Tematy na XL OliJP rok szkolny 2009/2010 1. APOKRYF W LITERATURZE DAWNEJ I WSPÓŁCZESNEJ

Tematy na XL OliJP rok szkolny 2009/2010 1. APOKRYF W LITERATURZE DAWNEJ I WSPÓŁCZESNEJ Praca ma dotyczyć wyłącznie apokryfów rozumianych jako teksty związane z Biblią (stymulowane wątkami biblijnymi i/lub oparte na starożytnych apokryfach). Nie będą nas więc interesowały rozmaite mistyfikacje literackie i falsyfikaty, nazywane nieraz apokryfami, niezwiązane jednak z problematyką biblijną (takie jak np. Pieśni Osjana Jamesa Macphersona czy Apokryfy Stanisława Lema) a także utwory, które mają w tytule wyraz apokryf, ale nie wiążą się bezpośrednio z interesującą nas problematyką (np. Apokryf rodzinny Hanny Malewskiej). We wstępie do pracy należy najpierw przedstawić definicje apokryfu i wymienić różne rodzaje apokryfów w literaturze dawnej (począwszy od starożytności) i nowszej, łącznie z literaturą XX wieku (ewentualnie też XXI wieku). Następnie powinna się znaleźć we wstępie szersza charakterystyka apokryfu mająca charakter obszernego hasła encyklopedycznego. Takie ujęcie ułatwi uporządkowanie pojęć i będzie podstawą do dalszych części pracy zawierających analizy i interpretacje apokryfów. Przy opracowywaniu takiej syntetycznej, ale zwięzłej charakterystyki apokryfu (najwyżej 2 strony) powinno się unikać popularnych słowników i encyklopedii, a skupić na opracowaniach naukowych. Spośród słowników należy wykorzystywać tylko słowniki naukowe takie jak Słownik literatury staropolskiej pod red. Teresy Michałowskiej. Trzy główne grupy tekstów, jakie należy wziąć pod uwagę w dalszej, podstawowej części pracy to: - apokryfy biblijne, zwłaszcza apokryfy Nowego Testamentu (będą pełniły w analizach funkcję pomocniczą), - apokryfy staropolskie, - współczesne utwory apokryficzne, zwłaszcza powieści. Praca - poza omówionym wyżej wstępem oraz zakończeniem - powinna składać się z dwu części poświęconych: - literaturze dawnej (analiza i interpretacja wybranych apokryfów staropolskich w kontekście Biblii, apokryfów biblijnych i literatury epoki, np. średniowiecza czy renesansu), - literaturze XX-XXI wieku (analiza i interpretacja wybranych apokryfów współczesnych). W obu częściach nie należy omawiać zbyt wielu utworów. W pracy powinna się znaleźć dogłębna, kontekstowa analiza kilku utworów. Mogą to być w pierwszej części pracy (literatura dawna) dwa, najwyżej trzy apokryfy staropolskie; w drugiej części pracy (literatura XX-XXI wieku) - jeden lub dwa utwory współczesne (np. powieść albo powieść i dramat), zarówno z literatury polskiej jak i zagranicznej. Pojęcie apokryfu i apokryfizacji rozumiemy tu szeroko jako produkty różnokierunkowego i wieloetapowego uzupełniania informacji kanonicznych (M. Adamczyk), a więc chodziłoby o teksty literackie, które uzupełniają na różne sposoby kanoniczny tekst Biblii, są przeważnie (ale nie zawsze) oparte na apokryfach starożytnych, a ich cel jest wyraźnie apokryficzny. W pracy znajdą się zatem zarówno utwory dawne, jak i współczesne, i ważne jest, aby w 1

zakończeniu zwrócić uwagę na występujące między nimi podobieństwa, wynikające właśnie z ich - szeroko rozumianego - apokryficznego charakteru. Bibliografia: Apokryfy biblijne: Apokryfy Nowego Testamentu, t. 1-3, Ewangelie apokryficzne, pod red. M. Starowieyskiego. Kraków 2001-2007 lub wydania wcześniejsze. Teksty literackie: Apokryfy staropolskie opublikowane w wymienionych niżej antologiach oraz powieści współczesne takie jak powieści Jana Dobraczyńskiego (Listy Nikodema, Święty miecz), Henryka Panasa (Według Judasza), Romana Brandstaettera (Jezus z Nazarethu) czy współczesne powieści zagraniczne, które opowiadają historie oparte na Biblii, posługując się starożytnymi apokryfami i innymi źródłami, a także autorską fantazją - np. utwory Lloyda C. Douglasa (Szata, Wielki Rybak), Pära Lagerkvista (Barabasz, Mariamne), Artura Lundkvista (Upadek Jerycha). Można wziąć pod uwagę jeszcze wiele innych utworów, ale nie powinno się poświęcać odrębnych analiz w rozprawce utworom literackim, w których motywy apokryficzne stanowią tylko wątek poboczny (jak np. w powieści Dana Browna Kod Leonarda da Vinci). Antologie tekstów staropolskich: cały świat nie pomieściłby ksiąg. Staropolskie opowieści i przekazy apokryficzne. Wyd. Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, wstęp napisała Maria Adamczyk, Warszawa 2008. Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wydanie 3. Wrocław 2005 (lub poprzednie wydania). Literatura przedmiotu: Obszerny spis literatury przedmiotu znajduje się w książce: Grzegorz Kramarek, Tradycja biblijna w literaturze polskiej. Bibliografia opracowań. Wiek XX. Lublin 2004, TN KUL (zob. zwłaszcza w indeksie przedmiotowym pozycję apokryf); kontynuacja i uzupełnienia na stronie internetowej: http://www.kul.lublin.pl/m_wydzialowe/tblp.pdf. Obszerne wykazy podstawowej literatury przedmiotu znajdują się też w następujących hasłach słownikowych, które stanowią dobre wprowadzenie do tematu: Maria Adamczyk, Apokryf. w: Słownik literatury staropolskiej, pod red. Teresy Michałowskiej. Wrocław 1980 (lub wyd. następne) Tytus Górski, Apokryf. W: Słownik rodzajów i gatunków literackich, pod red. Grzegorza Gazdy i Słowini Tyneckiej-Makowskiej. Kraków 2006. 2

