ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECI SKIEGO NR 631 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 27 2010

ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECI SKIEGO NR 631 PRACE INSTYTUTU KULTURY FIZYCZNEJ NR 27 2010 UKASZ WÓJCIK GENEZA I ROZWÓJ PARAOLIMPIZMU NA POMORZU ZACHODNIM (1948 2005) The establishment and development of the paralympic movement in Western Pomerania (1948 2005) S owa kluczowe: paraolimpizm, sport niepe nosprawnych Key words: The Paralympic Games, sport and disability 1. Wst p Ranga uprawiania sportu przez osoby dotkni te ró nymi dysfunkcjami rozwojowymi jest w dzisiejszych czasach coraz wy sza. Podkre la si tu zarówno rol terapeutyczn, jak i wychowawcz. Odnoszone sukcesy sportowe, umiej tno pokonania w asnego kalectwa, przeciwstawianie si trudno ciom losu to tylko niektóre walory podejmowanej aktywno ci sportowej. Celem prezentowanej pracy jest przybli enie historii ruchu paraolimpijskiego na Pomorzu Zachodnim. 2. Paraolimpizm. Narodziny idei igrzysk paraolimpijskich Od 1896 r., co cztery lata znicz olimpijski, przemierzaj cy w r kach biegaczy ca y wiat, dociera do wybranego miejsca, by zap on ogniem wieszcz cym czas pokoju. W miar up ywu czasu zmienia si program igrzysk, ros a liczba pa stw i uczestników. Pada y rekordy z granicy fantazji. Coraz cz ciej jednak rodzi o si pytanie: czy rzeczywi cie udzia w igrzyskach jest otwarty dla wszyst-

142 ukasz Wójcik kich? Odpowied by a jednoznaczna: igrzyska olimpijskie s zamkni te dla osób niepe nosprawnych. W klimacie zrozumienia równych szans dla wszystkich zrodzi a si idea igrzysk paraolimpijskich [18]. Za twórc idei wiatowego paraolimpizmu uznaje si neurochirurga Ludwika Guttmana (1899 1980) [6]. Przy okazji Igrzysk XIV Olimpiady w Londynie w 1948 r. zorganizowa on pierwsze nieformalne igrzyska pod nazw Mi dzynarodowe Igrzyska dla Osób na Wózkach (International Wheelchair Games). W zawodach wzi o udzia szesnastu by ych pilotów Królewskich Si Powietrznych, rannych podczas II wojny wiatowej. Papie Jan XXIII nazwa go Coubertinem sportu dla niepe nosprawnych [7]. W 1960 r. w Rzymie, kilka tygodni po Igrzyskach XVII Olimpiady, odby y si pierwsze o cjalne igrzyska ludzi niepe nosprawnych [6]. W roku 1972 z inicjatywy Ludwika Guttmana MKOL zgodzi si na zast pienie okre lenia igrzyska paraolimpijskie nazw Igrzyska Olimpijskie Paraolimpijczyków [14]. Igrzyska paraolimpijskie to najwi ksze i najwa niejsze sportowe spotkanie ludzi niepe nosprawnych. Fundamentalnym przes aniem ruchu paraolimpijskiego jest stworzenie mo liwo ci wspó zawodnictwa osobom niepe nosprawnym na podstawie takich samych zasad jak te, które dotycz osób pe nosprawnych [6]. 3. Znaczenie paraolimpizmu dla osób niepe nosprawnych Dla osoby niepe nosprawnej integracja z lud mi zdrowymi i wyj cie poza w asne rodowisko s bardzo wa ne. Sport daje tak mo liwo. Wyj cie do ludzi pozwala zapomnie o kalectwie, podwy sza poczucie w asnej warto ci. Sport jest najlepszym rodkiem rozwoju osobowo ci i przywracania kontaktu ze wiatem zewn trznym, u atwia reintegracj osób niepe nosprawnych ze spo- ecze stwem jako pe noprawnych obywateli [15, s. 105]. Sportowcy podejmuj prac, nauk, zak adaj rodziny, ciesz si yciem. Rywalizacja sportowa sta a si dla wielu z nich szans na lepsze ycie i odskoczni od nieszcz cia, które ich spotka o. Lekkoatleci bez nogi, p ywacy bez r ki, niewidomi pi karze. Ci ludzie trenuj, wspinaj si na wy yny, osi gaj wyniki cz sto na poziomie sprawnych zawodników. Efekt ich d ugoletniej pracy to

