielnego w płytę fundamentową budynku głównego reaktora (umieszczoną na kilkuset palach). Zbudowana też była w stanie surowym część administracyjna budynku A, gdyż tzw. roboty cyklowe rozpoczęto już wcześniej w kwietniu 1970 r. Zaczęła się więc budowa jakiej nigdy w Polsce wcześniej nie wykonywano. Biuro projektów ENERGOPROJEKT odmówiło oficjalnie (poprzez ministra) sprawowania nadzoru autorskiego nad technologią i realizacją rdzeni reaktora łącznie z częściami ruchomymi i związaną z tym technologią materiałów. Prace te przejął w całości na siebie IBJ łącznie z wykonawstwem i rozruchem. Była to decyzja bardzo odważna i odpowiedzialna, ale my przyszli wykonawcy wierzyliśmy, że jej podołamy, no cóż byliśmy młodzi i znaliśmy swoje możliwości. Cykl budowy wraz z rozruchem mechanicznym miał trwać 60 miesięcy, a technologiczny rozruch jądrowy sześć miesięcy, ale dzięki zobowiązaniom terminy te skrócono o dziewięć miesięcy, aby reaktor oddać do rozruchu jądrowego 22 lipca 1974 r. Głównym kierownikiem budowy został pracownik firmy Beton-Stal Mieczysław Puczko. Z ramienia IBJ prace budowlane nadzorował zastępca dyrektora ds. inwestycji Józef Szczesiuk, zaś koordynacją prac związanych z rdzeniem i bezpośrednio związanych urządzeń zajmował się zastępca dyrektora IBJ ds. Energetyki Wacław Dąbek (autor niniejszego tekstu). Utworzyliśmy Zespół ds. Koordynacji Wykonania Rdzenia Reaktora MARIA, który też zajmował się również innymi problemami związanymi z rdzeniem i promieniowaniem. Zespół zbierał się głównie raz w tygodniu dokonując przeglądu postępu prac wykonawców głównie instytutowych, rozwiązując powstałe problemy, wyznaczając terminy itd. Z każdego spotkania, sekretarz Marian Lenard robił szczegółowe sprawozdanie z podjętych decyzji, które na ogół były ściśle przestrzegane. Można przykładowo przytoczyć niektóre niezwykle trudne na owe czasy problemy do rozwiązania w części prac należących do IBJ jak: 1. Dostawy i przechowywanie materiałów. Bardzo szybko okazało się, że dostawy (poprzez centrale handlowe), transport jak i przechowywanie np. stali kwasoodpornej nie spełniają wymagań reaktorowych, gdyż dostawcy przechowują stal zwykłą z nierdzewną, transport odbywa się w warunkach podobnych nie zachowując czystości, a przechowywanie w Instytucie również było takie jak wszędzie. Trzeba więc było zmienić cały proces obrotu i wykorzystania materiałów zgodnie z wymaganiami zapewnienia jakości (o czym ja dowiedziałem się dopiero kilka lat temu). Ilustracją tego problemu niech będzie taki fakt. Potrzebna była duża ilość rur ze stali kwasoodpornej o małych średnicach. Huta bodajże im. M. Buczka w Sosnowcu mogła wykonać takie rury, ale pod warunkiem, że otrzyma wlewki z takiej stali, np. ze Szwecji, więc IBJ dążąc do zmniejszenia kosztów, zakupił i dostarczył wlewki, a Huta wykonała rury, które po wytrawieniu okazały się nieszczelne. Trzeba więc było zakupić rury w Szwecji, które były dobrej jakości.