2. SZTUKA PORTRETU W GAWĘDZIE I LITERATURZE GAWĘDOWEJ OKRESU ROMANTYZMU Praca może być skoncentrowana wokół następujących zagadnień (albo też problemów wybranych z tej listy lub sformułowanych przez autora. - jak definiujemy gawędę? Do jakich cech utworu odwołuje się pojęcie gawędowości? - styl gawędowy a problem literackości; co można powiedzieć o specyfice słowa w gawędzie? - jakie miejsce w polskim romantyzmie zajmuje gawęda i gawędowość? - obecność tego gatunku w pierwszej poł. XIX w.: współbrzmienie z zasadniczymi tendencjami nurtu romantycznego? komplikacja wizerunku epoki? - bohater romantyczny a bohater utworów gawędowych tego czasu; w jakim stopniu są to postaci zbliżone, a w jakim kreowane wedle różnych wyznaczników światopoglądowych i artystycznych? - w jaki sposób w wizerunkach bohaterów odbija się osobowość pisarska autora gawędy? Czy to jest istotny problem gatunku? - co to znaczy: sztuka portretu i w jaki sposób można uporządkować problem widzenia bohaterów gawędy (widzenie bezpośrednie, pośrednie, konteksty i okoliczności historyczne, kulturowe, obyczajowe, polityczne )? - bohater utworu gawędowego a problem ożywiania przeszłości; czy możliwe jest zbliżenie gawędowości z lirycznością (np. w Panu Tadeuszu) i jak taka sytuacja może wpływać na kształt portretu? - w jaki sposób portretowanie bohaterów związane jest ze sposobem stylistycznego ukształtowania utworu (gawęda prozą, elementy gawędowości w utworach poetyckich)? - w jaki sposób charakter gawędy polskiego romantyzmu jest czynnikiem konstytuującym całościową wizję epoki? Najważniejsze źródła: A. Mickiewicz, Pan Tadeusz H. Rzewuski, Pamiątki Soplicy 3

A. Fredro, Trzy po trzy Antologia: M. Maciejewski, Choć Radziwiłł, alem człowiek. Gawęda romantyczna prozą, Kraków 1985; (również: W. Pol, Pieśni Janusza; J. Słowacki, Preliminaria peregrynacji do Ziemi Świętej J. O. Ks. Radziwiłła Sierotki; K. Gaszyński, Kontuszowe pogadanki i obrazki z szlacheckiego życia; M. Czajkowski, Gawędy ) Literatura przedmiotu: K. Bartoszyński, Gawęda, hasło w: Słownik literatury XIX w., red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław 1991(tu zob. również bibliografię) K. Bartoszyński, O amorfizmie gawędy. Uwagi na marginesie Pamiątek Soplicy, w: Prace o literaturze i teatrze ofiarowane Z. Szwejkowskiemu, 1966; przedruk w książce: K. Bartoszyński, Teoria i interpretacja, Warszawa 1985 W. Borowy, Uwagi o Fredrowskim Trzy po trzy, w: Ze studiów nad Fredrą, Kraków 1921 M. Maciejewski, Gawęda jako słowo przedstawione, w: tenże, Poetyka- gatunek- obraz, Wrocław 1977 M. Maciejewski, Gawęda o gawędzie Panie Kochanku, wstęp do: Choć Radziwiłł alem człowiek Gawęda romantyczna prozą, Kraków 1985 K. Stępnik, Poetyka gawędy wierszowanej, 1983 Z. Szmydtowa, Czynniki gawędowe w poezji Mickiewicza, w: Rousseau-Mickiewicz i inne studia, Warszawa 1961 Z. Szmydtowa, Poetyka gawędy, w: taż, Studia i portrety, Warszawa 1969 Z. Szweykowski, wstęp do: H. Rzewuski, Pamiątki Soplicy, Wrocław 1928 A. Waśko, Romantyczny sarmatyzm, Kraków 2001 M. Żmigrodzka, Karmazyn, palestrant i wiek XIX, [w:] tejże, Przez wieki idąca powieść. Wybór pism o literaturze XIX i XX w., Warszawa 2002 4

3. MIASTO W LITERATURZE POLSKIEJ XIX i XX WIEKU Na podstawie proponowanych poniżej zagadnień sproblematyzuj temat i omów go, odwołując się do wybranych tekstów literackich oraz opracowań. PROPONOWANE ZAGADNIENIA: Człowiek w przestrzeni miejskiej (psychologiczne, socjologiczne, ekonomiczne aspekty życia w wielkim mieście, mnogość bodźców wzrokowych i dźwiękowych, zwiększenie tempa życia, anonimowość, wpływ procesów urbanizacji na życie mieszkańców) Sprzeczne postawy wobec miasta. Pochwała postępu, zachwyt nowymi możliwościami czy lęk przed alienacją, samotnością w tłumie, rozpadem więzi międzyludzkich? Opozycja miasto-wieś (miasto widziane z perspektywy wsi, opozycja cywilizacja-natura, stosunek mieszkańców miasta do natury) Antyurbanizm (przyczyny, przejawy, specyfika polskiego antyurbanizmu) Sposoby opisywania miasta (np. konwencja naturalistyczna, konwencja oniryczna) Flâneur zakochany w mieście spacerowicz, obserwator życia (flâneur jako typ artysty i bohatera literackiego, zmiana oglądu miasta: od statycznego ujęcia panoramicznego do dynamicznego postrzegania w ruchu) Kobiety w mieście (jak płeć warunkuje funkcjonowanie w miejskiej przestrzeni, rozwój miasta a proces emancypacji kobiet, zagrożenia i szanse dla mieszkanek wielkich miast, kobiety w przestrzeni prywatnej i publicznej) Mniejszości narodowe w mieście (jak bycie obcym, innym warunkuje funkcjonowanie w miejskiej przestrzeni) Na marginesach miasta. Peryferia, przedmieścia, dzielnice nędzy (sposób przedstawiania tych obszarów i bohaterów z nizin społecznych, literatura zaangażowana) Obraz sfery mieszczańskiej (mieszczańska kamienica, mieszczański styl życia, krytyka konwenansów) Alegorie, symbole i mity związane z przestrzenią miejską (np. miasto jako moloch, jako labirynt) 5