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 143 medale, zdobyte podczas igrzysk paraolimpijskich, mistrzostw wiata, Europy i Polski w wielu dyscyplinach sportu [24]. 4. Idea i narodziny paraolimpizmu na Pomorzu Zachodnim Pocz tki paraolimpizmu na Pomorzu Zachodnim datuje si na rok 1965. Powsta o wówczas w Koszalinie Zrzeszenie Sportowe Start. Obj to nim cz onków spó dzielni inwalidów oraz osoby spoza spó dzielczo ci, posiadaj ce odpowiednie orzeczenia lekarskie. Pod koniec roku 1969 utworzono Mi dzyspó dzielniane Ognisko Kultury Fizycznej Inwalidów Start. W roku 1978 powsta o Wojewódzkie Zrzeszenie Sportowe Start, a w 1993 Ognisko Sportu i Rehabilitacji Inwalidów Start, które istnieje do dzi [8]. Najwi kszy rozkwit dzia alno ci przypada na lata 1970 1985, kiedy spó dzielnie inwalidów bardzo dobrze prosperowa y. Rocznie Zrzeszenie Sportowe (dalej: ZS) Start organizowa o oko o czterdziestu imprez sportowych i rekreacyjnych dla blisko trzech tysi cy osób. Organizowane spartakiady sportowo- -rekreacyjne spó dzielni inwalidów liczy y oko o trzystu uczestników, ch tnych by o znacznie wi cej. Trzeba by o ogranicza liczb osób bior cych udzia w tego typu imprezach. Przy ka dej spó dzielni dzia a o ko o sportowo-turystyczne. Prowadzono w nim zaj cia popo udniowe. W ka dej spó dzielni wprowadzono te gimnastyk w czasie przerw w pracy, w której bra o udzia 90% za ogi. Ponadto spó dzielnie zatrudnia y pracownika odpowiedzialnego za sprawy sportu, rehabilitacji zawodowej i ruchowej. ZS Start zatrudnia o trenera, który prowadzi zaj cia popo- udniowe w spó dzielniach, do których by oddelegowany. W latach 1970 1985 w Starcie zrzeszonych by o oko o 2 tys. osób. By to autentyczny ruch rekreacyjny i sportowy w ród niepe nosprawnych. Po roku 1990, kiedy to nast pi regres w spó dzielniach inwalidów, rozwi zano Regionalny Zwi zek Spó dzielni Inwalidów, który nansowa kluby Start. Spó dzielnie zacz y upada. Zabrak o rodków na dzia alno Startu. Przesta y dzia a ko a sportowe przy spó dzielniach. Dzia alno sportowa i rekreacyjna prowadzona by a tylko w kole sportowym, istniej cym przy Starcie [8]. ZS Start Koszalin na przestrzeni swojej dzia alno ci wychowa zawodników, którzy reprezentowali Polsk na arenach sportowych w kraju i za granic (tabela 1).

