ALINA KUPCZAK NAUCZYCIELKA GEOGRAFII W SZKOLE PODSTAWOWEJ NR 20, PÓŹNIEJ W GIMNAZJUM NR 27 SPACERKIEM PO KARŁOWICACH Moim uczniom i wychowankom, by zwiedzanie świata zaczęli od swojej małej ojczyzny. WROCŁAW 1999 R.
1. KOLEBKA KARŁOWIC Wioskę założył w 1699r. opat Karl (Karol) Józef Keller. Od jego imienia otrzymała nazwę Karłowice. Obejmowała obszar między Ołbinem a Sołtysowicami. Plac między ulicami Konopnickiej 1, Asnyka 2, Makuszyńskiego 3 i Czajkowskiego 4 to teren, gdzie na tzw. Górze Jerzego powstał folwark. Opat Keller wybudował tu dom dla muzykantów i budynki gospodarcze. W 1795r. na Karłowicach znajdował się folwark, jedna karczma, kowal, jedno gospodarstwo wolnego zagrodnika, 13 domów z 49 mieszkańcamiusytuowanych wzdłuż ul. Czajkowskiego. Osiedlem miejskim Karłowice stały się przed II wojną światową w 1928r. przyłączono je do Wrocławia. 2. SZKOŁA PODSTAWOWA NR 20 przy ul. Kamieńskiego 5 24 Szkoła istnieje już 50 lat. Pierwszym kierownikiem był Stanisław Czerepiński, który w październiku 1945 roku zapisał: Dokonałem więc szczegółowego przeglądu szkoły. Budynek nowy, widać, że w chwili wybuchu wojny był niewykończony... Od strony wschodniej bomba wyrwała 10 m 3 fundamentu. Nie ma ani jednego oszklonego okna...wszystkie drzwi są połamane lub powyrywane... wokół szkoły mnóstwo gruzu i resztek różnego połamanego sprzętu wojennego. Budynek wykorzystywany jest na noclegi przez wojska radzieckie. 1 Maria Konopnicka (1842-1910) pseudonim Jan Sawa; poetka i nowelistka, współinicjatorka akcji protestacyjnej przeciw germanizacji w zaborze pruskim; autorka Roty, wiersza O Wrześni. Jej wiersze i opowiadania świadczą o szczególnej wrażliwości na krzywdę ludzi ubogich, a zwłaszcza dzieci ( Na fujarce, Nasza szkapa, Kubek ), umiłowaniu ziemi ojczystej i dostrzeganiu jej piękna ( Na obczyźnie, Pieśń o domu ). Jest autorką wierszy i bajek dla dzieci O krasnoludkach i sierotce Marysi, O Janku Wędrowniczku, Na jagody. 2 Adam Asnyk (1838-1897) pseudonim El...y; poeta, miłośnik przyrody tatrzańskiej, jako jeden z pierwszych opiewał jej uroki w swych wierszach ( Ulewa, Limba ). Pisał też utwory o tematyce miłosnej oraz wiersze, w których nawoływał do łączenia idei postępu z poszanowaniem tradycji ( Daremne żale, Dzisiejszym idealistom, Do młodych ). 3 Kornel Makuszyński (1884-1953) pisarz, humorysta, autor niezapomnianych powieści dla dzieci i młodzieży ( Szatan z siódmej klasy, Awantura o Basię, Panna z mokrą głową oraz cyklu przygód o Koziołku Matołku). 4 Piotr Czajkowski (1840-1893) wybitny kompozytor rosyjski; twórca oper: Eugeniusz Oniegin, Dama Pikowa, baletów: Jezioro Łabędzie, Śpiąca królewna, Dziadek do orzechów. Komponował też symfonie, utwory orkiestrowe, koncerty i in. 5 Henryk Michał Kamieński pseud. Filaret Prawdowski (1813-1865). Działacz polityczny, publicysta, ekonomista i filozof. Uczestnik powstania listopadowego, które oceniał później krytycznie, wskazując na brak zaangażowania w nie chłopstwa. Zesłany na Syberię. Po powrocie do Polski, wyjechał do Szwajcarii, gdzie się osiedlił.
