Rejent. rok 9 * nr 4(96) kwiecień 1999 r. Teresa Mróz Wpływ zmiany składu osobowego spółki cywilnej na stan własności wspólnego majątku wspólników Spółka cywilna należy do spółek o charakterze wybitnie osobowym. W swej konstrukcji dostosowana jest do prowadzenia małych przedsięwzięć, gdzie wspólnicy zobowiązują się dążyć do osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego poprzez działanie w sposób oznaczony, w szczególności przez wniesienie wkładu. Dążenie do osiągnięcia celu gospodarczego opiera się na wzajemnym zaufaniu wspólników. Rozwiązania prawne w kodeksie cywilnym, odnoszące się do spółki cywilnej, dostosowane są do podejmowania w tej formie wspólnych przedsięwzięć gospodarczych, przede wszystkim o celach niezarobkowych. W praktyce forma spółki cywilnej wykorzystywana jest obecnie do prowadzenia działalności zarobkowej, często w postaci przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 55 1 k.c. Na tle nieprzystosowania obowiązujących rozwiązań prawnych do prowadzenia w formie spółki cywilnej szerokiej działalności zarobkowej wyłania się szereg problemów teoretycznych i praktycznych. Przy wspólnym prowadzeniu przedsiębiorstw zarobkowych często spotykanym zjawiskiem są zmiany składu osobowego wspólników. Wprawdzie spółka cywilna jest spółką osobową opartą na zaufaniu, jednakże praktyka i orzecznictwo znacznie szerzej dopuszczają zmiany jej składu osobowego, niż wynika to wprost z przepisów kodeksu cywilnego 1. 1 Myślę tu przede wszystkim o uchwale SN z dnia 21.11.1995 r. III CZP 160/95, OSNIC 1996, z. 3, poz. 33. Uchwala ta wywołała liczne polemika i dyskusje; zob. np. J. N a w r o c k i, Zbycie 102
Wptyw zmiany składu osobowego spółki cywilnej... Kodeks cywilny zna tylko dwa sposoby zmiany składu osobowego spółki cywilnej (poza przypadkiem śmierci wspólnika i sytuacją przewidzianą w art. 870 k.c.): 1) wystąpienie wspólnika ze spółki zawartej na czas nie oznaczony w drodze wypowiedzenia udziału, dokonanego na trzy miesiące naprzód na koniec roku obrachunkowego (art. 869 1 k.c.); 2) wystąpienie wspólnika bez zachowania terminu wypowiedzenia - chociażby spółka była zawarta na czas oznaczony - pod warunkiem istnienia ważnych ku temu powodów (art. 869 2 k.c.). Kodeks cywilny nie zawiera odpowiednika przepisu art. 573 uchylonego kodeksu zobowiązań, który przewidywał możliwość wyłączenia wspólnika z ważnych powodów jednomyślną uchwałą pozostałych wspólników. Na gruncie de lege lata, jeżeli wspólnicy utracili zaufanie do jednego z nich, a ten nie chce sam ze spółki wystąpić, to pozostałym wspólnikom pozostają tylko środki zmierzające do rozwiązania spółki. Wszyscy pozostali wspólnicy mogą wówczas ze spółki wystąpić, a jeśli w spółce pozostałby tylko jeden wspólnik, spółka przestałaby istnieć. Następny sposób sprowadza się do tego, iż z ważnych powodów każdy wspólnik może żądać rozwiązania spółki przez sąd (art. 874 k.c.). Oba sposoby prowadzą wszakże do zakończenia działalności spółki. Fakt ten pociąga za sobą poważne konsekwencje finansowe, przede wszystkim związane z utratą rynku. Zakończenie działalności spółki i zawarcie nowej umowy spółki cywilnej w zmienionym składzie jest więc przedsięwzięciem o poważnych skutkach finansowych i gospodarczych, pociąga też za sobą stratę czasu. W tej sytuacj i wydaje się celowe postulowanie wprowadzenia do kodeksu cywilnego rozwiązania analogicznego do przewidzianego w art. 573 uchylonego kodeksu zobowiązań, co znacznie ograniczyłoby ilość sporów w sądzie, a przede wszystkim nie prowadziłoby do zakończenia działalności spółki 2. Na gruncie literalnego brzmienia przepisów kodeksu cywilnego, dotyczących spółki cywilnej, może wydawać się wątpliwa dopuszczalność wstępowania do niej nowych wspólników. Jak wspomniałam, praktyka i członkostwa w spółce cywilnej, PPH 1996, nr 9, s. 32 i nast. oraz literatura tam powołana. 