Badania w pomocy społecznej

Badania w pomocy społecznej Zastosowanie, metody i narzędzia Agnieszka Skowrońska Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Badania w pomocy społecznej Zastosowanie, metody i narzędzia Agnieszka Skowrońska Warszawa 2013 Publikacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Publikacja powstała w ramach projektu Koordynacja na rzecz aktywnej integracji w ramach Działania 1.2 Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej Program Operacyjny Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego. Redaktor merytoryczny: dr Joanna Staręga-Piasek Korekta: Małgorzata Pośnik Copyright by Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2013 ISBN 978-83-61638-87-8 Wydanie I Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich 00-697 Warszawa, Aleje Jerozolimskie 65/79, Tel.: 22 237 00 00, Faks: 22 237 00 99 Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie. Skład: www.transdruk.pl

3 Spis treści Część I: O badaniach w teorii... 5 Użyteczność badań w pomocy społecznej kiedy i po co robić badania?... 5 Podstawy badań społecznych... 7 Definicja badań... 7 Cele badań... 7 Rodzaje badań... 8 Obszary badawcze w pomocy społecznej... 10 Metodologia badań... 13 Źródła informacji/danych w badaniach o pomocy społecznej... 14 Sprawozdania i inne dokumenty urzędowe... 15 Zbiory danych statystycznych... 17 Wypowiedzi respondentów ankiet i wywiadów... 24 Obserwacja... 27 Przekazy informacyjne... 28 Dokumenty osobiste... 29 Zagadnienia etyczne w badaniach... 30 Informacja o udziale w badaniu i celu badania... 30 Dobrowolność udziału w badaniu... 31 Pozyskiwanie danych wrażliwych... 32 Zapewnienie anonimowości i poufności... 33 Problemy przy analizie i interpretacji danych... 33 Zafałszowana prezentacja wyników... 34 Część II: Praktyka badawcza... 36 Proces badawczy... 36 Jak zaprojektować badanie?... 37 Ustalenie problemu badawczego... 37 Uszczegółowienie problemu badawczego... 38 Operacjonalizacja pojęć... 41 Wybór metody zbierania i analizy danych... 45 Wybór metody doboru próby... 58 Stworzenie harmonogramu i budżetu badań... 69 Jak przeprowadzić badanie?... 72 Stworzenie narzędzi badawczych i zbieranie danych... 72 Analiza danych... 88 Wnioskowanie i zastosowanie wniosków...101 Jak napisać raport z badań?...106 Struktura raportu...106 Wskazówki do pisania i upowszechnienia raportu...107

4 Zlecanie badań podmiotom zewnętrznym...110 Co powinno zawierać zapytanie ofertowe?...110 Jak wybrać najkorzystniejszą ofertę?...111 Dobre praktyki badań w pomocy społecznej...112 Czynniki warunkujące efektywność działań ośrodków pomocy społecznej województwa zachodniopomorskiego w opinii ich pracowników...112 Badanie potrzeb najemców oraz określenie przyczyn trudności w bieżącym regulowaniu należności diagnoza socjologiczna opracowana na potrzeby Miejskiego Programu Profilaktyczno-Osłonowego...114 Przemoc w rodzinie diagnoza sytuacji w województwie wielkopolskim...117 Obraz bezdomności w przekazie medialnym...119 Słowniczek...121

5 Część I: O badaniach w teorii Użyteczność badań w pomocy społecznej kiedy i po co robić badania? Ile jest dzieci wymagających dożywiania w gminie Dużej? Czy są dzielnice w Dużej, gdzie jest więcej alkoholików niż w innych dzielnicach i z czego to wynika? Dlaczego pomimo dużych nakładów finansowych rodzina Kowalskich od 10 lat korzysta z różnych form pomocy? Na te i wiele innych pytań można odpowiedzieć, formułując własne sądy i opinie, ale bardziej rzetelne i poparte dowodami będą odpowiedzi udzielone na podstawie przeprowadzonych badań społecznych. Badań, które mają nie tyle wymiar czysto naukowy, ale przede wszystkim wymiar użyteczny, bo ich wyniki prowadzą do wniosków, które podpowiadają, co robić i jak działać w określonych sytuacjach. Badania w obszarze pomocy społecznej są przeprowadzane od lat, ale w większości na użytek naukowy, to jest prowadzone są w katedrach polityki i pomocy społecznej na uniwersytetach. Takie badania oprócz wartości poznawczych, czyli stwierdzających jak jest?, nie wnoszą wiele do praktyki, a przede wszystkim do pracy pracowników socjalnych. Z drugiej strony to pracownicy socjalni są obciążani zbieraniem danych, które potem są obrabiane przez różnych badaczy poczynając od magistrantów i doktorantów zainteresowanych elementami systemu pomocy, po ewaluatorów, kierowników projektów zbierających dane do monitoringu projektu oraz samych dyrektorów placówek, którzy muszą przedstawiać dane na temat działalności ośrodka bądź innej instytucji, którą kierują. Danych w pomocy społecznej jest bardzo dużo tylko niektóre z nich się zbiera, jeszcze mniej jest wykorzystywanych. Celem zbierania danych przede wszystkim powinno być ich praktyczne wykorzystanie, gdyż na podstawie ich analizy (badania) można sformułować wnioski i rekomendacje, które mają służyć np. większej skuteczności pomocy oraz poprawieniu jakości usług, ale też polepszeniu warunków pracy pracowników służb społecznych. Badania takie mogą i powinny mieć wymiar użyteczny, ponieważ dopiero wtedy będą bardziej doceniane, co też wpłynie na jakość zbieranych danych. W moim przekonaniu badania to czas refleksji nad tym, co i jak robimy, a także szansa na identyfikację problemów, które występują podczas naszych działań. Problemów rozumia-

