ROZDZIAŁ ROLA EKSTREMALNYCH ZJAWISK METEOROLOGICZNYCH W PRZEKSZTAŁCANIU RZEŹBY POŁUDNIOWEJ POLSKI Role of extreme meteorological events in the relief transformation of southern Poland Leszek STARKEL Zakład Geomorfologii i Hydrologii Gór i Wyżyn, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, ul. św. Jana 22, 31-018 Kraków Streszczenie Z geomorfologicznego punktu widzenia za ekstremalne uznajemy zjawiska, w czasie trwania których przekroczony próg równowagi systemu stokowego lub korytowego prowadzi do istotnych przekształceń form. Główną uwagę skupiono na różnej roli 3 głównych typów opadów: lokalnych ulew o dużym natężeniu, (wywołujących erozję gleb, spływy glebowe, sufozję i lokalne powodzie), opadów rozlewnych o skali regionalnej (odpowiedzialnych za osuwiska i duże powodzie) i okresów opadowych (uruchamiających głębokie osuwiska skalne). Szczególne zmiany następują przy nakładaniu różnych typów opadu i zgrupowaniu zdarzeń ekstremalnych (obserwowanych od 1995 roku). Kierunki zmian rzeźby stoków i koryt rejestrowane na obszarze południowej Polski zależą zarówno od różnic w typie dominujących opadów, rzeźby i budowy geologicznej podłoża, jak również typu użytkowania ziemi. Lokalnie istotną rolę odgrywa deflacja. Zwartość naturalnych systemów została rozbita przez działalność człowieka, hamując swobodny przepływ wody i materii mineralnej. Dopiero w czasie wyjątkowych zdarzeń dochodzi do wymuszonego krążenia w całym geoekosystemie. Aktualność problemu wiąże się ze zmianami użytkowania ziemi i wzrostem częstotliwości zdarzeń ekstremalnych w wyniku globalnego ocieplenia. Dla racjonalnej gospodarki zasobami przyrody niezbędne jest rozpoznanie mechanizmów i skutków procesów ekstremalnych m.in. poprzez rozbudowę zintegrowanego monitoringu. Słowa kluczowe: ekstremalne zjawiska meteorologiczne, południowa Polska, przekształcanie rzeźby Abstract From geomorphological point of view as the extreme event we define the case when it follows substantial transformation of forms by passing of equilibrium threshold of slope or fluvial system. Attention was concentrated mainly on the various role of three principal rainfall types: local highintensity downpours (causing soil erosion, earthflows, piping and flash floods), continuous rains of regional scale (creating mass movements and large floods), and rainy seasons (activating deep landslides). Especially distinct changes follow during superposition of various types and clusterings of extreme events (well recorded since 1995). The directions of slope and river channel changes in Southern Poland depend on diversity of rainfall types, local relief, lithology, and land use (Figs. 1 and 8). Deflation plays an important role only locally. The unity of natural systems has been altered by human activity by blocking of water and sediment transfer across systems. Only during extreme Maciej J. Kotarba (red.) Przemiany środowiska naturalnego a rozwój zrównoważony Wydawnictwo TBPŚ GEOSFERA 2008, Kraków, str. 41-52
events is the circulation in the whole system is realised. The occurrence of problems presented herein is connected with land use changes (going on now) and increase in the frequency of extreme events related possibly to global warming. For effective management of natural resources, a better recognition of mechanisms and effects of extreme processes is needed and can be achieved by increased network of integrated monitoring stations. Key words: extreme meteorological events, southern Poland, relief transformation 1. Wstęp Jednym z podstawowych efektów ekstremalnych zjawisk meteorologicznych jest przekształcanie rzeźby powierzchni Ziemi. Za