3 W kwestii przydatności rozwiązania zawartego w art. 573 k.z. zob. S. P r u t i s, Zespoły rolników indywidualnych (problemy organizacyjno-prawne), Warszawa 1980, s. 105 i nast. 103
Teresa Mróz orzecznictwo, a także doktryna przyjmują jednak dopuszczalność wstąpienia nowych wspólników za zgodą wszystkich pozostałych wspólników. Zmiana składu osobowego w wypadku wystąpienia ze spółki cywilnej dokonywana jest przez złożenie jednostronnego oświadczenia przez występującego wspólnika, zaś wstąpienie nowego wspólnika odbywa się przeważnie poprzez zmianę umowy spółki. Po zmianie składu osobowego wspólnicy w nowym składzie kontynuują działalność gospodarczą bazując na już zgromadzonym majątku. Na wspólny majątek wspólników składają się następujące elementy: 1) własność i inne prawa wniesione jako wkład wspólników (art. 861 1 k.c.); 2) majątek nabyty w toku działalności spółki. Majątek ten tworzy jedną całość i jest przedmiotem ustawowej wspólności łącznej wspólników, trafnie nazywanej też współwłasnością do niepodzielnej ręki. Wspólny majątek wspólników spółki cywilnej lub jego poszczególne składniki mogą być przedmiotem obrotu (z wyjątkiem sytuacji, gdy charakter wniesionych praw na to nie pozwala). Nie ma też przeszkód prawnych do ustanawiania ograniczonych praw rzeczowych na tym majątku. Prawa te można ustanowić bez względu na źródło pochodzenia majątku, a więc dotyczy to zarówno wkładu wniesionego przez wspólników do spółki, jak i majątku nabytego przez spółkę. Nie może być przedmiotem obrotu udział wspólnika we wspólnym majątku wspólników ani w poszczególnych składnikach tego majątku (art. 863 1 k.c.). W czasie trwania spółki nie jest też dopuszczalny podział wspólnego majątku wspólników (art. 863 2 k. c.), ponadto nie można prowadzić egzekucji z udziału we wspólnym majątku wspólników, jak i z udziału w poszczególnych składnikach tego majątku. Takie rozwiązanie podyktowane jest charakterem prawnym wspólności łącznej, u podstaw której leży specyficzna więź łącząca wspólników, wynikająca z charakteru prawnego i celu spółki cywilnej 3. 3 Status prawny spółki cywilnej jest problemem, który w piśmiennictwie budzi kontrowersje. Zob. na ten temat m.in. A. Jędrzejewska, Typ spółki cywilnej, PPH 1993, z. 6, s. 13 i nast.; A.Klein, Ewolucja instytucji osobowości prawnej, [w:] E. Łątowska (red.), Tendencje rozwoju prawa cywilnego, Ossolineum 1983, s. 108 i nast.; B. M y sz k a, Status prawny spółki cywilnej w świecie orzecznictwa Sądu Najwyższego, Przegląd Sądowy 1994, z. 6, s. 20 i nast.; także T. M r ó z, Niektóre problemy teoretycznej konstrukcji umowy spółki cywilnej i jawnej, Studia 104