W połowie października Rosjanie opuścili szkołę i rozpoczął się remont. Pierwsze zajęcia odbyły się 11 lutego 1946 roku. Jedynym nauczycielem dla 94 dzieci był kierownik szkoły. Z każdym dniem przybywało uczniów i nauczycieli. We wrześniu 1999 r. dwudziestka liczy już 718 uczniów i 45 nauczycieli, a dyrektorem szkoły jest pani Jadwiga Janiszewska. 3. PARK MARII DĄBROWSKIEJ 6 Oaza zieleni na Karłowicach, nazwana imieniem pisarki, która w latach 40-tych bywała częstym gościem we Wrocławiu. 4. WYŻSZA SZKOŁA OFICERSKA IM.TADEUSZA KOŚCIUSZKI ul. Czajkowskiego 100 Na dziedzińcu szkoły znajduje się pomnik patrona z napisem: Wierny byłem Ojczyźnie, biłem się za Nią i sto razy śmierć bym poświęcił dla Niej. (Tadeusz Kościuszko) 6 Maria Dąbrowska (1889-1965) pisarka; czołowa przedstawicielka realistycznej prozy społeczno-obyczajowej i psychologicznej. Autorka powieści Noce i dnie, opowiadań Ludzie stamtąd, Gwiazda zaranna. Przez pół wieku (1914-1965) prowadziła dzienniki będące zeszytami pomysłów literackich i bezcenną dla badacza kroniką życia prywatnego. W zeszytach tych opisuje również swój pobyt na Karłowicach przy ul. Lindego 10.
Pierwszą Oficerską Szkołę Piechoty przeniesiono do Wrocławia z Krakowa w kwietniu 1947 r. Od 12 X 1953 nosi imię naszego bohatera narodowego. 5. UL. PRZYBYSZEWSKIEGO 7 63 W 1910 r. zbudowano tu Królewskie Katolickie Seminarium dla Nauczycielek. W 1933r. rozpoczęto budowę Arcybiskupiego Seminarium Duchownego. Dzisiaj budynki te należą do Uniwersytetu Wrocławskiego. 6. WIEŻA WODOCIĄGOWA plac Gustawa Daniłowskiego 8 W czasach niemieckich plac ten nosił nazwę Grafa von Drabitiusa, który był właścicielem tego terenu. Wieżę zbudowano w 1907 r. według projektu inż. H.Masenta. Wymiary: wysokość 45m, podstawa o średnicy 8,2 m. Ta betonowa budowla na stałe wrosła w krajobraz Karłowic. Stała jest też inspiracją zaprojektowanego przez Zbigniewa Maczugę logo Karłowic. Przy placu Daniłowskiego znajdował się w latach 20-tych końcowy przystanek omnibusu, który łączył Karłowice z Wrocławiem. 7. ALEJA JANA KASPROWICZA 9 reprezentacyjna arteria dzielnicy. Przy tej ulicy zaraz po wojnie zamieszkało wielu wybitnych uczonych i ówczesnych wrocławskich notabli. Idąc aleją mijamy po drodze budynki, w których mieszkali np.: pod nr 105 inż. Jan Dziewoński (dyrektor Zakładu Wodociągów) pod nr 100 wojewoda wrocławski, Stanisław Piaskowski. 7 Stanisław Przybyszewski (1868 1927) prozaik, dramaturg, teoretyk sztuki. Człowiek legenda. Największa osobowość Krakowa końca XIX wieku. Skandalista i nowator, buntownik i duchowy przywódca cyganerii okresu Młodej Polski. Głosił koncepcję sztuki dla sztuki, w jednym ze swoich artykułów pisał:,,sztuka nie ma żadnego celu, jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu duszy i sztuka stoi nad życiem. 8 Gustaw Daniłowski (1871-1927) powieściopisarz, nowelista, poeta. W swoich utworach propagował idee rewolucji ( Z minionych dni, Jaskółka ). Był też autorem wierszowanych gawęd. 9 Jan Kasprowicz (1860-1926) poeta, tłumacz. W sonetach,,z chałupy opisał nędzne chłopskie chaty, głód i nierówności społeczne. W dojrzałej twórczości buntował się przeciwko Bogu ( Hymny ), a u schyłku życia stworzył,,księgę ubogich, w której prezentuje postawę pokory i pogodzenia z losem. Wspaniale pisał o prostej, zwykłej wierze ludzi maluczkich, o ich rozumieniu Pana. Swojego Boga odnajdował w górach, gdzie także mieszkał. Tatrzańska przyroda i życie górali wywarły duży wpływ na jego twórczość. Do dzisiaj stoi w Zakopanem jego, udostępniony obecnie do zwiedzania, dom Harenda. Przez krótki czas poeta mieszkał także we Wrocławiu, gdzie studiował.