ekstremalne zjawisko uznajemy naogół proces o natężeniu maksymalnym, występujący raz do roku lub zdarzający się raz na szereg lat (w dłuższym okresie czasu). Opady atmosferyczne, zmiany temperatury czy silne wiatry prowadzą do wystąpienia przepływu wody i przemieszczania materii mineralnej o takim natężeniu, że wywołuje to zmiany rzeźby terenu. Z geomorfologicznego punktu widzenia za ekstremalne uznajemy zdarzenie, w czasie którego dochodzi do przekroczenia progu równowagi systemu stokowego czy korytowego i występuje np. zmycie warstwy ornej gleby, przemieszczenie grawitacyjne po powierzchni nachylonej masy ziemnej lub skalnej, obciążonej wodą, uplastycznionej lub upłynnionej, powstanie koryta lub kanału sufozyjnego przez strumień wody nasyconej rumowiskiem, złożenie zawiesiny na równinie zalewowej po przekroczeniu przepływu pełnokorytowego (Starkel, 1986). Przepływ wody i materii najczęściej jest skoncentrowany frontalnie lub linijne i prowadzi do powstania różnorodnych form erozyjnych (denudacyjnych) lub akumulacyjnych. Zagadnienie roli ekstremalnych zjawisk meteorologicznych stało się obecnie niezmiernie aktualne. Zmiany użytkowania ziemi zaburzają równowagę geoekosystemów, prowadząc do istotnych zmian nie tylko w rzeźbie i zasobach glebowych, ale też w stosunkach wodnych, zbiorowiskach roślinnych i zagrożeń w różnych działach gospodarki przestrzennej (uprawa roli, budownictwo, sieć drogowa i in.). Równocześnie od kilkunastu lat rejestrujemy wzrost częstotliwości zdarzeń ekstremalnych o natężeniach rzadko lub wcale dotąd niespotykanych, których prawdopodobieństwo bywało dotąd niższe od 1%. 2. Zróżnicowanie środowiska przyrodniczego południowej Polski Obszar gór, wyżyn, kotlin śródgórskich i przedgórskich południowej Polski charakteryzuje duża różnorodność rzeźby, budowy geologicznej, szaty roślinnej i użytkowania ziemi. Głęboko rozcięte, zwarte lub odizolowane płaty gór średnich i nielicznych grup wysokogórskich sąsiadują z obszarami wyżynnymi o stokach łagodnych i kotlinami śródgórskimi Karpat i Sudetów. Przedpole kotlin podgórskich ma rzeźbę akumulacyjną. Wyżyny Polskie natomiast cechuje mozaikowy układ płaskowyżów i wysoczyzn urozmaiconych progami denudacyjnymi (Rys. 1). 42
Rys. 1. Główne obszary występowania ekstremalnych zjawisk meteorologicznych w południowej Polsce: 1 - krótkotrwałe, lokalne ulewy, 2 - opady rozlewne, 3 - powodzie w dnach dolin, 4 - silne wiatry, 5 - obszar gór i wyżyn Bariery górskie stanowią zapory dla mas powietrza, stąd wyższe w górach opady. Duża różnorodność budowy geologicznej jest przyczyną kontrastów w odporności i przepuszczalności skał. Dlatego obok powszechności ruchów masowych na podłożu fliszowym, na skałach węglanowych obserwujemy procesy krasowe, na lessach sufozję, a spływy gruzowe na stokach wysokogórskich. Użytkowanie ziemi i szata roślinna mają istotny wpływ na wielkości szeregu procesów spływu wody i zmywu gleby, płytkich ruchów grawitacyjnych oraz deflacji. Na gruntach ornych spłukiwanie jest o 3-4 rzędy wielkości wyższe niż w lesie (Gerlach, 1976; Gil, 1976). 3. Typy zjawisk ekstremalnych W strefie klimatu umiarkowanego szczególną rolę odgrywają ekstremalne opady atmosferyczne, znaczenie raczej drugorzędne mają gwałtowne skoki temperatury (odwilże) i silne wiatry. W przypadku opadów ich efekt geomorfologiczny zależy od wysokości opadu, czasu trwania, natężenia a także zasięgu przestrzennego. Biorąc pod uwagę te cechy wyróżniamy trzy zasadnicze typy opadów: opady ulewne, opady rozlewne i pory opadowe (Starkel, 1976, 1986, 2006) którym odpowiadają trzy dominujące typy spływu wody: powierzchniowy, śródpokrywowy i głębszy, gruntowy (Rys. 2 i 3). Opady ulewne, (deszcze nawalne) o wysokościach niekiedy 100-150 m i czasie trwania do 2-3 godzin cechują duże natężenia, często przekraczające 1-3 mm min -1 (Starkel, 1996; Cebulak & Niedźwiedź, 1998). W czasie takiego opadu woda nie nadąża z wsiąkaniem i spływa powierzchniowo zmywając warstwę gleby ornej, pogłębiając wcięcia drogowe i wąwozy lub płytko infiltruje, żłobiąc kanały sufozyjne i powodując powstawanie płytkich spływów i zerw ziemnych (Starkel, 2006; Starkel (red.), 1997; Rodzik et al., 1998; 43