Wptyw zmiany składu osobowego spółki cywilnej... Konsekwencje majątkowe zmian składu osobowego w spółce cywilnej są uregulowane w kodeksie cywilnym tylko w zakresie odnoszącym się do wystąpienia wspólnika ze spółki, co jest następstwem braku uregulowań innych zmian osobowych. Występujący wspólnik powinien w zasadzie otrzymać w naturze rzeczy, które wniósł do spółki do używania oraz wypłatę w pieniądzu wartości jego wkładu oznaczoną w umowie spółki, a w braku takiego oznaczenia wypłacie podlega wartość, którą wkład ten miał w chwili wniesienia (art. 871 k.c.), jak też powinien otrzymać wypłatę równowartości majątku nabytego w czasie trwania spółki w takim stosunku, w jakim uczestniczył w zyskach spółki (art. 871 2 k.c.). Występujący wspólnik jest zatem spłacony z majątku wspólników, a zwracane mu są w naturze tylko rzeczy, które wniósł do używania. W zasadzie przestaje on być współwłaścicielem majątku wspólników z chwilą dojścia wystąpienia do skutku. Z regułą tą nie stoi w sprzeczności odpowiedzialność występującego wspólnika za zobowiązania zaciągnięte przed jego wystąpieniem 4, a uzasadnienia dla słuszności takiego rozwiązania można poszukiwać zarówno w poprzedzających wystąpienie uprawnieniach wspólnika do prowadzenia spraw spółki (art. 865 k.c.), jak i w omówionych uprawnieniach do spłat z majątku wspólnego. Występujący dłużnik może się umówić z pozostałymi wspólnikami co do przejęcia długów wspólnie zaciągniętych. Przejęcie długu w drodze umowy pomiędzy występującym wspólnikiem a pozostałymi wspólnikami, dokonane bez zgody wierzyciela, wywiera skutek tylko pomiędzy wspólnikami, natomiast nie wywiera żadnego skutku względem osób trzecich (art. 519 oraz 521 2 k.c.). Nie wydaje się trafny pogląd A.W. Wiśniewskiego 5, iż osoba przystępująca do spółki w odniesieniu do jej majątku uzyskuje niejako automatycz- Prawnicze 1986, z. 3-4, s. 201 i nast.; E. Gnie wek, O skutkach przyznania zdolności sądowej spółkom cywilnym w postępowaniu przed sądami gospodarczymi. Przegląd Sądowy 1995,nr 11-12, s. 19 i nast.; T. Domińczyk, Ustanie podmiotowości gospodarczej spółki cywilnej, Rejent 1998, nr 5, s. 52 i nast. Sąd Najwyższy wielokrotnie zajmował się problemem podmiotowości prawnej spółki cywilnej, zob. np. uchwała SN z dnia 07.07.1993 r. III CZP 87/93, OSP 1994, z. 11; uchwała siedmiu sędziów SN z dnia 31.03.1993 r. III CZP 176/92, OSN CP, z. 10, poz. 171. Spółki osobowe, Warszawa 1991, s. 90 i 91. 5 Jw. 4 105
Teresa Mróz nie jedynie prawa do majątku, który zostanie nabyty po jej wstąpieniu do spółki, a wstąpienie do spółki samo przez się nie skutkuje, zdaniem autora, wstąpieniem w prawa do już istniejącego wspólnego majątku wspólników. Wprawdzie A.W. Wiśniewski dopuszcza możliwość uzyskania przez osobę przystępującą do spółki praw do majątku wspólników istniejącego w chwili przystąpienia, ale, jego zdaniem, może to nastąpić tylko w drodze dodatkowej klauzuli umownej, wyrażającej zgodę wszystkich wspólników 6. Należy zauważyć, że przystąpienie nowego wspólnika do spółki cywilnej może odbyć się tylko za zgodą wszystkich pozostałych wspólników, przez co wspólnicy wyrażają również zgodę na kontynuację określonej działalności gospodarczej przy wykorzystaniu majątku zgromadzonego podczas istnienia spółki, a z którego zyski będą czerpali wspólnicy w zmienionym składzie osobowym. Przede wszystkim jednak przyjęcie poglądu A. W. Wiśniewskiego prowadziłoby w konsekwencji do możliwości istnienia w spółce kilku wspólnych majątków wspólników, a współwłaścicielami łącznymi poszczególnych majątków byliby wspólnicy związani umową spółki w czasie nabywania określonego majątku przez wspólników. Majątek spółki musi być jednolity pod względem własnościowym, w przeciwnym bowiem wypadku mogłoby być kilka wspólnych majątków wspólników, do których prawa mieliby niektórzy ze