8. PLAC JÓZEFA PIŁSUDSKIEGO 10 Przed wojną plac ten nazywał się Markt Platz, po wojnie Plac Jerzego Żuławskiego (pisarza, kompozytora i alpinisty), później Klementa Gottwalda (pierwszego powojennego prezydenta Czechoslowacji). Największą budowlą tego placu jest Dom Kultury AGORA, którego budowę rozpoczęto w marcu 1914 roku przeznaczając go, zgodnie z zamysłem właściciela Augusta Zeila, na urządzanie uroczystości rodzinnych i społecznych. Z czasem obiekt rozbudowano. Znajdowały się tu: kręgielnia, sala ze sceną, strzelnica, piwiarnia. Ówcześni wrocławianie znali ten budynek jako Lindenhof, czyli Lipowy Dwór. Warto zaglądać do AGORY, ponieważ często organizowane są tam wystawy lokalnych twórców. Idziemy dalej aleją Kasprowicza, mijając pod nr 80 dom Launerów: Zofii nauczycielki, Adama współzałożyciela IKS Ślęża oraz dzielnicowego koła PCK. 9. ALEJA TADEUSZA BOYA-ŻELEŃSKIEGO 11 Przy tej ulicy pod numerem 3 mieszkał architekt Paweł Schmitthenner, autor koncepcji Karłowic jako miasta-ogrodu, którego główną oś stanowiła Aleja Kasprowicza (Korsoallee). Wzdłuż ulicy utworzono wspaniałe ogrody (lata 1910-1914). Po obu stronach alei rozkwitały girlandy czerwonych róż zawieszonych na linach rozpiętych między drzewami. Niestety, prawie całkowicie uległy zniszczeniu podczas wojny. Do idei sprzed 90 lat nawiązała mieszkanka Karłowic, Alicja Sawicz dyrektor Gimnazjum nr 27. Uczniowie i nauczyciele tej szkoły 9 września 1999 r. zasadzili 300 róż na 300-lecie Karłowic, aby wiosną 2000 roku Aleja Kasprowicza znowu zakwitła. 10. ALEJA KASPROWICZA 64/66 Od października 1949 w jednej części budynku znajduje się szpital dla dzieci im. Janusza Korczaka, w drugiej klasztor sióstr Franciszkanek. Budynek powstał w latach 1895-1901 jako klasztor sióstr Urszulanek. W latach 1901-1943 siostry prowadziły w nim szkołę gospodarstwa domowego dla dziewcząt z bogatych 10 Józef Piłsudski (1867-1935) naczelnik państwa, mąż stanu, dowódca wojskowy. Jest autorem znanego powiedzenia: Być zwyciężonym i nie ulec to zwycięstwo; zwyciężyć i spocząć na laurach to klęska. Człowiek, który po I wojnie światowej, był jedyną osobą zdolną do zjednoczenia i odbudowania odrodzonego po 123 latach zaborów państwa. Imię marszałka nosi także główna ulica miasta. 11 Tadeusz Boy-Żeleński (1874-1941) tłumacz literatury francuskiej, krytyk teatralny, publicysta, satyryk. Z wykształcenia lekarz. Zasłynął jako twórca kabaretowych kupletów i wierszyków. Wnikliwie analizował polskie i obce utwory literackie, pisał artykuły publicystyczne, walcząc z zakłamaniem i zacofaniem. Żył i mieszkał w Krakowie, gdzie stworzył kabaret Zielony Balonik.