Gil, 1999; Cebulak et al., 2008). Woda spływająca po stokach powoduje największe przekształcenia w dolnych częściach stoków, gdzie formy erozyjne sąsiadują z formami akumulacyjnymi. Ulewy mają z reguły zasięg lokalny, ale fala wezbraniowa może przemieszczać się do dolin wyższego rzędu. Obliczane przepływy jednostkowe niekiedy przekraczają 15-30 m 3 s -1 km -2 (Parczewski, 1960; Niedbała & Soja, 1998). Ulewy uruchamiają w obszarach lessowych olbrzymie ilości materiału rzędu kilkunastu tys. ton z 1 km 2 (Maruszczak, 1986; Rodzik et al., 1998), a akumulacja w dnach dolin sięga dziesiątek centymetrów. W obszarach wysokogórskich na stromych stokach piagrowych w czasie ulew dochodzi do powstawania spływów gruzowych (Kotarba, 1998; Migoń et al., 2002). Niewielki zasięg ulew (Rys. 4) prowadzić może do wielkich kontrastów w rzeźbie w skali lokalnej. Rys. 2. Wysokość, czasy trwania i natężenia w czasie trzech typów ekstremalnych opadów zarejestrowanych w Karpatach w ostatnich dziesięcioleciach (Starkel, 2006) Opady rozlewne o wysokościach 200-600 mm w ciągu 2-5 dni (Rys. 2) i natężeniach rzadko sięgających 5-10 mm godz. -1 obejmują duże obszary, szczególnie górskie. Wiążą się one z powolnym przekraczaniem gór przez ośrodki niżowe. Szczególnym przykładem może być opad z lipca 1997 roku (Dubicki et al., 1999; Grela et al., 1999). Przy postępującej głębszej infiltracji uruchamiane są masy osuwiskowe, głównie ziemne (szczególnie we fliszowych Karpatach Ziętara, 1968; Gorczyca, 2004). Spływ śródpokrywowy prowadzi do rozwoju kanałów sufozyjnych i wezbrań na rzekach wyższego rzędu, w czasie których bywa przemieszczane ponad 90% ładunku rzecznego (Froehlich, 1975). W roztokowych odcinkach koryt następuje podcinanie zboczy, w korytach obwałowanych przedpola gór 44
fale powodziowe mogą przekroczyć 8-9 m, a w przypadku przerwania wałów powstają stożki glify krewasowe o miąższości do 1 m (Gębica & Sokołowski, 1999). Rys. 3. Typy krążenia wody na stoku, udziału infiltracji i spływu w zależności od: (A) przepuszczalności podłoża: Sp - spływ powierzchniowy, Sf - spływ śródpokrywowy, K lub O - krążenie głębokie; (B) typu opadu: a - krótkotrwałej ulewy, b - opadu rozlewnego, c - pory opadowej; (C) użytkowania ziemi: N - naturalne zbiorowiska leśne, R - obszary uprawne Kolejnym typem ekstremów są okresy opadowe trwające do kilku miesięcy. Opad o małym natężeniu z niewielkimi przerwami może osiągać sumę 100-200 mm w miesiącu. Następuje wówczas uruchomienie głębokich osuwisk skalnych (Rys. 5), choć na ogół ostatecznym impulsem bywa wzrost natężenia opadu (Gil & Starkel, 1979; Gil, 1997). Częstym zjawiskiem jest nakładanie się na siebie różnych typów opadu, szczególnie ulew na opad rozlewny. Przykładem mogą być opady z lipca 1997 roku w dorzeczu Dunajca, gdy doszło do równoczesnego przekroczenia stabilności form stokowych i korytowych, podcinania stoków, wystąpienia kilku fal powodziowych i uruchomienia spływów gruzowych (Froehlich, 1998; Kotarba, 1998). Nakładanie opadów następuje również w czasie roztopów, gdy woda z tającego śniegu nie może wsiąkać w jeszcze przemarznięte podłoże (Słupik, 1981). Dochodzi wówczas do wezbrań, które szczególnie wyraźnie zaznaczają się w obszarach lessowych (Maruszczak, 1986). 45