wspólników w różnym zestawieniu personalnym. Oczywiście, nie są wspólnikami i współwłaścicielami majątku byli wspólnicy, którzy z niej skutecznie wystąpili. Stojąc na stanowisku jednego i jednolitego wspólnego majątku wspólników, należy dojść do wniosku, że przystąpienie do spółki powoduje nabycie przez nowego wspólnika praw również do tej części majątku wspólnego, która została nabyta przed jego przystąpieniem. Zmiany składu osobowego spółki cywilnej z reguły automatycznie wywierają skutek w zakresie stanu współwłasności majątku wspólnego wspólników. Z chwilą dojścia do skutku zmiany składu osobowego spółki cywilnej (jego rozszerzenia bądź zmniejszenia, z tym zastrzeżeniem, że nawet przejściowo nie może powstać stan, w którym w spółce cywilnej uczestniczyłaby tylko jedna osoba, gdyż jest to sprzeczne z istotą spółki cywilnej) ulega w zasadzie zmianie stan współwłasności majątku wspól- 6 Spółka cywilna w orzecznictwie, Prawo i Życie z dnia 27.10.1998 r.,s. 29; szerzej J. Fr ąc - k o w i a k, Przenoszenie własności i obciążanie nieruchomości w stosunkach pomiędzy spółką cywilną a jej wspólnikiem, Rejent 1999, nr 2, s. 80 i nast. 106
Wptyw zmiany składu osobowego spółki cywilnej... ników, a problem jawi się wówczas, gdy składnikiem majątku spółki jest nieruchomość lub przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55' k.c. Powstaje wówczas problem formy czynności prawnej, a w szczególności zagadnienie, czy forma pisemna wystąpienia wspólnika bądź umowa prowadząca do wstąpienia nowego wspólnika w każdym przypadku będzie wystarczająca. Zgodnie z art. 75' k.c., zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. Jeżeli jednak w skład przedsiębiorstwa wchodzi prawo własności nieruchomości lub użytkowanie wieczyste, dla przeniesienia tego prawa wymagana jest forma aktu notarialnego (art. 158 k.c.). Biorąc pod uwagę ten bezwzględny wymóg, można przyjąć, że jeżeli wymagane formy nie zostały zachowane, osoba przystępująca do spółki cywilnej nie nabyła praw do majątku spółki. Podobnie występujący wspólnik, który złożył pisemną rezygnację, nie traci przez to praw do przedsiębiorstwa prowadzonego w formie spółki cywilnej. Analogiczna sytuacja wystąpi wówczas, gdy w skład wspólnego majątku wspólników wchodzi nieruchomość. Wydaje się, że najlepszym rozwiązaniem byłoby dokonywanie zmian w składzie osobowym spółki z zachowaniem formy zastrzeżonej w danym przypadku dla skutecznego przejścia praw do wspólnego majątku wspólników. Należałoby zatem postulować, aby wspólnicy występowali bądź przystępowali do spółki cywilnej w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi, gdy skutkiem takiej czynności ma być przejście praw do przedsiębiorstwa. W przypadku zaś, gdy w skład tego przedsiębiorstwa lub innego wspólnego majątku wspólników wchodzi nieruchomość, wówczas występowanie ze spółki, jak i przestępowanie do niej powinno się odbywać w formie aktu notarialnego. Należy tu podkreślić, że zróżnicowanie formy czynności prawnej w zależności od przedmiotu obrotu jest przyjęte na gruncie przepisów kodeksu cywilnego, nie będzie więc w omawianym przypadku rozwiązaniem odbiegającym od obowiązujących reguł. Zachowanie formy aktu notarialnego dla zmian osobowych w spółce cywilnej, gdy w skład wspólnego majątku wspólników wchodzi nieruchomość, stanowiłoby podstawę dokonania zmian wpisów w księgach wieczystych. Eliminowałoby to potrzebę dalszych działań, które podejmowane później 107