rodzin niemieckich. Podczas wojny, od 1943 znajdował się tutaj szpital wojskowy. 1 września 1945 w budynku na terenie dzisiejszego szpitala rozpoczęła się nauka w jednej z trzech istniejących wówczas szkół. Naprzeciwko szpitala, w willi pod numerem 81 mieszkał profesor Politechniki Wrocławskiej Teodor Wróblewski, od 1945 roku dyrektor Elektrowni Miejskich we Wrocławiu. Obok, przy ulicy Potockiego 2 (róg Kasprowicza, obecnie przychodnia) zamieszkał prezydent Wrocławia dr Bolesław Drobner. Wiceprezydent Kazimierz Kuligowski osiedlił się nieopodal, w willi oznaczonej numerem 56. Jest to dom rodzinny pierwszego dziecka urodzonego w polskim Wrocławiu (25 czerwca 1945) - Anieli Kuligowskiej, obecnie Złotkowskiej. 11. UL.KAZIMIERZA PRZERWY TETMAJERA 12 15 To dom Kamila Giżyckiego (1893-1968) literata i podróżnika. Na początku I wojny światowej trafił na Syberię, gdzie wziął udział w wyprawie barona Ungerna- Sternberga. Był instruktorem w armii marszałka Czang-Tso- Lina w Mandżurii. Imię Kamila Giżyckiego nosi biblioteka osiedlowa przy placu Piłsudskiego. 12. ULICA WŁADYSŁAWA SYROKOMLI 13 1 Budynek z przeszłością, będący świadectwem zmian ustrojowych w Polsce. Najpierw znajdowała się tu mansja (mieszkanie i utrzymanie w klasztorze) księży emerytów, skonfiskowana w 1946 roku; potem siedziba komitetu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej; następnie hurtownia sztucznych kwiatów, a obecnie Zakład Szkolenia Lekarzy Rodzinnych. Przy ul. Syrokomli pod nr 20 mieszkała Stanisława Nowakowa organizatorka szkolnictwa na w powojennym Wrocławiu, nauczycielka języka polskiego, która w odpowiedzi na apel Rządu Polskiego (1926) wzywający do likwidacji analfabetyzmu na wsi,,spakowała walizeczkę i pojechała cywilizować wieś lubelską. Do Wrocławia trafiła w 1945 r. i została zapamiętana przez swoich uczniów jako osoba obdarzona niezwykłym darem oddziaływania na ludzi. Jej mąż, Władysław Nowak, organizował spółdzielczość nauczycielską założył pierwszy sklep spożywczy i pierwszą księgarnię u zbiegu ulic Nowowiejskiej i Prusa. 12 Kazimierz Przerwa-Tetmajer (1865-1940) poeta, czołowy liryk Młodej Polski (okresu literackiego końca XIX wieku). W swoich wierszach opiewał miłość i Tatry. Jako prozaik zasłynął cyklem pełnych humoru i ludowych mądrości, opowiadających przygody gazdów i zbójników gawęd góralskich Na skalnym Podhalu. 13 Władysław Syrokomla, właściwie Ludwik Kondratowicz (1826-1862) poeta, działacz niepodległościowy na Wileńszczyźnie (więziony za udział w manifestacjach patriotycznych). Prawie całe życie spędził na wsi. Pisał wiersze polityczne i liryczne, utwory sceniczne o tematyce współczesnej i historycznej, opowieści biograficzne.