6 nych na wiele sposobów: problemów, które mamy rozwiązać, problemów utrudniających osiągnięcie wyznaczonych celów, problemów we wprowadzaniu określonych działań. Jeśli zostanie identyfikowany problem, możemy zmienić swój dotychczasowy sposób postępowania, np. zmienić sposób zarządzania, ograniczyć zasięg działań, zmienić zakładane rezultaty lub grupę, do której są skierowane działania. W tym sensie badania są analizą doświadczeń, na podstawie których można wprowadzić zmiany lub kontynuować swoje postępowanie z pewnością, że jest to dobrze wybrany kierunek. Potraktuj badanie jako refleksję nad tym, co robisz i co chcesz zmienić Tak więc badania w pomocy społecznej mają służyć poznawaniu wszystkich obszarów z nią związanych oraz wykorzystywaniu tej wiedzy do ulepszania działań podejmowanych przez pracowników instytucji pomocy społecznej. Za pomocą badań można odkrywać związki pomiędzy różnymi, pozornie niezwiązanymi zjawiskami, a także sprawdzać, jakie skutki przynoszą wprowadzane zmiany. W praktyce oznacza to, że można zbadać zarówno czy zmieni się liczba świadczeniobiorców po podwyższeniu kryterium dochodowego uprawniającego do korzystania z pomocy społecznej, jak również, jakie skutki przynosi stosowany od lat program profilaktyki uzależnień w naszej gminie. Głównym celem publikacji jest przybliżenie badań społecznych jako wykonalnych, użytecznych oraz pomocnych w codziennej pracy pracowników różnych instytucji pomocy społecznej. Podręcznik jest przeznaczony przede wszystkim dla praktyków pomocy społecznej, którzy są zainteresowani przeprowadzeniem badania szczególnie na użytek własny bądź społeczności lokalnej, a zapomnieli już czego nauczyli się na studiach o metodologii badań, bądź wiedza ta okazała się nieprzydatna w ich szczególnej pracy. W podręczniku krok po kroku pokazuję jak przygotować takie badanie, zrealizować je w sposób poprawny metodologicznie oraz co zrobić z wynikami. Przedstawiam również różne możliwości pozyskiwania danych, np. narzędzie Ocena Zasobów Pomocy Społecznej, które ma ułatwić gromadzenie i przetwarzanie danych o różnych obszarach pomocy społecznej. Aby ułatwić myślenie o badaniu będę posługiwała się przykładami z praktyki pomocy społecznej, z którymi większość czytelników spotyka się na co dzień. Natomiast tych, którzy są zainteresowani teoretycznymi podstawami metodologii badawczej, równymi teoriami w podejściu naukowym odsyłam do podręczników i publikacji poświęconych metodologii badań społecznych. Podręcznik po kolei wprowadza w tematykę badań w pomocy społecznej na początku przedstawiam przykłady i wyjaśniam sens robienia badań, następnie przypominam podstawowe pojęcia związane z badaniami z odniesieniem do pomocy społecznej, a w kolejnych rozdziałach pokazuję ja krok po kroku przejść przez cały proces badawczy od pomysłu na badanie do raportu z badań. Na końcu podaję wskazówki, jakie elementy powinno zawierać zapytanie ofertowe, jeśli chcemy zlecić badanie na zewnątrz, a także przykłady badań, które można uznać za wzorcowe.