PTJ Reaktor MARIA widziany w 2004 roku z perspektywy jego trzydziestolecia / ReacTOR MARIA... 11 2. Płyta nośna rdzenia wykonana ze stopu aluminium o wymiarach (nie pamiętam dokładnie) ok. 2 m x 2 m i grubości 0,15 m, musiała zostać obrobiona i należało wykonać w niej gniazda do mocowania elementów rdzenia. Jak wiadomo (z przyjętej konstrukcji rdzenia w postaci rozchylonego graniastosłupa) gniazda te muszą być wykonane każde pod innym kątem. Żaden zakład produkcyjny nie mógł się tego podjąć. Instytut zakupił więc dla Zakładu Doświadczalnego nowoczesną wytaczarkę przy pomocy której dopiero obrobiono płytę. 3. Koszulkowanie w aluminium zakupionych w ZSRR bloków grafitowych składało się z następujących głównych operacji: a) dobór spawalnego stopu aluminiowego na koszulki i denka, b) wygrzewanie bloków grafitowych w temperaturze ok. 800ºC i jednoczesne odgazowanie w próżni ok. 10-3 Tr, c) opracowanie i zbudowanie pieca do operacji opisanych w punkcie b, d) zamykanie bloków w koszulkach spawając automatycznie denka z koszulką, e) sprawdzenie szczelności zamkniętego bloku wykrywaczem helu, odpompowanie, napełnienie azotem do ciśnienia poniżej atmosferycznego i zamknięcie. 4. Opracowanie i wykonanie bloków wielokrotnych do wyprowadzania kanałów poziomych. Opracowano bloki poczwórne do kanałów stycznych i rzędowe do kanału przelotowego i radialnego. Proces przygotowania tych bloków jest taki sam jak bloków pojedynczych lecz ich mechaniczna obróbka i przygotowanie do spawania jak również wykonanie dna kanału i złącz z rurą kanału poziomego wymagają dużej precyzji. 5. Napędy elementów regulacyjnych i zabezpieczających wykonano i zaprojektowano również w Instytucie, przeszły one wiele prób i poprawek na stanowisku badawczym pochylonym zgodnie z pracą w rzeczywistym usytuowaniu w rdzeniu reaktora. 6. Rury na kanały paliwowe zakupiono w ZSRR. Wykonanie kanałów i głowic do nich oraz montaż w nich paliwa było dość trudne. 7. Kolektory chłodzenia kanałów paliwowych, ich montaż w reaktorze i uprzednie wykonanie w zakładzie produkcyjnym w Wyrach, wymagało bardzo dużej precyzji i dokładności. Podziwialiśmy ich wykonanie i kolektory te zyskały miano pająków. Wydaje się, że wymienione problemy są jedynie nielicznymi przykładami jakie musiano rozwiązać, budując reaktor MARIA. Muszę przypomnieć o dwóch (było więcej) wpadkach przy projektowaniu i budowie: pierwsza to zamiana rurociągów chłodzenia reaktora trzeba je było skrzyżować i tak pewno pozostały do obecnych czasów. Skandalem można nazwać wykonawstwo zrzutowych zbiorników jednokomorowego i trójkomorowego, które niedostatecznie zabezpieczono przed wodami podskórnymi, które je deformowały i powodowały nawet ich rozszczelnienie. Nie przypominam sobie, żeby je zdołano naprawić. Reaktor zbudowano na podstawie projektu rdzenia reaktora Instytutu im. I. Kurczatowa typu MR. Materiały jądrowe rdzenia: paliwo, beryl, grafit i niektóre rury i płyty ze stopów aluminium zakupiono w ZSRR. Zdecydowaną większość konstrukcji, układów i systemów wykonano w polskim przemyśle i warsztatach IBJ. Należy stwierdzić, że reaktor ten będąc typem basenowym z rozbieralnym rdzeniem i reflektorem można było łatwo dostosować do dominującego programu, a możliwości produkcji izotopów pozostaną zawsze duże. C. Dąbrowski udowodnił możliwość zastosowania reflektora ciężkowodnego, aby znacznie polepszyć parametry wyprowadzania wiązek neutronów (strumień neutronów termicznych 1,5 2 razy większy, czystość wiązki termicznej 3 8 razy większa) 1. W konstrukcji reaktora przewidziano możliwość zwiększenia mocy cieplnej do 60 MW. W czasie rozpoczęcia budowy reaktora MARIA w sześciu Zakładach Pionu Energetyki IBJ było zatrudnionych 334 pracowników, w tym 23 profesorów i docentów. Przy budowie natomiast pracowało 15 większych przedsiębiorstw głównie z Warszawy i Górnego Śląska zatrudniających razem 1940 osób z czego 620 z IBJ-Świerk (łącznie z Zakładami Doświadczalnymi). W lipcu 1974 r. powołano trzy zespoły specjalistów do odbioru technicznego wszystkich układów i systemów reaktora, którzy zakończyli po miesiącu swoje prace. Zgodnie z harmonogramem w połowie grudnia 1974 r. przeprowadzono doświadczenie krytyczne reaktora MA- RIA. Doświadczenie to zamknęło drugi etap prac związanych z rozruchem reaktora. Prace poprzedzające doświadczenie krytyczne obejmowały doprowadzenie wszystkich układów do stanu pozwalającego na załadunek paliwa jądrowego. Tak więc z końcem 1974 r. IBJ przejął obiekt reaktora z zadaniem doprowadzenia go do projektowych parametrów i wdrożenia do eksploatacji. doc. Wacław Dąbek, były dyrektor Instytutu Badań Jądrowych i Instytutu Energii Atomowej ds. energetyki, Tekst napisany 17 grudnia 2004 r. opracowany przez dr Andrzeja Mikulskiego Przypisy 1 ale ostatecznie zrezygnowania z reflektora ciężkowodnego.