13. ALEJA KASPROWICZA 44 Zaraz po wojnie znajdowała się tu siedziba naczelnika Miejskiego Urzędu Obwodowego. Do VI Obwodu miasta Wrocławia należały Karłowice wraz z Różanką, Polanką, Poświętnem, Osobowicami i częścią Kowal. Pierwszym naczelnikiem był Andrzej Jochelson prawnik, historyk sztuki, pisarz, pionier Wrocławia, autor pierwszego wydanego po wojnie (1946 r.) przewodnika po naszym mieście. 14. KLASZTOR I KOŚCIÓŁ OJCÓW FRANCISZKANÓW Budowę klasztoru w stylu neogotyckim rozpoczęto w 1895 roku, a kościoła w 1899 r. Przed kościołem znajduje się rzeźba z brązu przedstawiająca Chrystusa Ukrzyżowanego i świętego Franciszka. Na słupach dzielących attykę stoją figury: po lewej św. Jadwigi, po prawej św. Anny Samotrzeciej, natomiast na końcach muru przedsionka figury św. Franciszka i św. Antoniego wszystkie dłuta Mirosława Kopera. W fasadzie, nad attyką, znajduje się rozeta w ostrołukowym obramowaniu. Wnętrze trzynawowego kościoła zwieńczone jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Przez wiele lat kościół pozbawiony był wieży, którą w lutym 1945 r. zburzyli hitlerowcy, spodziewając się głównego natarcia na miasto od wschodu i północy. Zlikwidowali w ten sposób punkt orientacyjny dla Rosjan. Wieżę zrekonstruowano i postawiono na kościele 8 września 1979 roku. W kościele Św. Antoniego odbył się pierwszy polski ślub w powojennym Wrocławiu. Państwo Felicyta i Edward Damczykowie świętowali zawarcie małżeństwa 16 września 1945 r. w domu weselnym przy ul. Wincentego Pola 20. W 1954r. część budynków klasztornych odebrano Zakonowi i przeznaczono na cele szkolne. Mieściło się tu X Liceum Ogólnokształcące (1954-1992), Szkoła Podstawowa nr 67 oraz Urząd Dzielnicowy Psie-Pole (1954-1991).
W 1993 X LO przeprowadziło się do nowowybudowanego budynku przy ul. Pieszej. Przez wiele lat proboszczem parafii był ojciec Antoni Dudek Wrocławianin Roku 1995, zdobywca tzw. Wielkiej Wrocławskiej, miłośnik Karłowic. O talentach organizatorskich ojca Antoniego p. Aniela Złotkowska napisała: No i któraż to dzielnica posiada tak niezwykłego duszpasterza, jak o. Antoni Dudek, który to, oprócz standardowych umiejętności przewodnika duchowego parafii, potrafi równie zręcznie zorganizować nocne czuwanie na wałach podczas powodzi, przyjęcie dla WSZYSTKICH parafian z okazji 100-lecia parafii karłowickiej, jak i przedstawienie dla dzieci na wrocławskim rynku z panem prezydentem Zdrojewskim w roli wilka z Gubbio. Okolice kościoła to również miejsce szczególnego znaleziska geologicznego. Podczas prowadzonych przed kilku laty prac ziemnych w głębokich wykopach odkryto skamieniałe pnie dębów bezszypułkowych, które przeleżały pod ziemią, bez dostępu powietrza, kilka tysięcy lat. Czarne dęby i unikatowa skamieniała huba to pamiątki z pradawnego lasu sprzed około 5000 lat. Drewno tych dębów, przekazane przez docenta dr hab. Marka W. Lorenca z Karłowic, posłużyło rzeźbiarzowi Stanisławowi Podwysockiemu z Gdańska do wykonania rzeźby daru Kaszubów dla Papieża Jana Pawła II. 15. UL. SAMUELA BOGUMIŁA LINDEGO 14 Dom nr 10 to miejsce spotkań elity intelektualnej Wrocławia. Po wojnie zamieszkiwali w nim prof. Jerzy Kowalski prorektor, współzałożyciel Uniwersytetu Wrocławskiego wraz z żoną Anną Kowalską pisarką, współredaktorką Zeszytów Wrocławskich, autorką Uliczki klasztornej, opowiadania, którego akcja osnuta jest na tle życia pierwszych rodzin osiadłych w powojennym Wrocławiu. Później zamieszkał w nim prof. Czesław Hernas wybitny znawca kultury baroku, laureat (styczeń 1997 roku) nagrody Alfreda Jurzykowskiego z Nowego Jorku za prace naukowe w dziedzinie literatury, wieloletni dyrektor Instytutu Filologii Polskiej UWr. Mieszkała tutaj również jego żona Maria Hernasowa długoletnia nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 20, autorka wielu niekonwencjonalnych opracowań metodycznych. W tym domu wielokrotnie gościli: autorka Nocy i dni Maria Dąbrowska, Jan Parandowski, Czesław Miłosz i Kazimiera Iłłakowiczówna. Dom pod nr 11 zamieszkiwali profesorostwo Ewa i Karol Maleczyńscy. Wybitni historycy, wychowawcy badaczy dziejów Śląska, autorzy wielu książek, m. in. pierwszej polskiej historii Wrocławia. 14 Samuel Bogumił Linde (1771-1847) autor Słownika języka polskiego. Był członkiem Dyrekcji Edukacji Narodowej, prezesem Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych.