Miasto a historia i polityka (jak odciskają na przestrzeni miejskiej swoje piętno wydarzenia historyczne i kolejne epoki, np. zabory, odzyskanie niepodległości, czas socjalizmu) Miasto i jego magiczne miejsca (specyficzne miejskie przestrzenie, np. parki, bazary, sklepy, kawiarnie). TEKSTY LITERACKIE: W. Berent, Próchno M. Białoszewski, Szumy, zlepy, ciągi P. Gojawiczyńska, Dziewczęta z Nowolipek oraz Rajska jabłoń S. Grzesiuk, Boso, ale w ostrogach T. Konwicki, Mała apokalipsa oraz Wniebowstąpienie A. Kowalska, Pestka M. Kuncewiczowa, Dyliżans warszawski Niepiękne dzielnice. Reportaże o międzywojennej Warszawie, wybór i oprac. J. Dąbrowski i J. Koskowski E. Orzeszkowa, Marta B. Prus, Lalka oraz Kroniki (wybór) Przedmieście, Zespół Literacki Przedmieście W. S. Reymont, Ziemia obiecana I. B. Singer, Szosza, przeł. Sz. Sal oraz Szumowiny, przeł. Ł. Nicpan L. Tyrmand, Zły G. Zapolska, Córka Tuśki, Janka oraz Kaśka Kariatyda S. Żeromski, Ludzie bezdomni Autor pracy może zaproponować i omówić wybrane przez siebie teksty literackie dotyczące jego własnego miasta. 6

Literatura przedmiotu: OPRACOWANIA: J. Bachórz, Oswajanie miasta, Przegląd Humanistyczny 1992, nr 6 Ch. Baudelaire, Malarz życia nowoczesnego, przeł. J. Guze, przedmowa Cz. Miłosz, Gdańsk 1998 lub [w:] tegoż, Ch. Baudelaire, Rozmaitości estetyczne, przeł. J. Guze, Gdańsk 2000 W. Benjamin, Park Centralny, Paryż II Cesarstwa według Baudelaire a, Paryż stolica dziewiętnastego wieku [w:] tegoż, Twórca jako wytwórca, wybór H. Orłowski, przeł. H. Orłowski i J. Sikorski, Poznań 1975 lub [w:] tegoż, Anioł historii, Eseje, szkice, fragmenty, wybór i oprac. H. Orłowski, przeł. K. Krzemieniowa, H. Orłowski i J. Sikorski, Poznań 1996 J. Detko, Warszawa naturalistów, Warszawa 1980 Formy estetyzacji przestrzeni publicznej, red. J. S. Wojciechowski i A. Zeidler-Janiszewska, Warszawa 1998 M. Głowiński, Labirynt, przestrzeń obcości [w:] tegoż, Mity przebrane, Kraków 1994 W. Gutowski, Symbolika urbanistyczna w literaturze polskiego modernizmu [w:] tegoż, Mit-Eros- Sacrum. Sytuacje młodopolskie, Bydgoszcz 1999 I. Maciejewska, Wielkie miasto w prozie okresu Młodej Polski a problemy naturalizmu [w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 3, red. E. Jankowski i J. Saloni-Kulczycka, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1984 Miasto-Kultura-Literatura. Wiek XIX, red. J. Data, Gdańsk 1993 Mieszczaństwo i mieszczańskość w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku, red. E. Ihnatowicz, Warszawa 2000 Cz. Miłosz, Legenda miasta-potwora [w:] tegoż, Prywatne obowiązki, Olsztyn 1990 E. Paczoska, Lalka czyli rozpad świata, Białystok 1995 lub Warszawa 2008 Pisanie miasta czytanie miasta, red. A. Zeidler-Janiszewska, Poznań 1997 Pisarze Młodej Polski i Warszawa, red. D. Knysz- Tomaszewska, R. Taborski i J. Zacharska, 7

Warszawa 1998 M. Popiel, Od topografii do przestrzeni mitycznej. Analiza przestrzeni w Ziemi obiecanej Reymonta, Pamiętnik Literacki 1979, z. 4 Przestrzeń, filozofia i architektura. Osiem rozmów o poznawaniu, produkowaniu i konsumowaniu przestrzeni, red. E. Rewers, Poznań 1999 E. Rewers, Post-polis. Wstęp do filozofii ponowoczesnego miasta, Kraków 2005 E. Rybicka, Modernizowanie miasta. Zarys problematyki urbanistycznej w nowoczesnej literaturze polskiej, Kraków 2003 G. Simmel, Mentalność mieszkańców wielkich miast [w:] tegoż, Socjologia, przeł.m. Łukasiewicz, Warszawa 2005 Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz i A. Kowalczykowa, Wrocław 1997, hasło Miasto Słownik literatury polskiej XX wieku, red. A. Brodzka i inni, Wrocław 1993, hasło Urbanizm, antyurbanizm W. Toporow, Miasto i mit, przeł. B. Żyłko, Gdańsk 2000 A. Wallis, Koncepcja miasta i kryzys miasta [w:] Problemy wiedzy o kulturze, red. A. Brodzka, M. Hopfinger i J. Lalewicz, Wrocław 1986 Warszawa pozytywistów, red. J. Kulczycka-Saloni i E. Ihnatowicz, Warszawa 1992 M. Zielińska, Warszawa dziwne miasto, Warszawa 1995 8