144 ukasz Wójcik Tabela 1 ród o: [8]. Liczba zawodników klubu Start Koszalin uczestnicz cych w igrzyskach paraolimpijskich Ranga imprezy Rok Liczba zawodników Zimowe igrzyska paraolimpijskie Letnie igrzyska paraolimpijskie 1976 1 1984 5 1988 2 1976 1 1980 2 1984 1992 1 1996 2 2000 2 2004 2 Na pocz tku lat osiemdziesi tych grupa spo eczników, sportowców spó dzielczo ci inwalidów oraz Rada Wojewódzka Zrzeszenia Sportowego Spó dzielczo ci Pracy Start w Szczecinie utworzy a pierwszy w Polsce Klub Sportowy Spó dzielczo ci Inwalidów Start, który zosta zarejestrowany w Urz dzie Wojewódzkim w Szczecinie i wpisany do rejestru stowarzysze pod nr 472 w dniu 7.01.1983 r. G ównym patronem powsta ej organizacji zosta Regionalny Zwi zek Spó dzielczo ci Inwalidów w Szczecinie [25]. Pierwsze Walne Zebranie Delegatów Spó dzielczo ci Inwalidów odby o si 23.03.1982 r. Wybrano na nim pierwszy zarz d klubu, komisj rewizyjn oraz s d kole e ski. W sk ad zarz du weszli: Krystyna Chrabaszcz, Maria Daleczy ska, Andrzej Dolata, Krzysztof Dolot, Jan Kania, Ma gorzata Kmiec, Teresa Marszalec, Teresa Marsza ek, Jan Pienio, Janusz Polakowski, Stanis aw Rybicki, Teresa Sici ska i Adam Smolicki [25]. Powsta y sekcje: lekkiej atletyki, ucznictwa, p ywania, siatkówki, strzelectwa, szachowa, tenisa sto owego. W ród pierwszych zawodników, z którymi wi zano du e nadzieje, znale li si : Stanis aw Buczak, Witold Czerniszewski, Henryk D browski, Wies aw Dzili ski, Tadeusz Kucharczyk, Krzysztof Nied wiecki, Irena Pienio, Jan Pienio, Anna Pie czykowska, Edward Pilecki, Janusz Polakowski, Barbara Sucha ska, Krystyna Wandachowicz oraz Zbigniew Wandachowicz. Zachodz ce w kraju zmiany spowodowa y ogromne problemy w dalszej dzia alno ci klubu. Tylko dzi ki energicznej pracy i operatywno ci zarz du klubu oraz dzia aczy

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 145 nie dopuszczono do likwidacji sportu osób niepe nosprawnych. Ten najtrudniejszy w dziejach klubu okres trwa blisko cztery lata [25]. W tym czasie nie ustawa a normalna sportowa dzia alno organizacji. Zawodnicy poprzez swoje liczne starty (g ównie maratony na wózkach) i zdobywane medale promowali sport niepe nosprawnych. Spowodowa o to wi ksze zainteresowanie t dziedzin ycia osób niepe nosprawnych miejscowych w adz. Momentem prze omowym w dzia alno ci klubu by rok 1991, gdy podpisano umowy z Urz dem Miejskim w Szczecinie dotycz ce do nansowania dzia- alno ci statutowej. W nast pnych latach urz d ten wspiera dzia alno klubu. Tutaj nale y podkre li du e zaanga owanie kolejnych prezydentów Szczecina oraz cz onków zarz du miasta: Paw a Bartnika, Mariana Jurczyka, Anny Nowak, Grzegorza Ko odziejskiego, Edmunda Runowicza, Bart omieja Socha skiego i Zbigniewa Zalewskiego [25]. Najwi ksze zas ugi na tym polu nale zarówno do zawodników jak i trenerów. W ród najlepszych d ugoletnich trenerów znale li si : Kazimierz Adamczak trener sekcji tenisa sto owego, dr Edward J druch trener sekcji p ywackiej, mgr Teresa Sici ska trener sekcji lekkiej atletyki i siatkówki, Stanis aw W odowski trener sekcji strzeleckiej. Do zawodników, którzy osi gn li najwi ksze sukcesy sportowe i dostarczyli nam wiele emocji, nale y zaliczy : Jana Buczaka lekka atletyka (trzy medale na IPO w Nowym Jorku), siatkówka (br zowy medal na IPO w Seulu); Jana Pienio rzut oszczepem (srebrny medal mistrzostw wiata w Anglii), pchni cie kul (czwarte miejsce na mistrzostwach Europy w Wiedniu); Iren Pienio p ywanie (trzy medale na IPO w Arnhem w Holandii, cztery medale na mistrzostwach wiata w Stoke Mandeville Wielka Brytania, srebrny medal na wiatowych Igrzyskach Pokoju w Maroku; maraton na wózkach (czwarte miejsce na IPO w Seulu), Renat Chilewsk rzut dyskiem (srebrny medal na IPO w Barcelonie); Krystyn Wandachowicz (tenis sto owy czwarte miejsce na IPO w Atlancie i IPO w Sydney); Ryszarda Beczka p ywanie (trzy srebrne medale na IPO w Sydney; pierwszy wicemistrz wiata w historii polskiego strzelectwa sportowego osób niepe nosprawnych); Jolant Pawlak p ywanie (dziewi te miejsce na IPO w Sydney); Witolda Czerniszewskiego wy cigi na wózkach ( na na mistrzostwach Europy w Wiedniu, mistrzostwa wiata w Berlinie); Zbigniewa Wandachowicza wy cigi na wózkach (mistrzostwa wiata w Berlinie) [25].