Wracamy na Aleję Kasprowicza, zatrzymujemy się obok domów, w których mieszkali: pod nr 17 prof. dr Stanisław Kulczyński, były rektor Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, pierwszy rektor Politechniki i Uniwersytetu we Wrocławiu, prezes Stronnictwa Demokratycznego, zastępca przewodniczącego Rady Państwa w latach 1956-1960; pod nr 20 prof. Antoni Knot, dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej, Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, współzałożyciel Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, autor i redaktor wielu wydawnictw naukowych; pod nr 22 prof. Edward Zubik, biolog, absolwent Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie, asystent prof. Weigla, w czasie wojny żołnierz Armii Krajowej; po wojnie należał do grupy uczonych organizujących uczelnie wrocławskie; działacz i były prezes Towarzystwa Miłośników Wrocławia; współinicjator akcji odzyskania skarbów wawelskich z Kanady. 16. SALONIK TRZECH MUZ ul. Zawalna 7 Rozpoczął działalność 14 września 1998 r. pod patronatem spółdzielni mieszkaniowej Wrocławski Dom. Zapewnia kulturalną rozrywkę mieszkańcom osiedla i jest miejscem prezentacji prac wrocławskich plastyków, poetów i muzyków. 17. SŁUP GRANICZNY MIASTA Ustawiony w 1901 roku. Ma kształt kamiennej kolumny na kwadratowej bazie, z kwadratową głowicą zwieńczoną kulą. Na głowicy widnieją cztery elementy herbu Wrocławia: - lew czeski z koroną na głowie, - czarny orzeł z przepaską na piersi symbol Piastów Śląskich, - głowa św. Jana Ewangelisty na odwróconej koronie, - litera W jako inicjał imienia założyciela Wrocławia, księcia czeskiego Wratysława, który kazał wznieść pierwszy gród na wyspie odrzańskiej Ostrowie Tumskim.
18. MIEJSCE ZNALEZISK ARCHEOLOGICZNYCH Pisana historia Wrocławia trwa już tysiąc lat. Thietmar, niemiecki kronikarz, opisując utworzenie metropolii gnieźnieńskiej (1000 r.), wspomina o podporządkowaniu jej biskupów, m. in. Jana wrocławskiego. Johannes Wratislaviensis te słowa uważane są za pierwszą pisemną wzmiankę o Wrocławiu. Jednak pradzieje miasta liczą więcej lat. Pierwsze stałe osiedla powstały w okresie młodszej epoki kamienia, 2500-1700 lat p.n.e. Pomiędzy mostami Trzebnickim i Osobowickim podczas prac pogłębiających koryto Odry znaleziono czółna oraz przedmioty z epoki kamienia i brązu młotek, sztylet, grot włóczni, garnek i tulejkę. Prawdopodobnie w tym miejscu znajdowała się przeprawa przez Odrę. 19. KRZYŻ NA ODRZE Ten dziesięciometrowy krzyż ustawiono 28 maja 1998 r. jako podziękowanie za trzystulecie Karłowic i ocalenie od powodzi 1997r. Niebieskim kolorem zaznaczono na krzyżu poziom wody podczas powodzi. Tekst opracowany na podstawie wydawnictw: 1. Janusz Czerwiński Wrocław przewodnik turystyczny. 2. Dudek Antoni Kazimierz OFM: Klasztor, kościół i parafia na Karłowicach. 3. Dudek Antoni Kazimierz OFM: Raptularz z Karłowic. 4. Dudek Antoni Kazimierz OFM: Wrocław Karłowice 1699-1999. 5. Maczuga Zbigniew: 300 lat Karłowic. 6. Rysunki pochodzą ze zbiorów ojca Antoniego Dudka.