4. NOWE POKOLENIE POLSKIEGO REPORTAŻU Zadaniem uczestnika Olimpiady jest odpowiedź własna na pytania dotyczące twórczości dwu lub trzech autorów, spośród wymienionych (też zresztą wybranych) reporterów nowego pokolenia. Próba charakterystyki pisarstwa reportażowego wybranych autorów, określająca sposób uprawiania tego gatunku oraz jego indywidualizację; jakie są charakterystyczne dla omawianych autorów właściwości ich stylu? Czy twórczość młodego pokolenia reportażu można określić mianem szkoły? Co odziedziczyło, a czym się różni od swych mistrzów (Ryszard Kapuściński, Hanna Krall) nowe pokolenie reporterów? Jakie są powiązania i odmienności między mistrzami a wybranymi do analizy autorami? Omówienie zasięgu i wnikliwości oglądu analizowanej przez tych autorów tematyki (glob, kraj, wybitne i doceniane postaci lub grupy albo przeciwnie, odrzucane środowiska i jednostki) Nowe tematy, nowa poetyka? Wnioski, jakie wynikają z doboru i analizy porównywanych tekstów reportażowych czy parareportażowych. Co w tych wnioskach może okazać się ważne dla losów współczesnej literatury? Czy pojęcie literatury stosowanej, literatury faktu ma dzisiaj sens badawczy? (prośba o indywidualne zdanie) Czy teksty nowego pokolenia otwierają na nowo dyskusję na temat gatunku reportażu? Czy dostrzegasz w ostatnich latach ciekawych autorów młodego pokolenia, którzy nie zostali poniżej wymienieni? (opcjonalnie) Wybrani autorzy: Wojciech Jagielski: Dobre miejsce do umierania. Wstęp Ryszarda Kapuścińskiego, Warszawa 1994 (rec. Krystyna Kurczab-Redlich, Na Kaukazie..., Nowe Książki 2005, nr 10) Modlitwa o deszcz, Warszawa 2002 Wieże z kamienia, Warszawa 2004 (rec. Paweł Urbaniak, Zikr skarga do Boga, Odra, R. 45, nr 9

12, 2005) Lidia Ostałowska: Cygan to Cygan, Warszawa 2002 Mariusz Szczygieł: Niedziela, która zdarzyła się w środę, Warszawa 1996 Na każdy temat talk show do czytania, Warszawa 1997 Gottland, Wołowiec 2006 Wojciech Tochman: Fascynuje mnie tajemnica (rozmowę przeprowadziła Marta Mizuro, Odra R. 45, nr 12, 2005) Schodów się nie pali, Kraków 2000 i 2006. Jakbyś kamień jadła, Wołowiec 2008. Córeńka, Kraków 2005 (rec. Grażyna Borkowska, Zawód: reporterka, Res Publica Nowa R. 19, nr 1, 2006) Wściekły pies, Kraków 2007 Artur Domosławski: Chrystus bez karabinu: o pontyfikacie Jana Pawła II, Warszawa 1999 Świat nie na sprzedaż: rozmowy o globalizacji i kontestacji, Warszawa 2002 Gorączka latynoamerykańska, Warszawa 2004 Ameryka zbuntowana, Warszawa 2007 Anna Fostakowska (reportaże w internecie) Magdalena Grzebałkowska (reportaże w internecie) Antologie: Kraj raj : piszą reporterzy "Gazety"; wstęp Adam Michnik, Warszawa : "Rytm", 1993 To nie mój pies, ale moje łóżko : reportaże roku 1997, Warszawa : Prószyński i Ska, 1998 (M. Grochowska Sprzeczne z piątym przykazaniem; P. Głuchowski, Jarosław Kopeć Osaczona; L. Ostałowska, P. Smoleński To nie mój pies, ale moje łóżko; A. Bikont, J. Szczęsna I napisał: 10

Płaczę, bo nie nauczyłem się mówić; I. Morawska Jak Emilię z Kalabrii od złej pani wykradłam; P. Głuchowski Lepiej na Tomka padło; P. Głuchowski W Sales Twoje życie; M. Dębicki, K. Fijałek, K. Sypniewska Widzę błękit. Można zabić tego drugiego; W. Tochman Mówię ci, tam była enklawa tajemna; J. Hugo-Bader Nie pije, popala, hoduje żółwie; L. Ostałowska Czepielowice po wodzie; P. Głuchowski Jeden Furkot wie) Wysokie Obcasy. Twarze, Warszawa 2003 Cała Polska trzaska: reportaże Gazety Wyborczej 20012004 [Marcin Fabjański et al.]; red. Bożena Dudko, Warszawa 2005 Opracowania: 1. Reportaż : wybór tekstów z teorii gatunku; wybór, [słowo wstępne] Kazimierz Wolny; Rzeszów 1992 2. Wokół reportażu podróżniczego, t. 2, pod red. Dariusza Rotta, Katowice 2007 3. Reportaż w dwudziestoleciu międzywojennym, pod red. Krzysztofa Stępnia, Magdaleny Piechoty, Lublin 2004 4. Reportaż a przemiany społeczne po 1989 roku, pod red. Kazimierza Wolnego-Zmorzyńskiego, Wojciecha Furmana, Rzeszów 2005 5. Egon Erwin KISCH, Jarmark sensacji, tłum. S. Wygodzki, Warszawa 1949 6. Krystyna GOLDBERGOWA, Reportaż. Literatura faktu, Warszawa 1982 7. Ryszard KAPUŚCIŃSKI, Autoportret reportera, Kraków 2003 8. Ryszard KAPUŚCIŃSKI, Lapidarium (I-VI), Warszawa 1990-2007 9. Krzysztof KĄKOLEWSKI, Wokół estetyki faktu, Studia Estetyczne 1965 t. 2 10. Hasło Reportaż (K. Kąkolewski), [w:] Słownik literatury polskiej XX wieku. Pod red. A. Brodzkiej, M. Puchalskiej, M. Semczuk, A. Sobolewskiej, E. Szary-Matywieckiej, Warszawa 1992 11. Andrzej MAGDOŃ, Reporter i jego warsztat, Kraków 1993 12. Beata NOWACKA, Zygmunt ZIĄTEK, Ryszard Kapuściński: biografia pisarza, Kraków 2008 13. Jan PACŁAWSKI, O reportażu i reportażystach, Kielce 2005 14. Elżbieta PLESZKUN- OLEJNICZAKOWA, Reportaż,wokół pochodzenia, definicji i podziałów, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica [Z.] 7 t. 2 (2005) 11