Rys. 4. Izohiety maksymalnych opadów dobowych w roku 1996 w dorzeczu górnej Wisły (Cebulak & Niedźwiedź, 1998) Rys. 5. Analiza okresu opadowego jesienią 1974 roku w Szymbarku, który doprowadził do uruchomienia osuwisk (Gil, 1997): P - krzywa kumulatywna opadu, E krzywa parowania, SP - spływ powierzchniowy, SS - spływ śródpokrywowy, SP+SS - suma obu spływów. W części górnej pokazano wahania poziomu wody gruntowej na stoku 1 i 2 - wahania poziomu wód w dwóch piezometrach 46
Innym zjawiskiem, które może spowodować istotne przekształcenia form są wiatry o prędkościach sięgających w czasie porywów 30-50 m/s (trąby powietrzne nawet ponad 100 m/s) powodujące deflację na gruntach ornych w strefie Beskidu Niskiego i Dołów Jasielsko-Sanockich i depozycję na stokach zawietrznych (Gerlach, 1976). W obszarach górskich silne wiatry prowadzą do powałów drzew i wykrotów, które przemieszczają na niewielkie odległości znaczne ilości gleby (Kotarba, 1970). 4. Zgrupowanie zdarzeń ekstremalnych Cechą charakterystyczną występowania zdarzeń ekstremalnych jest tzw. clustering czyli zgrupowanie zdarzeń w krótkim okresie czasu, prowadzące do przyspieszenia lub nawet zmiany kierunku ewolucji form stokowych i dolinnych (Starkel, 1996, 2006). Informacji na ten temat dostarczają obserwacje stanów wody Wisły (Rys. 6) i występowania osuwisk (Starkel, 1996; Mrozek et al., 2005). Do takich lat należały lata 1958-1960 z powodziami i osuwiskami w Beskidach Zachodnich (Ziętara, 1968) i lata powodziowe w dolinie Ropy 1970-1974 prowadzące do pogłębiania koryt (Soja, 1977). Rys. 6. Kulminacje stanów powodziowych na Wiśle w Krakowie w XIX i XX wieku (wg Bielańskiego, 1984, uzupełnione). Wyraźne zgrupowania powodzi i okresy posuszne. Uwaga: od roku 1941 rzędna O obniżona o 5 m Od 1995 roku ilość tych zdarzeń wyraźnie wzrosła (Rys. 7). W 1996 roku rejestrowano liczne ulewy w Karpatach i na wyżynach (Cebulak & Niedźwiedź, 1998). Opad rozlewny w lipcu 1997 roku w Sudetach i Zachodnich Karpatach spowodował wezbranie dotąd nie rejestrowane i równoczesne zaburzenie równowagi wielu systemów stokowych i korytowych (Dubicki et al., 1999; Grela et al., 1999). Po nim w odstępie 2 tygodni nastąpił w Sudetach kolejny opad. W Karpatach miał on ku wschodowi charakter kilku powtarzających się ulew, które wywołały ożywienie wielu stoków osuwiskowych i poszerzenie form korytowych (np. Uszwicy). Potem następowały lokalne ulewy w 1998 roku, roztopy połączone z opadem w kwietniu 2000 roku, opad rozlewny i kolejna powódź w lipcu 2001 oraz w latach późniejszych (Rączkowski & Mrozek, 2002; Ziętara, 2002; Gorczyca, 2004; 47
Starkel, 2006; i inni). Podobne zjawiska były zarejestrowane we wschodniej części Karpat, na Wyżynie Lubelskiej (Rodzik et al., 1998), Wyżynie Miechowskiej (Starkel, red., 1997) i Wyżynie Kieleckiej (Ciupa, 2003). Rys. 7. Zasięgi niektórych opadów rozlewnych i ulew w Karpatach (Starkel, 2006): 1 - dawne i istniejące stacje monitoringu procesów (A - Jaworki, B - Ochotnica Górna, C - Homerka, D - Szymbark, E - Łazy), 2 - punkty ostatnio rejestrowanych skutków lokalnych ulew, 3-5 zasięgi opadów typu rozlewnego (3. lipiec 1997, 4. lipiec 2001, 5. kwiecień 2000), 6 - granica Karpat, 7 - granica państwa 5. Kierunki zmian rzeźby stoków i koryt Zależnie od typu dominujących procesów możemy wyróżnić kilka podstawowych kierunków przekształceń stoków i koryt (wraz z równinami zalewowymi Rys. 8). Najpowszechniejszym kierunkiem jest łagodzenie wypukło-wklęsłego profilu stoku (A). W przypadku depozycji