146 ukasz Wójcik W tabeli 2 przedstawiono stan liczbowy cz onków Zwi zku Sportu Niepe nosprawnych Start Szczecin dzia aj cych w latach 1953 1997. Stan liczbowy cz onków Zwi zku Sportu Niepe nosprawnych Start Szczecin dzia aj cych w latach 1953 1997 Rok Kluby/ko a Cz onkowie wicz cy W tym kobiety 1953 12 938 1955 12 2141 1957 6 1317 1960 1100 1970 2 1200 1200 300 1972 2 971 1973 3 1045 1980 34 2041 636 165 1985 25 1687 452 160 1990 1 1050 120 65 1995 7 210 210 32 1997 7 230 230 32 ród o: [5, s. 109]. Tabela 2 W ci gu 25 lat swojego istnienia Klub Sportowy Inwalidów Start Szczecin odegra ogromn rol w yciu osób niepe nosprawnych. Stworzy im bowiem szans na usprawnienie swojego cia a, ale przede wszystkim nauczy walki. To w a nie walka o lepsze i ciekawsze ycie zmieni a osobowo tych wspania ych zawodników. Ich ycie jest barwniejsze, pe ne przygód i rado ci. Stali si aktywni zawodowo i spo ecznie. Dzi wiedz ju, e niepe nosprawno nie polega na brakach zycznych, lecz na oporach psychicznych, które nauczyli si pokonywa. Wielu spo ród nich stara si zach ci m odych niepe nosprawnych ludzi do uprawiania sportu, nie jest on bowiem zarezerwowany tylko dla ludzi sprawnych. Ca a 25-letnia dzia alno KSI Start i sukcesy zawodników dowodz s uszno ci i zasadno ci obranego kierunku dzia ania na rzecz rozwoju sportu osób niepe nosprawnych oraz rehabilitacji poprzez rekreacj [25]. Celem klubu jest pomoc w uzyskaniu sprawno ci zycznej, poprawa kondycji zycznej osób niepe nosprawnych oraz przystosowanie do ycia w sprawnym spo ecze stwie.

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 147 Fot. 1. Biuletyn informacyjny Klubu Sportowego Inwalidów Start Szczecin ród o: [24]. Tabela 3 Tabelaryczny wykaz paraolimpijczyków Pomorza Zachodniego Lp. Imi i nazwisko Start w IPO Dziedzina sportu rodowisko treningu i startu w IPO 1 2 3 4 5 1 Zenona Baniewicz 1994, 1998 Narciarstwo Koszalin, Start, Szczecinek 2 Ryszard Beczek 2000 P ywanie Szczecin, Start 3 Jan Buczak 1984, 1988 Lekka atletyka Szczecin, Start 4 Renata Chilewska 1992 Lekka atletyka 5 Barbara Chmielecka- -Wojciechowska 1984 Narciarstwo Szczecin, Wroc aw, Start Koszalin, Start, Bia ogard

148 ukasz Wójcik 1 2 3 4 5 6 Tadeusz Chudzy ski 2000 Lekka atletyka Mi dzyzdroje Sporting 7 Ewa Dudka-G sicka 1980 P ywanie Szczecin, Wroc aw, Start 8 Ewa Durska 2000 Lekka atletyka Goleniów, Barnim 9 Ryszard Fornalczyk 1984, 1988 10 Krystyna Jagodzi ska-zaj c Podnoszenie ci arów 11 Artur Jeznach 1988 P ywanie 12 13 Ma gorzata Kleemann Jolanta Kochanowska Koszalin, Start 1966 Tenis sto owy Koszalin, Start i in. Cz uchów, Wroc aw, Start 2000 Lekka atletyka Ko obrzeg, Sztorm 1984 Narciarstwo 14 Ryszard Kozuch 1980 Lekka atletyka Bia ogard, Koszalin, Start Stargard Szczeci ski, Pozna 15 Ewa Kwieci ska 1980 ucznictwo Ko obrzeg, ód, Start 16 Mieczys aw Mami ski 1980 Lekka atletyka 17 Wies aw Miech 1988 Lekka atletyka 18 Janina Nied wiecka Wa cz, Trzci sko od 1968 r. Koszalin, Warszawa, Start 1980 b.d b.d 19 Miros aw Piesak 1996, 2000 P ywanie 20 21 Aleksander Pop awski Ryszard Przednówek Drawsko Pomorskie, Bydgoszcz 1976, 1980 Lekka atletyka Koszalin, Start 1984 Narciarstwo Koszalin, Start 22 Romuald Rasiak 1980 Pi ka siatkowa Koszalin, S upsk, Start 23 Tomasz R bisz 1996 Lekka atletyka Koszalin, Start 24 Irena Rusewicz- -Pienio 1980, 1988 P ywanie Szczecin, Start, IKF US 25 Maria Sobiech 1988 Lekka atletyka S upsk, Czarni 26 Józef Szczeblewski b.d. Lekka atletyka Koszalin, Start 27 Anna Szymul 2000 Lekka atletyka Szczecin, Roma, Start 28 ród o: [3]. Krystyna Wandachowicz 1996 Tenis sto owy Szczecin, Start