15. Maciej SIEMBIEDA, Reportaż po polsku, Poznań 2003 16. Maciej SIEMBIEDA, Reportaż po polsku, Poznań 2003 17. Melchior WAŃKOWICZ, Karafka La Fontaine a, t. 1-2, Warszawa 1972, 1980 18. Kazimierz WOLNY, O poetyce współczesnego reportażu polskiego, Rzeszów 1991 19. Zygmunt ZIĄTEK, Wiek dokumentu: inspiracje dokumentarne w polskiej prozie współczesnej; Warszawa 1999 20. Jolanta ŻADZIŁKO- SZTACHELSKA, Reporteryje" i reportaże: dokumentarne tradycje polskiej prozy w 2 połowie XIX i na początku XX wieku (Prus, Konopnicka, Dygasiński, Reymont), Białystok 1997 12

5. O TYM JAK SIĘ WYRAZY ŁĄCZĄ I CO Z TEGO WYNIKA, CZYLI MIĘDZY ŁĄCZLIWOŚCIĄ A FRAZEOLOGIĄ Wykorzystując podany zestaw zagadnień i opracowań, omów ogólnie problem łączliwości leksykalno-semantycznej (część I). Na podstawie zdobytej wiedzy opracuj samodzielnie jedno z podanych zadań (część II). Problemy: typy łączliwości (leksykalno-semantyczna i składniowa; systemowa i normatywna; gdzie przebiegają granice między różnymi typami łączliwości? istota łączliwości leksykalno-semantycznej (czym jest łączliwość?, jak się ją opisuje?; czy łączliwość zawsze zależy od znaczenia wyrazu?; jaka jest rola zwyczaju językowego w kształtowaniu się łączliwości?) normatywny opis łączliwości (gdzie go można znaleźć?, komu i czemu służy?) rola łączliwości leksykalno-semantycznej w klasyfikacji związków wyrazowych (związki stałe, łączliwe i luźne; co to jest idiom i kolokacja?) Zadania do wyboru: 1. Zbadaj łączliwość 10 dowolnie wybranych wyrazów. Możesz (do wyboru): przeprowadzić ankietę wśród uczniów swojej szkoły, wśród członków rodzinyi znajomych itp. przebadać zasoby internetowe (np. za pomocą wyszukiwarki Google) albo materiał zgromadzony w korpusie PWN (http://korpus.pwn.pl/) sprawdzić ich łączliwość w wybranych słownikach Zgromadzony materiał przeanalizuj i zinterpretuj zgodnie z pytaniami, które sobie zadasz (np.: Czy słownikowy opis łączliwości różni się od danych internetowych?, Czy młodzi ludzie inaczej łączą wyrazy niż przedstawiciele starszego pokolenia?, O czym to świadczy? itp.). 2. Ze słowników frazeologicznych wybierz 10 stałych związków frazeologicznych (nie muszą to być związki idiomatyczne) i sprawdź, jak funkcjonują w obiegu publicznym. Ustal, czy są poddawane modyfikacjom, czy też nie narusza się ich struktury. Możesz (do wyboru): przeprowadzić ankietę wśród uczniów swojej szkoły, wśród członków rodzinyi znajomych itp. przebadać zasoby internetowe (np. za pomocą wyszukiwarki Google) albo materiał zgromadzony w korpusie PWN (http://korpus.pwn.pl/) sprawdzić ich łączliwość w wybranych słownikach Zgromadzony materiał przeanalizuj i zinterpretuj: odpowiedz na pytanie, o czym świadczą wyniki Twoich obserwacji (jeśli dane słownikowe różnią się od tych zgromadzonych w badaniu, to czy świadczy to o zmianie normy frazeologicznej? Jeśli nie to o czym?). 3. Łączliwość leksykalno-semantyczna daje świetne możliwości gry na znaczeniach 13