7 Podstawy badań społecznych Definicja badań Czym jest badanie i co zrobić, aby wykonywane przez nas czynności były uznane za działalność badawczą? Ogólnie można powiedzieć, że badanie to poszukiwanie odpowiedzi na nurtujące nas pytanie, próba dowiedzenia się czegoś. Jednak, aby miało ono charakter naukowy musimy zastosować określoną metodykę postępowania, dzięki której otrzymujemy takie wyniki, które w tych samych warunkach i dzięki tym samym metodom byłyby powtórzone. Badanie to zbieranie i analizowanie danych według określonych metod i za pomocą określonych technik dobranych stosownie do celu badania. Cechą badań naukowych jest powtarzalność wyniku przy zastosowaniu tych samych metod i technik. Definicja badań ma pomóc odróżnić wiedzę potoczną od wiedzy o wartości naukowej, co jest również zobrazowane poniżej. Rysunek 1. Odróżnienie wiedzy naukowej od wiedzy potocznej wiedza naukowa wiedza potoczna oparta jest na wnioskowaniu; oparta jest na doświadczeniu (obserwacji); naukowcy stosują kryteria logiczne i empiryczne do weryfikacji twierdzeń nauki; nie zadowala się samym opisem; uczonych obowiązuje przestrzeganie trzech podstawowych reguł: wyraźne określenie problematyki badawczej w kontekście dotychczasowej wiedzy i istniejących teorii; staranne zbieranie danych, umożliwiające kontrolę ich rzetelności odróżnianie twierdzeń opartych na faktach, od tych, które są domysłami; wyróżnikiem nauki jest neutralność i powstrzymanie się od wartościowania. nabywamy ją samoistnie ; wiąże się ona z ograniczonym zasięgiem ludzkiej obserwacji; rzadko jest neutralna; związana jest z wartościowaniem; mówi, co dobre, a co złe; operuje podziałami dychotomicznymi dobry-zły ; ma tendencje do uogólniania, np. cała dzisiejsza młodzież przesiąknięta jest stereotypami, upraszcza, jest sztywna i odporna na zmiany; często jest ukryta w przysłowiach. Pracownicy instytucji pomocy społecznej mają ogromny zasób wiedzy o klientach i ich problemach, korzystają z niej w codziennych sytuacjach i jest to wiedza bardzo przydatna, ale jest to wiedza oparta na subiektywnych sądach i spostrzeżeniach, czyli wiedza potoczna. Przyjęcie postawy badacza oznacza przyjęcie postawy refleksyjnej, szukanie prawidłowości i weryfikacji swoich przekonań, a także potwierdzenia zasadności swoich działań. Cele badań Ogólnie rzecz ujmując badania w stosowanych naukach społecznych mają charakter użytkowy, tj. badania służą do określania kierunków zmian, oceny tych zmian, ale poza tym mogą mieć cele tak jak każde inne badania, czyli: eksplorację, opis i wyjaśnianie. Przykładem badania o celu eksploracyjnym jest rozpoznanie na ile problemy ze spłatą kredytów mieszkaniowych wpływa na zwiększenie liczby osób zgłaszających się do ośrodków

8 pomocy społecznej z powodu braku środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych. W takim badaniu możemy zaznajomić się z nowym dla nas zagadnieniem lub zjawiskiem, które samo w sobie jest nowe. W takim badaniu możemy zaspokoić swoją ciekawość i lepiej zrozumieć dane zagadnienie. Poza tym możemy zbadać czy warto dalej zgłębiać ten obszar lub wypracować metody, którymi będziemy dokładniej badać to zagadnienie. Wiele badań ma charakter opisowy, czyli w sposób naukowy (za pomocą określonych metod) opisywany jest pewien fragment rzeczywistości. Przedstawianie statystyk dotyczących klientów pomocy społecznej (ich wieku, płci, miejsca zamieszkania, wykształcenia itp.) lub świadczeń przez nich otrzymywanych jest przykładem takiego badania, w którym odpowiadamy na pytania co/kto, kiedy, gdzie, jak? Trzecim z głównych celów badań jest wyjaśnianie, czyli odpowiedź na pytanie dlaczego? W takich badaniach możemy wyjaśnić związki przyczynowe pomiędzy różnymi zjawiskami, np. dlaczego w gminie o wysokiej stopie bezrobocia rejestrowanego niewiele osób korzysta ze świadczeń pomocy społecznej z powodu bezrobocia? Podczas takiego badania może się okazać, że wiele osób zarejestrowanych w urzędzie pracy jako osoby bezrobotne pracuje za granicą lub pracuje na czarno. Warto pamiętać, że jedno badanie zwykle nie ma tylko jednego z wyżej przedstawionych celów. Rysunek 2. Podstawowe cele badań społecznych eksploracja wyjaśnienie opis Rodzaje badań Oprócz celów badań wyróżniane są ich różne rodzaje. Przydatnym podziałem badań jest typologia przyjęta przez Barbarę Szatur-Jaworską 1, która wyróżnia kilka rodzajów badań w polityce społecznej, czyli nauce, w ramach której prowadzone są badania w pomocy społecznej. Rodzaje badań, z pytaniami, na jakie odpowiadają oraz przykładami są podane w poniższej tabeli. 1 Barbara Szatur-Jaworska, Diagnoza i diagnozowanie w polityce społecznej, tekst dostępny pod adresem: http://www.szatur.republika.pl/diagnoza_i_diagnozowanie_w_polityce_spolecznej.pdf.