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 149 Niezwykle wa n rol w rozwoju paraolimpizmu na Pomorzu Zachodnim odgrywa O rodek Szkolno-Wychowawczy nr 1 dla Dzieci Niepe nosprawnych Ruchowo im. Marii Grzegorzewskiej w Policach. Jest to placówka przeznaczona przede wszystkim dla dzieci i m odzie y z dysfunkcjami narz du ruchu (wrodzonymi i nabytymi), mózgowym pora eniem dzieci cym, skrzywieniem kr gos upa, stanami poamputacyjnymi, kalectwem sprz onym (uszkodzenia narz du ruchu i upo ledzenia umys owe) [4]. Poprzez ró ne dyscypliny sportowe, odpowiednio dostosowane do potrzeb wychowanków, stymulowano ich rozwój, korygowano skrzywienia, kompensowano braki i niedorozwój, naprawiano to, co by o zniekszta cone, uszkodzone i niesprawne, a nade wszystko wyrabiano motywacje prozdrowotne. Ka dego roku wychowankowie rednio czterokrotnie reprezentowali województwo szczeci skie w barwach KSI Start Szczecin w zawodach rangi mistrzostw Polski; najlepsi uczestniczyli w mistrzostwach wiata i igrzyskach paraolimpijskich (najcz ciej ju po opuszczeniu placówki). W o rodku do 2005 r. dzia a y sekcje: baseballu, kulturystyki, ucznictwa, p ywania, siatkówki, ta ca, tenisa sto owego, unihokeja. W latach sze dziesi tych Edward J druch nawi za wspó prac z KSI Start w Szczecinie, a nast pnie zorganizowa w o rodku sekcj p ywack, której by opiekunem, instruktorem i lekarzem. Prowadz c od 1965 r. zaj cia z p ywania, wyszkoli ponad 40 roczników niepe nosprawnych p ywaków i nauczy p ywa ogromn liczb uczniów polickich szkó. Jako pierwszy i jedyny nauczyciel w Policach uczy p ywania dzieci pe nosprawne, organizowa wspólne wyjazdy obu grup dzieci na p ywalnie szczeci skie [4].