i skojarzeniach. Korzysta z tego m.in. literatura piękna, reklama, prasa. Sięgnij do współczesnych tekstów i na podstawie 10 przykładów zaczerpniętych (do wyboru) z: prozy (fragmentów jednej książki) poezji (kilku wierszy jednego autora) reklam nagłówków /tytułów prasowych pokaż, jak te możliwości są wykorzystywane*. (Aby analiza była pełniejsza, warto porównać łączliwość wybranych przykładów z opisem normy językowej w słownikach języka polskiego i poprawnej polszczyzny). *Należy unikać omawiania przykładów analizowanych w opracowaniach. Literatura Słowniki: 1. Mirosław Bańko, Słownik dobrego stylu, WN PWN, Warszawa 2006 2. Andrzej Dąbrówka, Ewa Geller, Ryszard Turczyn, Słownik synonimów, MCR, Warszawa 1993 3. Katarzyna Mosiołek-Kłosińska, Anna Ciesielska, W kilku słowach: słownik frazeologiczny języka polskiego, Wydawnictwa Szkolne PWN, Warszawa 2001 4. Piotr Müldner-Nieckowski, Wielki słownik frazeologiczny języka polskiego, Świat Książki, Warszawa 2003 5. Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, t. 1-2, Wiedza Powszechna, Warszawa 1974 6. Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, t. 1-2, WN PWN, Warszawa 2000 7. Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław Dunaj, Wilga, Warszawa 1996 8. Uniwersalny słownik języka polskiego, red. Stanisław Dubisz, WN PWN, Warszawa 2003 9. Wielki słownik poprawnej polszczyzny, red. Andrzej Markowski, WN PWN, Warszawa 2004 Pozostałe opracowania: 1. Mirosław Bańko, O tzw. prozodii semantycznej i jej opisie w słownikach [w:] Nowe studia leksykograficzne 2, Wyd. IJP PAN, Kraków 2008 2. Stanisław Bąba, Innowacje frazeologiczne współczesnej polszczyzny, Wydawnictwo UAM, Poznań 1989 3. Jerzy Bralczyk, Język na sprzedaż, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2004 4. Danuta Buttler, Pojęcie wariantów frazeologicznych [w:] Stałość i zmienność związków frazeologicznych, red. Andrzej Maria Lewicki, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1982 5. Danuta Buttler, Zagadnienia normatywne związane z syntagmatycznym doborem elementów leksykalnych [w:] Danuta Buttler,Halina Kurkowska,Halina Satkiewicz, Kultura języka polskiego, t. II, PWN, Warszawa 1982. 6. Piotr Fliciński, Frazeologia w Wielkim słowniku języka polskiego a zasób związków idiomatycznych współczesnej polszczyzny [w:] Nowe studia leksykograficzne 2, Wyd. IJP PAN, Kraków 2008 7. Bartłomiej Guz, Język wchodzi w grę o grach językowych na przykładzie sloganów 14

reklamowych, nagłówków prasowych i tekstów graffiti, Poradnik Językowy 2001, z. 10 8. Jolanta Ignatowicz-Skowrońska, Związki frazeologiczne w reklamie prasowej [w:] Polszczyzna a/i Polacy u schyłku XX wieku, red. Kwiryna Handke i Hanna Dalewska-Greń, Slawistyczny Ośrodek Wydawniczy, Warszawa 1994 9. Jacek Kołodziej, Reklama: gra słowami, Zeszyty Prasoznawcze 1993, z. 3 4 10.Emilia Kozarzewska, O pewnych typach werbalnych związków wyrazowych [w:] Stałość i zmienność związków frazeologicznych, red. Andrzej Maria Lewicki, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1982 11.Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdzińska, Frazeologia [w:] Współczesny język polski, red. J. Bartmiński, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001 12.Andrzej Maria Lewicki, Frazeologizmy w sloganach reklamowych [w:] Kreowanie świata w tekstach, red. Andrzej Maria Lewicki i Ryszard Tokarski, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1995 13.Andrzej Maria Lewicki, Problemy metodologiczne wariantywności związków frazeologicznych [w:] Stałość i zmienność związków frazeologicznych, red. tenże, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1982 14.Andrzej Markowski, Łączliwość wyrazów, jej typy i kwestie normatywne z nią związane [w:] tegoż Kultura języka polskiego. Teoria. Zagadnienia leksykalne, WN PWN, Warszawa 2006 15.Katarzyna Mosiołek-Kłosińska, O zakłóceniach łączliwości systemowej wyrazów. Zakłócenie łączliwości a błąd semantyczny, Poradnik Językowy 1997, z. 3 16.Katarzyna Mosiołek-Kłosińska, Zakłócenie łączliwości normatywnej wyrazów jako przejaw działania tendencji do usuwania wyjątków, Poradnik Językowy 1997, z. 6 17.Anna Pajdzińska, Frazeologizmy jako tworzywo współczesnej poezji, Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask 2005 18.Anna Pajdzińska, Studia frazeologiczne, Oficyna Wydawnicza LEKSEM, Łask 2006(szczególnie artykuły: Szeregi wariantów a mechanizmy łączliwości frazeologicznej; Elementy motywujące znaczenie w składzie związków frazeologicznych; Łączliwość wyrazów a językowy obraz świata; Frazeologizmy w walce z określoną epoką ) 19.Edyta Pałuszyńska, Nagłówki w Gazecie Wyborczej, Piktor, Łódź 2006 20.Walery Pisarek, Poznać prasę po nagłówkach!, Ośrodek Badań Prasoznawczych RSW Prasa, Kraków 1967 21.Renata Przybylska, Z problemów słownikowego opisu łączliwości rzeczownika [w:] Nowe studia leksykograficzne, Wyd. IJP PAN, Kraków 2007 22.Katarzyna Węgrzynek, Związki frazeologiczne w Wielkim słowniku języka polskiego [w:] Nowe studia leksykograficzne, Wyd. IJP PAN, Kraków 2007 15

TEMAT TEATROLOGICZNY 6. TEATR, CYRK, KABARET MIESZANIE GATUNKÓW W polskim TEATRZE WSPÓŁCZESNYM 1. zjawisko mieszania gatunków na scenie w wieku XX, jego funkcja i cel (od Meyerholda i Piscatora po teatr absurdu) 2. kabaret jako forma parodii teatralnej 3. zagadnienie mieszania gatunków możliwe do rozpatrzenia jako: gra z konwencją parodia gra ze słowem konstrukcja formy przewrotnej 4. przyczyna i funkcja mieszania form 5. karnawalizacja formy teatralnej wzniosłość zdegradowana i codzienność uwznioślona Reżyserzy, których prace stanowią przykład gatunkowego pomieszania : Tadeusz Kantor Krystian Lupa Jerzy Grzegorzewski Mikołaj Grabowski Andrzej Dziuk Piotr Cieplak, Grzegorz Jarzyna Krzysztof Warlikowski Paweł Miśkiewicz Jan Klata Maja Kleczewska Autor pracy może wybrać i omówić dowolne spektakle i reżyserów, ważne, aby spektakle stanowiły przykład mieszania form. Istotna jest również analiza wybranych przedstawień. Bibliografia (do wyboru w miarę możliwości dostępu): 1. Ch. Balm, Wprowadzenie do nauki o teatrze, Warszawa 2002 2. E, Barba, N. Savarese, Sekretna sztuka aktora. Słownik antropologii teatru, przekł. G. Ziółkowski, G. Godlewski, J. Fret, A. Jelewska-Michaś i in., Wrocław 2005 3. J. Błoński, Witkacy, Kraków 2001 4. H. Ch. Béhar, Dada i surrealizm w teatrze, przekł. P. Szymanowski, Warszawa 1975 5. B. Brecht, Małe organon dla teatru, przekł. A. Sowiński, Pamiętnik Teatralny 1955 z. 1 16