9 Tabela 1. Rodzaje badań w polityce społecznej Rodzaj badania Na jakie pytania odpowiada Przykład badania w pomocy społecznej Diagnostyczne Historyczne Prognostyczne Porównawcze Ewaluacyjne jak jest? z jakiego typu problemami społecznymi i uwarunkowaniami mamy do czynienia? dlaczego one występują? jakie problemy społeczne występowały w przeszłości? jak je rozwiązywano? czy wynikają z tego jakieś wnioski dla współczesności? w jakim kierunku będą rozwijały się poszczególne dziedziny życia społecznego? jakie dziedziny polityki społecznej będą potrzebne w przyszłości? czym różnią się a pod jakim względem są podobne poszczególne systemy i podsystemy polityki społecznej? jak oceniamy realizowaną politykę społeczną i jej wybrane elementy? Główne przyczyny problemu bezdomności w gminie Małej; diagnoza potrzeb rodziców samotnie wychowujących dzieci korzystających ze świadczeń pomocy społecznej. Badanie przyczyn korzystania z pomocy społecznej w 1950 r., w 1960 r. i w 1980 r. Badanie zapotrzebowania na pomoc w formie rodzinnych domów dla osób starych w 2020 r. Porównanie wydatków na zasiłki celowe (w przeliczeniu na klienta pomocy społecznej) pomiędzy gminami w województwie mazowieckim; Badanie efektywności różnych form opieki zastępczej nad dzieckiem. Badanie skutków udzielonej pomocy dzieciom w formie posiłku w szkołach; Badanie trafności działań zapisanych w kontraktach socjalnych z osobami bezrobotnymi. Powszechnym podziałem badań jest podział na badania ilościowe i jakościowe. Kryterium wyróżniającym jest zastosowana metoda badawcza. Jeśli zależy nam na pokazaniu efektu działań w liczbach, procentach, to przeprowadzamy badania ilościowe. Za pomocą metod statystycznych wyniki badań ilościowych przeprowadzone na reprezentatywnej próbie można uogólnić na całą populację. Jeśli natomiast zależy nam na pogłębianiu opisu pewnych zjawisk (np. problemu przemocy w rodzinie) lub procesów (co się dzieje z uczestnikiem podczas jego udziału w projekcie), powinniśmy przeprowadzić badanie jakościowe. Badania jakościowe nie są badaniami reprezentatywnymi. Przykładem badań ilościowych jest statystyczna analiza danych na temat świadczeń z pomocy społecznej ich rodzaju, liczby, wysokości, rozkładu liczby świadczeń w ciągu roku, ich zależności od dochodu świadczeniobiorcy itp. Natomiast przykładem badań jakościowych są np. wywiady indywidualne z klientami pomocy społecznej na temat stopnia zaspokajania potrzeb poprzez świadczenia z pomocy społecznej. Często badania mają charakter zarówno ilościowy jak i jakościowy to znaczy, że część danych jest prezentowana w sposób statystyczny, a część opisowy. To pozwala z jednej strony zobaczyć skalę zjawiska, a z drugiej strony poznać jego głębokość i przyczyny oraz skutki w jednostkowym wymiarze. Reprezentatywność badań oznacza, że badania przeprowadzone na próbie można uogólnić (z przyjętym błędem statystycznym) na całą populację.

