Klasztor i cerkiew w Supraślu Na wysokiej skarpie nad Supraślą stoi samotny krzyż z napisami w języku starocerkiewnosłowiańskim i polskim: w tym miejscu, na Suchym Hrudzie w 1500 r.,(...) zatrzymał się krzyż puszczony przez mnichów prawosławnych z pobliskiego Gródka na wody rzeki Supraśl w poszukiwaniu cichej przystani życia monastycznego i duchowego. Historia supraskiego monasteru sięga parę lat wcześniej w przeszłość. W 1498 roku w Gródku powstał klasztor ufundowany przez wojewodę nowogródzkiego i marszałka Wielkiego Księstwa Litewskiego Aleksandra Chodkiewicza i arcybiskupa smoleńskiego Józefa Sołtana. Mnisi nie czuli się jednak dobrze otoczeni życiem miasta, przenieśli się więc dwa lata później na pobliski Suchy Hrud. W 1501 roku stała już tam pierwsza drewniana cerkiew św. Jana Teologa, a dziesięć lat później poświęcono murowaną cerkiew Zwiastowania NMP. Świątynia ta została zbudowana na planie prostokąta z czterema okrągłymi wieżami na narożach. Dekoracyjne szczyty i okazała kopuła nie przeszkadzały umieszczeniu całego systemu strzelnic nadających cerkwi jednoznacznie obronny charakter. Pamiątkowy krzyż na wzgórzu Początki supraskiego monasteru łączą się z niezwykłym wzrostem jego znaczenia na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego (drugi pod tym względem ośrodek prawosławia po Ław- 24 nr 5 (14), Maj 2008
rze Kijowsko-Pieczerskiej) oraz rozkwitem duchowym i intelektualnym. Klasztor miał bardzo bogato wyposażoną bibliotekę, ze zbiorów której korzystał m.in. Maciej Stryjkowski przy pisaniu Kroniki polskiej, litewskiej, żmodzkiej i wszystkiej Rusi (XVI w.). Od końca XVII stulecia w klasztorze działała też drukarnia: ukazało się ok. 350 książek, z czego 1/3 świeckich. W samym Supraślu powstało natomiast na przełomie XVI i XVII wieku inne wybitne dzieło tzw. Irmologion supraski. Twórcą tej księgi zawierającej pieśni wykonywane podczas nabożeństw był wykształcony wolny chórzysta Bogdan Onisimowicz z Pińska. Przebywał on w Supraślu od 1572 do 1630 roku, kiedy to popadł w konflikt z opiekunem monasteru, Krzysztofem Chodkiewiczem, i został wypędzony. Opuszczając klasztor, najprawdopodobniej zabrał ze sobą księgę, która przez pewien czas potem znajdowała się w zbiorach Ławry Pieczerskiej. Ostatecznie odnalazła się w latach 70. XX wieku w Bibliotece Akademii Nauk Ukrainy. Widok na klasztor od strony Supraśli W zbiorach biblioteki przez kilkaset lat (od XVI stulecia) znajdował się XI-wieczny kodeks Minieja Czetnaja na marzec jedno z najstarszych źródeł informacji o języku starocerkiewnosłowiańskim. Powstała najprawdopodobniej na Bałkanach księga składała się z 24 żywotów świętych oraz zbioru kazań, a odkrył ją pod koniec XIX wieku profesor Michał Bobrowski. Wywieziony podczas II wojny światowej i podzielony na części kodeks znajduje się obecnie w bibliotekach w: Petersburgu, Ljubljanie, Warszawie i Zamościu. Cerkiew Zwiastowania NMP Monaster utrzymywał kontakty z ośrodkami duchowymi na Bałkanach, czego owocem oprócz kodeksu Mi- 25 nr 5 (14), Maj 2008
nieja czetnaja były bizantyjskie freski we wnętrzu głównej cerkwi rzadki na naszych ziemiach import sztuki prawosławnej bez pośrednictwa Rusi. Przedstawiały one świętych oraz sceny z życia Chrystusa i Marii, tworząc program ikonograficzny w duchu wschodniego chrześcijaństwa. Wykonał je artysta określony w roczniku z 1557 roku jako Serbin Nektarij Malar. Niestety, nic więcej o nim nie wiadomo, a z samych fresków ocalały jedynie fragmenty (m.in. postaci świętych Jerzego i Demetriusza z filarów korpusu głównego), które można zobaczyć na ekspozycji muzealnej w Pałacu Archimandrytów. W 1614 roku mnisi zostali zmuszeni do podporządkowania się postanowieniom unii brzeskiej, co trwało przez ponad dwa stulecia (do 1839 roku, kiedy to klasztor stał się z powrotem prawosławny). W tym okresie zespół klasztorny został rozbudowany m.in. o Pałac Archimandrytów (1635 55, rozbudowany w XVIII wieku, po zniszczeniach II wojny światowej odbudowany w latach 1959 72) i bramę-dzwonnicę (1752). Wnętrza cerkwi Zwiastowania NMP otrzymały nowe wyposażenie, barokowy ikonostas, a freski zatynkowano. Brama-dzwonnica W cerkwi Zwiastowania NMP łączą się elementy dekoracyjne i obronne Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości po I wojnie światowej usunięto z klasztoru mnichów prawosławnych, budynki przekazano najpierw szkole rol- 26 nr 5 (14), Maj 2008