Teresa Mróz sprowadzają się, najogólniej rzecz biorąc, do naprawiania błędów związanych z niewłaściwą formą zmiany składu osobowego wspólników. Dyskusyjnym jest pogląd wyrażony przez A. Oleszkę 7, że skoro żaden przepis nie wymaga dla wystąpienia ze spółki formy szczególnej, należy przyjąć, że podstawę wpisu w księdze wieczystej stanowi dokument z podpisem notarialnie potwierdzonym, z którego wynika zmiana składu osobowego spółki cywilnej. Dokumentem - według cytowanego autora - może być wypowiedzenie udziału w spółce cywilnej. Przytoczony tu pogląd jest sprzeczny z bezwzględnie obowiązującym art. 158 k.c. w sytuacji, gdy chodzi o zmianę stanu własności nieruchomości, objętej wspólnością łączną wspólników spółki cywilnej (wspólny majątek wspólników obejmuje również nieruchomość). Powstaje też problem skuteczności prawnej dokonanych czynności prawnych, gdy wspólnicy dokonali zmiany składu osobowego spółki bez zachowania wymaganej formy, jeżeli składnikiem wspólnego majątku wspólników jest przedsiębiorstwo w rozumieniu art. 55' k.c. lub nieruchomość 8. Wydaje się, że w takiej sytuacji osoba składająca pisemne oświadczenie o wystąpieniu ze spółki bez zachowania wymaganej prawem formy nie traci praw do wspólnego majątku wspólników i podobnie osoba przystępująca do spółki za zgodą pozostałych wspólników, lecz bez wymaganej prawem formy, nie nabywa prawa do wspólnego majątku wspólników. Kolejnym zatem zagadnieniem wymagającym rozważenia jest status prawny takich osób. Wychodząc z założenia, że czynności prawne przystąpienia lub wystąpienia ze spółki cywilnej dokonane z pominięciem wymaganych form odnoszą skutek tylko częściowy, można przyjąć, że w przypadku wystąpienia wspólnika bez zachowania wymaganej prawem formy, należy go nadal traktować jako wspólnika, który wszakże utracił uprawnienia do reprezentowania spółki i prowadzenia jej spraw, a także do uczestniczenia w jej zyskach. Nie będzie też odpowiadał za zobowiązania spółki powstałe po jego wystąpieniu. Czynność prawna wystąpienia wspólnika bez zachowania prawem przewidzianej formy wydaje się być czynnością pozbawioną rygoru nieważności, jest to jednak czynność ułomna, 7 A. 01 c s z k o, Księgi wieczyste, zagadnienia prawne, Warszawa 1996, s. 74. 8 Odnośnie do wniesienia nieruchomości do spółki jako wkładu zob. S.Gurgul, Wniesienie nieruchomości do spółki cywilnej - konsekwencje prawne, Prawo Spółek 1997, nr 11, s. 8 i nast. 108
Wptyw zmiany składu osobowego spółki cywilnej... która do czasu jej potwierdzenia w formie prawem przewidzianej wywołuje tylko niektóre zamierzone przez występującego wspólnika skutki. Podobnie przystąpienie nowych wspólników bez zachowania prawem przewidzianej formy nie powoduje zmian w zakresie stanu prawnego nabytego majątku, jeśli w skład wspólnego majątku wspólników wchodzi przedsiębiorstwo lub nieruchomość. Osoba składająca oświadczenie o przystąpieniu do spółki nabywa ekspektatywę nabycia praw do wspólnego majątku wspólników i stania się wspólnikiem, a za zgodą wszystkich wspólników może również uczestniczyć w zyskach. Stan ten trwa do czasu wyrażenia czynności w formie prawem przewidzianej. Zdając sobie sprawę z kontrowersyjności wyrażonych tu poglądów, sądzę jednak, że mogą one być przyczynkiem do poszukiwania różnych sposobów wybrnięcia z sytuacji niedostosowania przepisów kodeksu cywilnego dotyczących spółki cywilnej do dziedzin, w jakich dziś znalazły one zastosowanie. 109