150 ukasz Wójcik Tabela 4 Poczet medalistów paraolimpijskich wywodz cych si z O rodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 dla Dzieci Niepe nosprawnych Ruchowo im. Marii Grzegorzewskiej w Policach Imi i nazwisko Jan Buczak Zenon Sokó Bogdan Kozo Andrzej Wojciechowski Marek Szpojnarowicz Zenona Lelo-Baniewicz Jolanta Kochanowska Jan Chrycz Lucyna Krajewska Zbigniew Smyk Ewa Dudka-G sicka ród o: [4]. Osi gni cia Ró ne konkurencje lekkoatletyczne, medale: z oty, srebrny i br zowy w Nowym Jorku (1984 r.), br zowy medal w siatkówce w Seulu (1988 r.) Dwukrotnie z oty i raz br zowy medalista w p ywaniu w Heidelbergu (1972 r.) Czterokrotny z oty medalista w Nowym Jorku 1984, srebrny i trzykrotnie br zowy medalista z Seulu (1988 r.) Czterokrotny z oty medalista w p ywaniu z Arnhem (1980 r.), dwukrotnie z oty i raz srebrny medal w Nowym Jorku (1984 r.), dwa srebrne medale w Seulu (1988 r.) Pi ciokrotny z oty medalista w p ywaniu z Stoke Mandeville (1984 r.), dwukrotnie z oty i srebrny oraz br zowy medal w Seulu (1988 r.) Br zowa medalistka w narciarstwie w biegu na 15 km w Lillehammer (1994 r.) Z ota medalistka w biegu prze ajowym na orientacj z Innsbrucku (1984 r.) Z oty i srebrny medalista w p ywaniu w Nowym Jorku (1984 r.), dwa br zowe medale w Seulu (1988 r.), trener kadry narodowej p ywaków niepe nosprawnych Czterokrotna z ota medalistka w p ywaniu z Arnhem (1980 r.) Trzy z ote medale w p ywaniu z Arnhem (1980 r.) Dwukrotna z ota i br zowa medalistka w p ywaniu w Arnhem (1980 r.) Edward J druch wspomina: Moi podopieczni bardzo cz sto brali udzia w zawodach p ywackich i osi gali dobre wyniki. Byli mistrzami kraju, powo ywano ich do kadry narodowej, reprezentowali Polsk na mistrzostwach wiata i igrzyskach paraolimpijskich. [...] Szczyc si tym i z dum podkre lam, i 14 moich podopiecznych, absolwentów O rodka znalaz o miejsce, obok najwi kszych sportowców polskich, w Encyklopedii Ilustrowanej Od Pary a 1924 do Sydney 2000. Medali ci Olimpijscy i Paraolimpij-

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 151 scy Witolda Du skiego. Taka sama liczba naszych absolwentów (a mo e wi cej) dost pi a zaszczytu reprezentowania Polski na paraolimpiadach, i cho bez szcz cia medalowego (m.in. W. Andruszkiewicz, J. Pawlak), to uczestniczyli w zawodach w duchu idei olimpijskiej, a wed ug prof. Degi Tam udzia w zawodach dla inwalidów to ju zwyci stwo [6, s. 45]. Fot. 2. Kronika OSW w Policach ród o: [2]. 4. Ocena ruchu paraolimpijskiego na Pomorzu Zachodnim w latach 1948 2005 D enia dzia aczy i organizatorów komitetów PKPar oraz MKOL id w kierunku integracji osób niepe nosprawnych ze sprawnymi. Przyk adem tego s ró norakie imprezy organizowane w Szczecinie, np. Mistrzostwa Polski Niepe nosprawnych w Lekkiej Atletyce, które odby y si w 2003 r., mistrzostwa Polski w wieloboju kobiet i m czyzn czy mityng lekkoatletyczny, który zorganizowano 12 maja 2005 r.

152 ukasz Wójcik Jan Pienio, by y dzia acz Startu Szczecin, a tak e utytu owany zawodnik, powiedzia : Organizowanie tego typu imprez dowodzi, i mo na je pogodzi i razem zorganizowa z zawodnikami sprawnymi. Komitety PKPar i MKOL prowadz negocjacje i rozmowy na temat organizacji jednej olimpiady w jednym czasie. Oczywi cie trzeba jeszcze rozwi za wiele problemów, gdy sport inwalidzki posiada wiele komitetów. Nale a o by po czy federacje sportów ci arowych, lekkoatletycznych itd. w jeden komitet i wtedy pod jednym zarz dem b dzie mo na atwiej i szybciej realizowa cel, jakim jest integracja. Na dzie dzisiejszy komitety prowadz rozmowy, ale poprzez starty osób niepe nosprawnych w zawodach o du ej renomie dowodz, e organizatorzy przygotowuj si do przeprowadzenia jednej imprezy w dwóch kategoriach sportu: sportu sprawnych i niepe nosprawnych [8]. BIBLIOGRAFIA A. ród a ród a archiwalne [1] Igrzyska Paraolimpijskie Ateny 2004, kaseta wideo nr 1 112 (nagrania H. Laskiewicza), w zbiorach IKF US. [2] Kronika O rodka Opieku czo-wychowawczego im. Marii Grzegorzewskiej. ród a drukowane Akta i dokumenty ród owe [3] Brzezi ski W., 2001: Dzieci z Puszczy Wkrza skiej 45. lat O rodka Szkolno- -Wychowawczego nr 1 dla Dzieci Niepe nosprawnych Ruchowo im. Marii Grzegorzewskiej w Policach, Szczecin. [4] Laskiewicz H., 2003: Olimpijczycy Pomorza Zachodniego (studium porównawcze), Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeci skiego, Szczecin. [5] Laskiewicz H., 2005: 60 lat polskeigo sportu w Szczecinie aspekty historyczno-organizacyjne, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeci skiego, Szczecin. [6] Maniak M., 1996: Letnie Igrzyska Paraolimpijskie Osób Niepe nosprawnych Atlanta 96, Kultura Fizyczna, nr 11 12. Prasa codzienna i czasopisma [7] Kosmol A., Molik B., Morgulec N., Maniak M., 2004: Ruch paraolimpijski na pocz tku XX wieku oczekiwania i zagro enia, Sport Wyczynowy, nr 56.