deluwiów na granicy podmokłych użytków zielonych powstają krawędzie akumulacyjne (B). Na stokach sterasowanych po ulewach powstają na skarpach zerwy i spływy błotne (C1). Nasycenie wodą pokryw lub skalnego podłoża w czasie opadów rozlewnych prowadzi do grawitacyjnego przekształcania stoku wypukłego we wklęsły (C2). Zmiana ta jest gwałtowniejsza, gdy stok jest podcięty przez erozję boczną rzeki (C3). Podobna zmiana profilu podłużnego następuje w przypadku rozczłonkowywania stoku rynną erozyjną lub dolinką, powstałą z kanału sufozyjnego. W czasie intensywniejszych wiatrów np. w Dołach Jasielsko-Sanockich dochodzi do przemieszczania znacznych mas części ziemistych ze stoku dowietrznego na zawietrzny (D). Istotne zmiany stwierdza się w obrębie den dolin górskich (E) i pogórskich oraz wyżynnych (F) por. Starkel 2006. W czasie lokalnych ulew przekształcaniu ulegają w górach szczególnie partie przystokowe. U wylotów dolinek sypane są stożki (E1). Płaskie dna dolin pogórskich nadbudowywane są osadami deluwiów i proluwiów (F1). Inaczej jest w czasie opadów rozlewnych. W górnych biegach rzek górskich wody powodziowe podmywają zbocza, rzeki przeciążone rumowiskiem zmieniają koryta erozyjne na roztokowe (E2), natomiast w dolinach pogórskich obserwujemy agradację na równinie zalewowej przy równoczesnym pogłębianiu koryt (F2). 48
Rys. 8. Kierunki przekształceń stoków i den dolin podczas zdarzeń ekstremalnych w obszarach górskich i wyżynnych. Przekształcanie stoku przez: A - spłukiwanie, B - jak wyżej z tworzeniem terasy na granicy łąki, C1-C2 - procesy grawitacyjne (C1 zerwy na terasach rolnych, C2 - duże osuwiska), C3 - erozję boczną i osuwanie, D - deflację. Przekształcanie den dolin: E - w górach, F - na pogórzach i wyżynach (E1, F1 - w czasie lokalnych ulew, E2, F2 - w czasie opadów rozlewnych, E3 - podczas nakładania obu typów opadu). Objaśnienia: 1 - profil pierwotny, 2 - maksymalny stan wody, 3 - profil po zdarzeniu, 4 - koryto, 5 - świeże aluwia, 6 - koluwia i deluwia Szczególnie duże przeobrażenia w dolinach górskich obserwujemy, gdy równocześnie przekroczone zostają wartości progowe tak dla procesów działających na stokach, jak i w dnach dolin w czasie nakładania się ulew na opady rozlewne (E3). Należy mieć świadomość, że zwartość naturalnych systemów została zmieniona przez działalność człowieka. Terasowanie pól uprawnych, drogi polne, podcinanie sztuczne stoków, obwałowanie koryt i budowa zapór i zbiorników powoduje zmianę ciągłości obiegu materii i fragmentację form. Poszczególne odcinki rozwijają się niezależnie. Dopiero wystąpienie zdarzeń ekstremalnych typu powodzi, rejestrowanych na całej lub znacznej długości dolin rzecznych prowadzi do uruchomienia przepływu materii na całej długości systemów (Starkel, 2007). Powstają wówczas nowe szlaki przepływu, które niszczą zabudowę i infrastrukturę wprowadzaną przez człowieka. 6. Uwagi końcowe Obserwowane od kilku lat ograniczenie rolniczego wykorzystania terenu powinno prowadzić do zmniejszenia zagrożeń powodujących przekraczanie wartości progowych dla poszczególnych procesów. Równocześnie jednak zmniejszenie transportu sprzyja pogłę- 49