6. B. Brecht, Wartość mosiądzu, przekł., wybór i noty Werner Hecht, Warszawa 1975 7. M. Carlson, Performans, przekł. E. Kubikowska, Warszawa 2007 8. B. Danowicz, Był cyrk olimpijski..., Warszawa 1984 9. M. Dziewulska, Inna obecność, Warszawa 2009 [cz. 1: Teatr] 10.Encyklopedia kultury. Teatr Widowisko, red. M. Fik, Warszawa 2000 11.D. Fox, Aktorstwo kabaretowe - zabawa; zawód; sztuka, w: Od symbolizmu do postteatru, red. E.Wąchocka, Warszawa 1996 12.D. Fox, Stan badań nad teatrem kabaretowym i rewiowym, w: Teatrologia polska u schyłku XX wieku, red. J. Michalik i A. Marszałek, Kraków 2001 13.D. Fox, Kabarety i rewie międzywojennej Warszawy: Z prasowego archiwum Dwudziestolecia, Katowice 2007 [Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach] 14.P. Gruszczyński, Ojcobójcy. Młodsi zdolniejsi w teatrze polskim, Warszawa 2003 15.Historia teatru, red. J.R. Brown, przekł. H. Baltyn-Karpińska, Warszawa, Świat Książki, 1999 [Ch. Innes, Teatr po I i II wojnie światowej, ss. 380 444] oraz wyd. drugie: Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007 16.I. Kiec, Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina... czyli o kabarecie, Poznań 2001 17.I. Kiec, W kabarecie, Wrocław 2004 [seria: A to Polska właśnie ] 18.J. Kopciński, Witkacy idzie na Operetkę, Teatr 2000 nr 9 19.D. Kosiński, Polski teatr przemiany, Wrocław 2007 20.T. Kowzan, O autonomiczności sztuki widowiskowej, Pamiętnik Teatralny 1970, z. 1-2, przedr. m.in. w: Problemy teorii dramatu i teatru, red. J. Degler, t. 2, Wrocław 2003 21.J. Limon, Piąty wymiar teatru, Gdańsk 2006 22.D. Kuźnicka, Obszary zwątpień i nadziei : inscenizacje Jerzego Grzegorzewskiego 1966-2005, Warszawa 2006 23.W. Meyerhold, Przed rewolucją, przekł. J. Koenig, Warszawa 1988 24.E. Morawiec, Powidoki teatru, Kraków 1991 25.E. Morawiec, Jerzy Grzegorzewski: mistrz światła i wizji, Kraków 2006 26.G. Niziołek, Grzegorzewski piętra teatru, Teatr 1988, nr 3 27.G. Niziołek, Oh, les beaux jours, Teatr 1993, nr 4 28.G. Niziołek, Ach, iskrą tylko!, Teatr 1994, nr 5 29.G. Niziołek, Sny, komedie, medytacje, Kraków 2000 30.P. Pavis, Słownik terminów teatralnych, przekł. i oprac. S. Świontek, Wrocław 1998 31.E. Piscator, Teatr polityczny, przekł. i wstęp R. Szydłowski, Warszawa 1982 32.T. Plata, Być i nie być : kategoria obecności w teatrze i performansie ostatniego półwiecza, Warszawa 2009 33.K. Pleśniarowicz, Przestrzenie deziluzji. Współczesne modele dzieła teatralnego, Kraków 1996 34.K. Pleśniarowicz, Kantor, Wrocław 1997 35.K. Pleśniarowicz, Ostatni spektakl Kantora rekonstrukcja idei, Dialog 1994, nr 2 36.M. Porębski, Tadeusz Kantor i nowa wolność artystycznego języka, Dialog 1990, nr 7 37.Problemy teorii dramatu i teatru, red. J. Degler, t.1-2 (wybrane teksty), Wrocław 2003 38.M. Prussak, Wielka magia teatru, Teatr 1998 nr 11 39.Z. Raszewski, Teatr w świecie widowisk. Dziewięćdziesiąt jeden listów o naturze teatru, Warszawa 1991 40.D, Ratajczakowa, Teatralność i sceniczność [w:] Problemy teorii dramatu i teatru, red. J. Degler, t.1, Wrocław 2003 41.R. Schechner, Performatyka: Wstęp, przekł. T. Kubikowski, Wrocław 2006 42.L. Sokół, Groteska w teatrze S.I. Witkiewicza, Wrocław 1973 17

43.Strategie publiczne, strategie prywatne. Teatr polski 1990-2005, red. T. Plata, Warszawa 2006 44.B. Świąder, W metafizycznej dziurze. Teatr Witkacego w Zakopanem, Gdańsk 2004 45.A. Tairow, Notatki reżysera i proklamacje artysty, przekł. J. Ludawska, wstęp i noty J. Koenig, Warszawa 1979 46.Teatr - media kultura, red. E. Wąchocka, D. Fox, Katowice 2006 47.J. Walaszek, Ślady przedstawień, Warszawa 2008 48.E. Wachtangow, Poszukiwania, przekł. H, Bieniewski, wstęp H. Bieniewski i E. Csató, Warszawa 1967 Dialog 1989 nr 1: PRÓBY ZAPISU: Cricot 2 Nigdy już tu nie powrócę. - zeszyty monograficzne Notatnika Teatralnego oraz Pamiętnika Teatralnego na portalu: www. witryna czasopism znajdują się spisy treści obu tych periodyków Notatnika... od roku 1999, a Pamiętnika... od 2001 [ Didaskalia, Dialog i Teatr od 2000 roku] - recenzje spektakli zamieszczone w prasie codziennej, miesięczniku Teatr i dwumiesięczniku Didaskalia od 2004 roku recenzje i omówienia prasowe działalności poszczególnych reżyserów zamieszczane są na portalu: www.e-teatr.pl 18