niczej, a następnie księżom salezjanom. Dzieła zniszczenia dopełniła II wojna światowa: najpierw wojska radzieckie urządziły sobie koszary w budynkach klasztoru, a następnie wycofujący się Niemcy wysadzili cerkiew Zwiastowania NMP w powietrze. Dopiero w latach 80. mnisi prawosławni uzyskali zezwolenie na odbudowę cerkwi; budynki klasztorne zaś wróciły do nich dwanaście lat temu. Nie należy do monasteru teren, na którym leżą dawne katakumby. Niegdyś znajdujdowały się pod (rozebraną w XIX stuleciu) XVI-wieczną cerkwią Zmartwychwstania Chrystusa. Chowano w nich oprócz mnichów także przedstawicieli wpływowych okolicznych rodów: Olelkowiczów, Słuckich i Wiśniowieckich. W 2. połowie XX wieku prowadzono tam badania archeologiczne, których szybko zaniechano, a odsłonięte katakumby padły łupem wandali. W Pałacu Archimandrytów mieści się Muzeum Ikon Niestety, zwiedzając klasztor i cerkiew, mamy do czynienia z rekonstrukcjami. Także wiszący w głównej cerkwi słynny i otoczony wielkim kultem (zarówno przez prawosławnych, jak i katolików) obraz MB Supraskiej stanowi XIX-wieczną kopię. Sam oryginał był natomiast kopią MB Smoleńskiej przedstawiającej Marię, w typie Hodegetrii, z Dzieciątkiem, które w lewej ręce trzyma księgę, a prawą błogosławi. Ufundowany w 1503 roku przez biskupa smoleńskiego Józefa Sołtana oryginał obrazu supraskiego został wywieziony na początku I wojny światowej przez uciekających przed wojskami niemieckimi mnichów w głąb Rosji i od tego czasu słuch o nim zaginął. Klasztor może się poszczycić natomiast innymi ciekawymi zbiorami. W znajdującym się w Pałacu Archimandrytów Muzeum Ikon (oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) obejrzymy ekspozycję ikon, przede wszystkim tych odebranych przemytnikom na granicy. Królują tu masowo produkowane dzieła z przełomu XIX i XX wieku, choć odnajdzie się też trochę starszych oraz prawdziwych artystycznych perełek. Jak to z dziełami odebranymi na granicy bywa o ich historii nie wiadomo wiele, najczęściej da się jedynie orientacyjnie określić czas oraz tereny, na których powstały. Zobaczymy tu m.in. ikony kalendarzowe, przedstwienia Marii w typie Hodegetrii, Chrystusa Pantokratora, świętych i Ojców Kościoła oraz Deesis (Jezusa w otoczeniu Marii i św. Jana Chrzciciela). Każdego, kto liczy na tradycyjne muzeum, spotka tu zawód. Od samego początku widać, że jest ono zupełnie innego typu. W nastrój zwiedzania wprowadza już nazwa ekspozycji stałej: Iko- 27 nr 5 (14), Maj 2008
na. Obraz i słowo między tym co ulotne, a wieczne. Mająca ambitny zamiar prezentacji w nowoczesny sposób doktryny Kościoła prawosławnego wystawa prowadzi widza od teologii ikony, poprzez prezentację symboliki cerkwi, galerię wizerunków świętych aż po otoczone archiwalnymi zdjęciami ocalałe fragmenty supraskich fresków. Każda z sal została urządzona w innym stylu (np. pustelniczej groty, wnętrza cerkwi, wiejskiej chaty czy też pracowni mnicha piszącego ikony), a na oglądających czeka swego rodzaju spektakl światło-dźwięk. Zwiedzaniu towarzyszy bowiem muzyka (chóralny śpiew modlących się mnichów), a światło zapala się i gaśnie, naprzemiennie wydobywając z mroku poszczególne dzieła sztuki. Częścią ekspozycji jest również film prezentujący techniki pisania ikon. W ramach warsztatów organizowanych przez muzeum można także spróbować swoich sił w tym zakresie. Istniejące od niedawna Muzeum Ikon ma na celu w nowoczesny sposób przybliżyć skomplikowaną teologię ikony i jej znaczenie dla kultury prawosławia. Przystępna i atrakcyjna dla odwiedzających w różnym wieku ekspozycja z pewnością nie zawiedzie oczekiwań nawet tych wybrednych. Zwiedzając cerkiew, klasztor i muzeum w Supraślu, należy pamiętać, iż jest to cel pielgrzymek i czynny monaster, nie zobaczymy go więc w święta cerkiewne oraz państwowe. Tekst i zdjęcia: Danuta Maciejewska Drewnianą cerkiew św. Jana Teologa zastąpiła murowana Informacje praktyczne: Supraśl leży ok 15 km od Białegostoku, przy drodze nr 676 w stronę Krynek. Klasztor można zwiedzać pn. sob. 10.00 14.00 oraz 16.00 18.00 (w pozostałych godzinach obowiązuje cisza monasterska). Muzeum Ikon (oddział Muzeum Podlaskiego w Białymstoku) czynne jest codziennie (oprócz poniedziałków i dni świątecznych) od 1.V. do 30.IX. 12.00 19.00, od 1.X. do 30.IV. 10.00 17.00. We czwartki wstęp bezpłatny. Ceny biletów: normalny 10 zł, ulgowy i rodzinny 5 zł. W Internecie: http://www.monaster-suprasl.pl http://muzeum.bialystok.pl/main.php?x =700 28 nr 5 (14), Maj 2008