Geneza i rozwój paraolimpizmu... 153 Wspomnienia Relacje ustne [8] Wywiad z trenerem Janem Pienio przeprowadzony 19.03.2005 r. B. Opracowania Prace zwarte i artyku y naukowe [ 9] Beck J., 1977: Sport w rehabilitacji inwalidów, AWF, Warszawa. [10] Du ski W., 2001: Od Pary a 1924 do Sydney 2000, PZSN Start, Warszawa. [11] Dziedzic J., Remplewicz J., 1980: Kultura zyczna w szko ach i zak adach dla niewidomych i niedowidz cych, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa. [12] Eider J., 2005: Olimpijczycy i Paraolimpijczycy Pomorza Zachodniego Ateny 2004, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczeci skiego, Szczecin. [13] Encyklopedyczny s ownik rehabilitacji, 1986: PZWL, Warszawa. [14] Kikolski W., 1999: Sport niepe nosprawnych wyczyn czy rehabilitacja, Medycyna Sportowa, nr 101. [15] Kosmal A., Szpalowska M., 1998: Organizacja sportu niepe nosprawnych w Polsce, perspektywy rozwoju, Trening, nr 2 3. [16] Krawczyk Z., 1997: Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, Instytut Kultury, Warszawa. [17] Lipo ski W., 1987: Humanistyczna encyklopedia sportu, Sport i Turystyka, Warszawa. [18] Lis J., 2008: Od Rzymu do Aten 1960 2004. Polacy na igrzyskach para olimpijskich, Book of abstracts Olympic and Paralympic, National Academy, Studies Centre & Museum Iran Tehran 23 24 Feb. 2008. [19] Maszczak T., 1994: Wychowanie zyczne i sport dzieci specjalnej troski, AWF, Warszawa. [20] Skupniewski M., 2004: Z kart historii, Sport Niepe nosprawnych, nr 2. [21] Sport Niepe nosprawnych, Biuletyn Polskiego Zwi zku Sportu Niepe nosprawnych Start 2004, nr 1. Wydawnictwa okazjonalne [22] Ateny 2004, Polska Reprezentacja Paraolimpijska. Polish Paraolympic Team biuletyn informacyjny, Warszawa 2004. [23] Ateny 2004, Reprezentacja Olimpijska, Reprezentacja Paraolimpijska biuletyn informacyjny, Warszawa 2004. [24] Biuletyn Informacyjny Start, Szczecin 2005. [25] Mi dzynarodowe Mistrzostwa Polski Niepe nosprawnych w Lekkiej Atletyce. Informator Start, Szczecin 2003.

154 ukasz Wójcik THE ESTABLISHMENT AND DEVELOPMENT OF THE PARALYMPIC MOVEMENT IN WESTERN POMERANIA (1948 2005) Summary The current study is a synthesis of the establishment and development of The Paralympic Movement in Western Pomerania. The starting point of the re exion on the topic was the history of The Paralympic Games which began in the abovementioned region back in 1965. The exploration of the meaning of The Paralympic Games for persons with disabilities were based on the data regarding the participation and achievements of the Paralympians from two clubs: Start Szczecin and Start Koszalin. The focus of the present work was to look into the interaction of disabled people with healthy individuals as well as their ability to exit their environment by means of sport. The data regarding the role of physical activity, its positive in uence on their personal development and breaking the barriers commonly experienced in their lives were achieved by means of interviews with their coaches, members of Sport Association of People with Disabilities Start Szczecin and Start Koszalin as well as one of the participants of The Paralympic Games. Translation: Dominika Wójcik