10 Innym kryterium rozróżnienia jest czas i wówczas badania dzieli się na przekrojowe i dynamiczne. Badania przekrojowe odnoszą się do jednego punktu w czasie, a badania dynamiczne umożliwiają obserwację tego samego zjawiska przez dłuższy czas. W badaniach przekrojowych ważniejsze jest opisywanie populacji lub zjawiska pod względem ich różnych cech, natomiast dzięki badaniom dynamicznym możliwe jest uchwycenie zmian w czasie. Typowym przykładem badań przekrojowych jest Powszechny Spis Ludności w danym roku, natomiast jeśli porównujemy wyniki Spisów w poszczególnych latach np. w 1988 r., 2002 r. i 2011 r. to jest to badanie dynamiczne. W ramach badań dynamicznych wyróżnia się badania trendów, badania kohort demograficznych oraz badania panelowe ich definicje oraz przykłady są przedstawione na schemacie poniżej. Rysunek 3. Rodzaje badań dynamicznych badanie trendów badanie kohort demograficznych badanie panelowe badania koncentrujące się na zmianach w czasie wewnątrz jakiejś populacji to co jest stałe: cecha (zmienna), pod względem której badamy pewną zbiorowość ludzi badania koncentrujące się na zmianach zachodzących w poszczególnych subpopulacjach, czyli zbiorowości osób posiadających tą samą cechę, np. rok urodzenia, rok zawarcia małżeństwa to co jest stałe: subpopulacja, czyli grupa osób wybrana pod względem określonego kryterium oraz cecha, pod względem której badamy tą zbiorowość badania zmian w czasie w tej samej grupie osób to co jest stałe: zawsze jest to ta sama grupa osób (ta sama próba) oraz cecha, pod względem której badamy tą zbiorowość przykład: badanie poziomu wykształcenia oraz wieku klientów pomocy społecznej w latach 1980-2010 przykład: badanie co 3 lata satysfakcji klientów pomocy społecznej z usług opiekuńczych w 2010 r. w grupie osób w wieku 60-65 lat w 2013 r. w grupie osóbw wieku 63-68 lat, w 2016 r. w grupie osób w wieku 66-71 lat coroczne badnie zmian źródeł i wysokości dochodu wybranej grupy klientów pomocy społecznej Obszary badawcze w pomocy społecznej Co można badać w pomocy społecznej? Najczęściej wybierane obszary do badań to: diagnoza problemów społecznych w danej gminie lub województwie (w szczególności do strategii rozwiązywania problemów społecznych); świadczenia pomocy społecznej (np. ilość i wysokość świadczeń, ocena skutków pracy z rodziną, środowiskiem, ocena skuteczności zawieranych kontraktów socjalnych); jakość i standard świadczonych usług społecznych (np. usług opiekuńczych, specjalistycznych); realizacja projektów i programów (np. ewaluacja projektów socjalnych i społecznych, w tym projektów finansowanych z funduszy Unii Europejskiej); organizacje i instytucje pomocy społecznej (np. analiza funkcjonowania ośrodka pomocy społecznej, domu pomocy społecznej, innych placówek pomocy społecznej w celu wprowadzenia zmian organizacyjnych);

poziom wykształcenia kadr pomocy społecznej (np. realizowanie potrzeb szkoleniowych zgłaszanych przez pracowników, ewaluacja szkoleń); współpraca między instytucjami pomocy społecznej na poziomie struktur samorządowych oraz międzysektorowych (np. wypracowanie reguł współpracy między OPS i organizacjami pozarządowymi lub między OPS a szkołami i policją, powiatowymi urzędami pracy). Są to bardzo ogólne zagadnienia, które są uszczegóławiane na różnych poziomach. W pomocy społecznej można wyróżnić co najmniej trzy takie poziomy: systemu, instytucji, klienta. Mówiąc o poziomie systemu, mam na myśli działania podejmowane przez wszelkie instytucje pomocy społecznej (również organizacje pozarządowe działające w tym obszarze) oraz system prawny i otoczenie, w którym one działają; system odnosi się do problemów społecznych, które mają być niwelowane poprzez działania w jego ramach. Poziom instytucji to z kolei działania podejmowane w ramach pojedynczej instytucji oraz jej organizacja i zarządzanie wewnątrz niej, co również ma wpływ na podejmowane działania. I w końcu poziom klienta to działania podejmowane zarówno przez jednostkę lub rodzinę, która zmaga się z danym problemem, jak i na rzecz tej jednostki/rodziny przez innych, również przez instytucje. Rozpatrując to na przykładzie problemu ubóstwa, na poziomie systemu mogą być podejmowane działania ustawodawcze oraz poprawiające współdziałanie różnych instytucji powołanych do zwalczania skutków tego problemu, czy też wprowadzających standardy oferowanych przez nie usług. Poszczególne instytucje działają zgodnie z przypisanymi im zadaniami i kompetencjami w poszczególnych obszarach (inne działania podejmują ośrodki pomocy społecznej, a inne organizacje pozarządowe działające na rzecz osób ubogich). Mają też różne systemy organizacyjne i podejście do osób potrzebujących pomocy. Wymiar ubóstwa jest jeszcze inny z punktu widzenia osoby bądź rodziny, której ten problem bezpośrednio dotyczy. To ta rodzina wykorzystując przede wszystkim własne zasoby, a jeśli one nie wystarczą, to zasoby instytucji i systemu, stara się przezwyciężyć problem niewystarczających środków na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Wymiary badawcze są pomocne w tym, aby uświadomić i uszczegółowić zakres swoich poszukiwań ich zakres, bowiem im szerszy zakres badań tym trudniejsze są do przeprowadzenia. Innym wymiarem jest zasięg przestrzenny i tu można wyróżnić poziom lokalny (np. dzielnica, wieś, miasto, gmina, powiat), regionalny (najczęściej województwo lub kilka województw) oraz krajowy. Ten wymiar jest szczególnie pomocny przy analizie potrzeb i problemów danych społeczności. Poniżej znajdują się przykładowe obszary badawcze powstałe przez skrzyżowanie wymiaru poziomu analizy z wymiarem przestrzennym badań. Tabela 2. Przykłady badań w pomocy społecznej Wymiary System Instytucja Klient 11 LOKALNY Zapotrzebowanie na stworzenie nowych instytucji aktywizacji osób niepełnosprawnych w gminie Dużej Współpraca ośrodka pomocy społecznej z innymi instytucjami w gminie Małej Profil społeczno-demograficzny klienta pomocy społecznej w gminie Małej