bieniu koryt rzecznych i szybszemu drenowaniu zbiorników wód gruntowych a przez to wzrostowi wielkości powodzi na przedpolu Karpat i Sudetów. Postępujący, rozwój budownictwa i infrastruktury i równoczesny wzrost gwałtowności ekstremalnych zjawisk meteorologicznych związanych z globalnym ociepleniem klimatu (Starkel & Kundzewicz, 2008) powiększa zagrożenie zdarzeniami ekstremalnymi. Dlatego wydaje się niezbędne rozpoznanie mechanizmów procesów prowadzących do przekształceń geoekosystemów w obszarach górskich, wyżynnych i zalewowych den dolin przy równoczesnym planowaniu przestrzennym w skalach regionalnych i lokalnych, uwzględniającym zróżnicowanie przestrzenne cech środowiska. W tym celu należałoby rozbudować stacje zintegrowanego monitoringu środowiska przyrodniczego rejestrujące na konkretnych stokach i w wybranych zlewniach cały bilans wymiany energii i obiegu materii, jak też w ramach zagęszczonej sieci stacji IMGW rejestrować nie tylko wysokość opadu dobowego, ale również jego czas trwania i natężenie w mm na minutę (decydujące o kierunku przekształceń). Stacje zintegrowanego monitoringu powinny znajdować się w każdym regionie o odrębnych cechach rzeźby, budowy geologicznej, klimatu i użytkowania ziemi (zatem w skali kraju zamiast 5-7 istniejących liczba ich powinna wzrosnąć conajmniej do 20-stu). Natomiast w pluwiografy rejestrujące podstawowe parametry opadu winien być uzbrojony teren każdej gminy lub każda zlewnia o powierzchni 50-100 km 2. Literatura BIELAŃSKI A.K., 1984 Materiały do historii powodzi w dorzeczu Wisły. Monografia, Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków. CEBULAK E., LIMANÓWKA D., MALOTA A., NIEDBAŁA J., PYRC R., STARKEL L., 2008 Przebieg i skutki ulewy w dorzeczu górnego Sanu w dniu 26 lipca 2005 roku. Materiały badawcze Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa, 40: 1-56. CEBULAK E., NIEDŹWIEDŹ T., 1998 Ekstremalne zjawiska opadowe w dorzeczu górnej Wisły w latach 1995-1996. Dokumentacja Geograficzna Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 11: 11-30. CIUPA T., 2003 Procesy fluwialne w zlewni o wysokim stopniu urbanizacji na przykładzie Kielc. Przegląd Naukowy Inżynierii i Kształtowania Środowiska Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego, 12 (1): 24-34. DUBICKI A., SŁOTA H., ZIELIŃSKI J. (red.), 1999 Dorzecze Odry, monografia powodzi, lipiec 1997. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. FROEHLICH W., 1975 Dynamika transportu fluwialnego Kamienicy Nawojowskiej. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 114: 1-122. FROEHLICH W., 1998 Transport rumowiska i erozja koryt potoków beskidzkich podczas powodzi w lipcu 1997 roku. [W:] Powódź w dorzeczu górnej Wisły w lipcu 1997 r. Konferencja Naukowa, Kraków 7-9 maja 1998, 133-144. GERLACH T., 1976 Współczesny rozwój stoków w Polskich Karpatach Fliszowych. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 122: 1-116. GĘBICA P., SOKOŁOWSKI T., 1999 Catastrophic geomorphic processes and sedimentation in the Vistula valley between the Dunajec and Wisłoka months during the 1997 flood, Southern Poland. Quaternary Studies in Poland, Special Issue, 253-261. 50
GIL E., 1976 Spłukiwanie gleby na stokach w rejonie Szymbarku. Dokumentacja Geograficzna Instytutu Geografii PAN, Warszawa, 2: 1-65. GIL E., 1997 Meteorological and hydrological conditions of landslides, Polish Flysch Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 31: 143-158. GIL E., 1999 Obieg wody i spłukiwanie na fliszowych stokach użytkowanych rolniczo w latach 1980-1990. Zeszyty Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 60: 1-78. GIL E., STARKEL L., 1979 Long-term extreme rainfalls and their role in the modelling of flysch slopes. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 13: 207-220. GORCZYCA E., 2004 Przekształcanie stoków fliszowych przez procesy masowe podczas katastrofalnych opadów (dorzecze Łososiny). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. GRELA J., SŁOTA H., ZIELIŃSKI J. (eds.), 1999 Dorzecze Wisły, monografia powodzi, lipiec 1997. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa. KOTARBA A., 1970 The morphogenetic role of foehn wind in the Tatra Mountains. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 4: 73-84. KOTARBA A., 1998 Morfogenetyczna rola opadów deszczowych w modelowaniu rzeźby Tatr podczas letniej powodzi w roku 1997. [W:] Z badań fizyczno-geograficznych w Tatrach III. Dokumentacja Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 12: 9-23. MARUSZCZAK H., 1986 Tendencje sekularne i zjawiska ekstremalne w rozwoju rzeźby małopolskich wyżyn lessowych w czasach historycznych. Czasopismo Geograficzne, 57 (2): 271-282. MIGOŃ P., HRADEK M., PARZOCH K., 2002 Extreme events in the Sudetes Mountains. Their long-term geomorphic impact and possible controlling factors. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 36: 29-50. MROZEK T., WÓJCIK A., RĄCZKOWSKI W., NIESCIERUK P., ZIMNAL Z., GIL E., BO- CHENEK W., ZABURSKI L., 2005 Osuwiska okolic Szymbarku, aplikacyjne aspekty projektu ALARM. [W:] Kotarba A., Rączkowska Z. (red.) - Wybrane problemy geomorfologii Karpat fliszowych, VI Zjazd Geomorfologów Polskich, Kraków, 62-68. NIEDBAŁA J., SOJA R., 1998 Odpływ z opadu nawalnego w dniu 18 maja 1996 roku w Sułoszowej. Dokumentacja Geograficzna Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 11: 31-38. PARCZEWSKI W., 1960 Warunki występowania nagłych wezbrań na małych ciekach. Wiadomości Służby Hydrologicznej i Meteorologicznej, 8 (3): 83-155. RĄCZKOWSKI W., MROZEK T., 2002 Activity of landsliding in the Polish Flysch Carpathians by the end of 20-th century. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 36: 91-101. RODZIK J., JANICKI G., ZAGÓRSKI P., ZGŁOBICKI W., 1998 Deszcze nawalne na Wyżynie Lubelskiej i ich wpływ na rzeźbę obszarów lessowych. Dokumentacja Geograficzna Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 11: 45-68. SOJA R., 1977 Deepening of channel in the light of the cross profile analysis. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 11: 127-138. SŁUPIK J., 1981 Rola stoku w kształtowaniu odpływu w Karpatach fliszowych. Prace Geograficzne Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 142: 1-89. STARKEL L., 1976 The role of extreme (catastrophic) meteorological events in contemporary evolution of slopes. In: Derbyshire E. (ed.) - Geomorphology and Climate, Wiley, Chichester, 203-246. STARKEL L., 1986 Rola zjawisk ekstremalnych i procesów sekularnych w erozji gleby (na przykładzie fliszowych Karpat). Czasopismo Geograficzne, 57 (2): 203-213. STARKEL L., 1996 Geomorphic role of extreme rainfalls in the Polish Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 30: 21-38. 51
STARKEL L. (red.), 1997 Rola gwałtownych ulew w ewolucji rzeźby Wyżyny Miechowskiej (na przykładzie ulewy w dniu 15 września 1995 roku). Dokumentacja Geograficzna Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, 8: 1-108. STARKEL L., 2006 Geomorphic hazards in the Polish Flysch Carpathians. Studia Geomorphologica Carpatho-Balcanica, 40: 7-19. STARKEL L., 2007 The diversity of fluvial system response to the Holocene hydrological changes using the Vistula river catchments as an example. Annales Societatis Geologorum Polonae, 77: 193-205. STARKEL L., KUNDZEWICZ Z., 2008 Konsekwencje zmian klimatu dla zagospodarowania przestrzennego kraju. Nauka, 1: 85-101. ZIĘTARA T., 1968 Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby Beskidów. Prace Geograficzne IG PAN, Warszawa. ZIĘTARA T., 2002 Rola gwałtownych ulew i powodzi w modelowaniu rzeźby terenu oraz niszczeniu infrastruktury osadniczej w górnej części dorzecza Wisły. [W:] Z. Górka, A. Jelonek (red.) - Geograficzne uwarunkowania rozwoju Małopolski. Instytut Geografii UJ, Kraków, 37-54. 52