TEMAT TEATROLOGICZNY 7. HAMLET - KSIĄŻĘ POLSKI. METAMORFOZY POSTACI HAMLETA W POLSKIM DRAMACIE I TEATRZE Zagadnienia do wyboru: Hamlet w porządku historycznym - jak dramat Szekspira wystawiano w polskim teatrze od prapremiery w 1798 roku we Lwowie po dzień dzisiejszy, m.in. - najznamienitsi polscy odtwórcy Hamleta? Hamlet współczesny: - polityczny (ewent.: Hamlet swojej epoki), ze szczególnym uwzględnieniem inscenizacji po 1956 (m.in. Hamlet Leszka Herdegena w Krakowie, 1956; Hamlet Igora Przegrodzkiego we Wrocławiu, 1957; Hamlet Edmunda Fettinga w Gdańsku, 1960) oraz w latach osiemdziesiątych, po 13 grudnia 1981, także w Teatrze TV, zwłaszcza Janusza Warmińskiego, Warszawa, Teatr Ateneum 1983 i Jana Englerta, Teatr TV 1985; oddźwięk tych inscenizacji w poezji (np. październikowe u Herberta czy Woroszylskiego); Hamlet współczesny: - codzienny, zwyczajny chłopak, młody, nagi (w tym - obnażony wewnętrznie), tu: interpretacja postaci w inscenizacjach po 1945, np. Wilama Horzycy (Adam Hanuszkiewicz), Poznań 1950, Andrzeja Wajdy (Jerzy Stuhr i Teresa Budzisz-Krzyżanowska), Kraków, Stary Teatr 1981 i 1989, Gustawa Holoubka (Holoubek, 1962 oraz Piotr Fronczewski, 1979, w Teatrze Dramatycznym, Jan Englert w Teatrze Telewizji), Hanuszkiewicza (Daniel Olbrychski), Warszawa 1970, Marka Okopińskiego, Gdańsk 1974, Jerzego Grudy, Szczecin 1979, Henryka Tomaszewskiego, Wrocław, Teatr Pantomimy, 1979, Krzysztofa Nazara, Gdańsk, 1996, Krzysztofa Warlikowskiego (Jacek Poniedziałek), Warszawa 1999, Krzysztofa Jasińskiego, Kraków, Teatr STU, 2000 + niezrealizowany, a opisany Hamlet Radziwiłowicza w inscenizacji Swinarskiego. Każdy bohater swojej epoki z natury rzeczy bywa Hamletem - jak odzwierciedla się ta prawidłowość w interpretacji postaci i dramatu? Hamlet - zagadnienia interpretacji, m.in. Hamlet jako inspirator, Hamlet jako autor dramatu o Hamlecie, maska Hamleta, sztuka teatru: - teatr w teatrze, aktor - polityk, aktor - kreator świata przedstawionego, aktorstwo jako maska; Hamlet w sztuce: motywy hamletyczne, przetworzenia i inspiracje, m.in. w malarstwie (Malczewski, Hamlet z margerytką, nawiązujący i do Hamleta i do Szczęsnego) i literaturze. Hamlet przetworzony dramatycznie: 19

Horsztyński Słowackiego (inscenizacja Edmunda Wiercińskiego w Teatrze Polskim w Warszawie, 1953 Hamlet Wyspiańskiego (inscenizacje: Jerzego Grotowskiego, Opole; Jacka Woszczerowicza, Teatr Ateneum-Warszawa, Jerzego Grzegorzewskiego, Teatr Narodowy-Warszawa) Hamlet Wtóry Romana Jaworskiego (inscenizacja Macieja Prusa, Teatr Polski- Poznań) Po Hamlecie Żurka (m.in. inscenizacja Janusza Warmińskiego, Teatr Ateneum- Warszawa, łącząca się z wcześniejszą premierą Hamleta - Hamleta grał ten sam aktor), Fortynbras się upił Głowackiego. Bibliografia (do wyboru): J. Słowacki, Horsztyński (wyd. dowolne) C. K. Norwid, Pisma wszystkie, PIW 1971, t. 4: Dramaty, Hamlet. Akt pierwszy. Scena druga, s. 251-263 S. Wyspiański, Studium o Hamlecie (wyd. dowolne) R. Jaworski, Hamlet Wtóry, Archiwum Literackie t. 28, 1995 (wraz z art. rzecz komentującym) J. Głowacki, Fortynbras się upił, Dialog 1990 nr 1 J. Żurek, Po Hamlecie w: Po Hamlecie i inne sztuki, Gdańsk 2002 Hasło: Hamlet, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz i A. Kowalczykowa Z. Krasiński, Listy do Delfiny Potockiej, Warszawa 1975 Z. Krasiński, Listy do różnych adresatów, Warszawa 1991, t. I, s.252-253, 466 E. Csató, Szkice o dramatach Słowackiego, Warszawa 1966 J. Kleiner, Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, t. I-III, Warszawa 1923 J. Kleiner, Juliusz Słowacki. Dzieje twórczości, t. IV, Warszawa 1927 A. Kowalczykowa, Słowacki, Warszawa 1994 A. Kowalczykowa, Dramat i teatr romantyczny, Warszawa 1997 D. Siwicka, Romantyzm 1822-1863, Warszawa 1995 J. Skuczyński, Odmiany form dramatycznych w okresie romantyzmu. Słowacki, Mickiewicz, Krasiński, Toruń 1993 A. Witkowska, Wielcy romantycy polscy. Sylwetki, Warszawa 1980 20