12 REGIONALNY KRAJOWY Diagnoza problemu ubóstwa w województwie pomorskim Ocena działania rozwiązań przeciwdziałania przemocy przewidzianych w ustawie o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie z dnia 29 lipca 2005 r. Potrzeby szkoleniowe pracowników powiatowych centrów pomocy rodzinie w województwie mazowieckim Stan zatrudnienia pracowników socjalnych w ośrodkach pomocy społecznej w Polsce Stan zdrowia osób pobierających zasiłki stałe w kontekście możliwości podejmowania aktywności zawodowej w województwie opolskim Osoby niepełnosprawne jako klienci pomocy społecznej Obszary badawcze są również determinowane rodzajem badań (i odwrotnie), w ramach których również istnieją specyficzne wymiary. Np. badania prognostyczne i historyczne odwołują się do kategorii czasu (przyszłości lub przeszłości), dowolnie ustalanego przez badacza, np. może to być jeden rok (raczej w badaniach prognostycznych), 5 lat, 30 lat lub 100 lat (raczej w badaniach historycznych). Badania diagnostyczne odnoszące się do teraźniejszości mogą być przeprowadzane w każdym z wymiarów przedstawionych w powyższej tabeli diagnozę można przeprowadzić zarówno w obszarze zasobów gminy do rozwiązywania problemu alkoholizmu, jak również zasobów klienta do rozwiązania tego samego problemu, ale w wymiarze jednostkowym. Poziomy analizy można również zastosować do badań ewaluacyjnych, których specyfika polega na tym, że wyróżnia się kilka kryteriów ewaluacji, pod względem których ocenia się dane działania. W poniższej tabeli podane zostały przykłady badań ewaluacyjnych podzielonych na podstawie kryteriów i poziomów analizy. Kryterium System pomocy społecznej na poziomie lokalnym Działanie instytucji Klient Trafność czy cele są dopasowane do problemów Dostosowanie zaplanowanych działań do Diagnoza problemu wysokiego bezrobocia i ubóstwa w gminie Dużej problemu niskiego zatrudnienia i złej organizacji pracy w OPS Dostosowanie celów pomocy do problemów rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem Skuteczność czy są osiągane wyznaczone cele i rezultaty Efektywność czy nakłady na działania były optymalne w stosunku do osiągniętych rezultatów? Skuteczność zasiłków celowych w ograniczaniu poziomu ubóstwa i bezrobocia w gminie Dużej Ocena wystarczalności zasobów finansowych i instytucjonalnych do zmniejszania skutków problemu bezrobocia w gminie Dużej Zmiana organizacji pracy w OPS a zwiększenie godzin przeznaczonych na pracę socjalną z klientami Koszty zmiany organizacji pracy w OPS Skuteczność pomocy w formie usług opiekuńczych w rozwiązywaniu problemów rodzin z niepełnosprawnym dzieckiem Koszty pomocy rodzinom z problemem bezrobocia

13 Użyteczność czy klienci/użytkownicy są zadowoleni z podjętych działań? Trwałość na ile osiągnięte rezultaty działań mają trwały charakter? Opinia mieszkańców gminy Dużej na temat działań podejmowanych w ramach lokalnego systemu pomocy społecznej (np. z uruchomienia Centrum Integracji Społecznej) Wpływ zasiłków okresowych na utrzymanie zatrudnienia klientów pomocy społecznej Trwałość zmian funkcjonowania instytucji Opinia pracowników OPS na temat funkcjonalności wprowadzanych zmian organizacyjnych Ocena użyteczności świadczeń pieniężnych w rozwiązywaniu problemu bezrobocia w opinii klientów pomocy społecznej Trwałość zmian wprowadzonych w rodzinie z problemem bezrobocia Jak widać jest wiele możliwych obszarów badawczych i tematów do badań w pomocy społecznej. Przedstawiona lista obszarów nie jest listą zamkniętą, a jedynie możliwymi przykładami badań. W końcowej części książki przedstawione są kolejne przykłady badań, które faktycznie zostały przeprowadzone. Metodologia badań Na czym polega badanie? Ogólnie mówiąc badania polegają na zbieraniu danych, ich analizie oraz wyciąganiu wniosków. Cały ten proces ma określony cel oraz dokładnie opisany sposób postępowania w kolejnych etapach. Przy opisywaniu lub realizacji procesu badawczego często mówi się o metodologii, metodzie i technice badań. Rozróżnienie między tymi pojęciami oraz przykłady2 przedstawione są na schemacie poniżej. Rysunek 4. Metodologia, metoda i technika badań metodologia metoda badań technika zastosowane podejście teoretyczne wraz z opisem metod badawczych typowy, powtarzalny sposób zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych służący do uzyskania maksymalnie ( ) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania np. obserwacyjna, monograficzna, badania dokumentów, indywidualnych przypadków, sondażu diagnostycznego, metody statystyczne powtarzalny sposób zbierania danych np. obserwacja, wywiad, ankietowanie, badanie dokumentów, techniki socjometryczne W jednym badaniu można zastosować kilka metod badawczych, a co za tym idzie różne techniki badawcze. Więcej o metodach i technikach, ich zastosowaniu oraz tworzeniu narzędzi badawczych znajduje się w części praktycznej pu- 2 Niestety w publikacjach naukowych brak jest konsekwencji w podziale i typologii metod badawczych i ich rozróżnianiu z technikami. Wg mnie najpełniejsza typologia podawana jest przez Apanowicza i za nim przytaczam nazewnictwo metod i technik z zaznaczeniem, że niektóre z nich mają różne nazwy.

14 blikacji. Natomiast o teoriach socjologicznych składających się na podejście badawcze można przeczytać w licznych publikacjach teoretycznych na ten temat. 3 Źródła informacji/danych w badaniach o pomocy społecznej Tak jak wiele jest możliwych obszarów badań w pomocy społecznej tak też wiele jest źródeł danych, z których badacze mogą skorzystać, aby odpowiedzieć na zadawane sobie pytania. Poniżej przedstawione zostały podstawowe kategorie źródeł danych w polityce społecznej w ujęciu Barbary Szatur-Jaworskiej 4. Rysunek 5. Źródła danych wg B. Szatur-Jaworskiej Wypowiedzi respondentów ankiet i wywiadów Obserwacja Zbiory danych statystycznych dotyczących społeczeństwa, gospodarki, sytuacji demograficznej Przekazy informacyjne Sprawozdania i inne dokumenty urzędowe Dane Dokumenty osobiste Uzyskane z tych źródeł dane można z kolei podzielić na pierwotne i wtórne. Dane pierwotne to takie, które zostały pozyskane przez badacza do konkretnego badania, a dane wtórne to dane już zastane, zostały zebrane wcześniej i nie do tego konkretnego badania. Pierwotność danych jest w głównej mierze zależna od tego, na ile badacz miał możliwość wpływu na pozyskiwanie danych z pierwotnego źródła. 3 Np.: Domański H., Lutyńska K., Rostocki A. (red.). (1999). Spojrzenie na metodę. Studia z metodologii badań socjologicznych, Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN; Konecki K. (2000). Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; Nowak S. (1985). Metodologia badań społecznych. Warszawa: PWN; Sztabiński P., Sztabiński F., Sawiński Z. (red.). (2004) Nowe metody, nowe podejścia badawcze w naukach społecznych. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN. 4 Barbara Szatur-Jaworska, Diagnozowanie, op. cit.

15 Rysunek 6. Wady i zalety danych pierwotnych i wtórnych dane pierwotne dane wtórne zalety: możliwość samodzielnego decydowania o zakresie zbierania danych, formułowaniu kategorii, pytań; wady: angażujący i skomplikowany sposób zbierania danych; wysoki koszt i długi czas zbierania danych; zalety: szybki i łatwy sposób zbierania danych, niski koszt i krótki czas dotarcia do danych wady: uzyskane do innych niż nasze celów; brak dostępności do danych z małych obszarów; mogą być nieaktualne, niedokładne, niewiarygodne; Jak widać oba rodzaje danych mają wady i zalety. Największą zaletą korzystania z danych pierwotnych jest możliwość samodzielnego kształtowania narzędzi, formułowania pytań, za pomocą których zbieramy te dane. Natomiast korzystanie ze stosunkowo taniego źródła, jakim są dane wtórne wymaga umiejętności polegających na zbadaniu rzetelności prezentowanych danych. Aby badania były rzetelne, zawsze przy korzystaniu z danych zastanych poszukaj następujących informacji: Jaki był cel badań, dzięki którym zebrano dane? Kto zbierał dane? Jakie dane były zebrane? Kiedy i w jaki sposób dane zostały zgromadzone? Sprawozdania i inne dokumenty urzędowe Pracownicy instytucji pomocy społecznej posługują się wieloma formularzami, oświadczeniami, które po wypełnieniu zyskują miano dokumentów. Przykładem takiego dokumentu jest wywiad środowiskowy, kontrakt socjalny, ale też różnego rodzaju zaświadczenia (np. o stanie zdrowia), oświadczenia (np. o sytuacji majątkowej), sporządzane przez pracowników notatki, opinie, pisma. Do tego dochodzą dokumenty wytwarzane w toku realizacji różnego rodzaju projektów, to są np. listy obecności uczestników na szkoleniu, programy szkoleń i zajęć dla beneficjentów, karta aktywności beneficjenta itp. Teczki spraw klientów są więc bardzo bogatymi zbiorami danych na temat klientów, ponieważ zawierają wiele danych na temat historii klienta, przebiegu udzielanej pomocy (udzie-

16 lanych form świadczeń oraz ich wysokości), jego sytuacji rodzinnej, zawodowej oraz zmian w jego życiu. Dokumenty urzędowe to materiały o formalnym charakterze np. sprawozdania, wypełniony formularz, opinie, pisma. Dużo danych jest produkowanych przy realizacji projektów (np. finansowanych z funduszy Unii Europejskiej), które powinny być wykorzystane np. w badaniach ewaluacyjnych. Są to głównie dane o sytuacji społeczno-demograficznej uczestników, tj. wiek, status na rynku pracy, miejsce zamieszkania oraz dane na temat ich uczestnictwa w zajęciach i innych formach aktywizacji (liczba dni szkoleniowych, liczba nieobecności, udział w zajęciach dodatkowych, spotkaniach z psychologiem, wartości świadczeń otrzymywanych w czasie projektu, itp.). Często dysponujemy również diagnozą sytuacji uczestnika przed rozpoczęciem projektu (na podstawie rozmów z psychologiem, pracownikiem socjalnym lub doradcą zawodowym), która aby mogła być wykorzystana w procesie ewaluacji powinna być sporządzona w formie pisemnej, np. jako notatka lub wpis do wywiadu środowiskowego. Inne dokumenty, które są gromadzone w trakcie realizacji projektu to dane o wydatkach na realizację projektu, czyli użytych zasobach (koszty wynagrodzeń personelu, wynajmu pomieszczeń na szkolenia, doradztwa, innych usług, koszty świadczeń dla uczestników projektu). Zasoby mogą być również przedstawiane jako wkład pracy wolontariuszy, zasoby materialne (własne pomieszczenia). W tej grupie dokumentów znajdują się również wszelkiego rodzaju sprawozdania, które mają mniej lub bardziej ustrukturyzowaną formę. Każda instytucja pomocy społecznej ma obowiązek sporządzania sprawozdań ze swojej działalności5. Możemy wyróżnić tu dwojakiego rodzaju sprawozdania: jedne to przekazywane za pomocą systemu informatycznego do wojewody, a drugie to przedstawiane na posiedzeniu rady gminy, powiatu, samorządu województwa. Te pierwsze mają bardziej ustrukturyzowaną formę, tj. określone dane, które należy przekazać w odpowiednich kategoriach, a sprawozdania drugiego rodzaju, choć zawierają podobne informacje mają różne formy: czasami są to prezentacje dotyczące problemów wraz z danymi na temat świadczeń i rozwiązań podjętych w celu niwelowania tych problemów lub są to dokumenty pisane, w których opisowo ujmuje się podstawowe dane na temat działalności danej instytucji. Należą do nich zarówno dane na temat klientów przedstawiane ujęciu zbiorczym, czyli np. liczba rodzin korzystająca z pomocy społecznej z powodu ubóstwa, bezrobocia itd., jak również dane o liczbie zatrudnionych pracowników (na poszczególnych stanowiskach), wydatkach instytucji na świadczenia dla klientów, na wynagrodzenia dla pracowników, związane z innymi opłatami (choć najczęściej wydatki i przychody są ujmowane w poszczególnych kategoriach budżetowych). Do tego rodzaju źródeł informacji zaliczyć należy również wszelkiego rodzaju programy i projekty, a także dokumenty o charakterze strategicznym, czyli np. strategie rozwiązywania 5 Obowiązek sprawozdawczości z zadań realizowanych w pomocy społecznej nakłada na gminy (art. 17. ust.1, pkt 17), powiaty (art. 19, pkt 19), samorząd województwa (art. 21, pkt 7) oraz wojewodę (art. 22, pkt 12) ustawa o pomocy społecznej z dn. 12 marca 2004 r. (Dz. U. z 2004 nr 64, poz. 593 z późn. zm.).

17 problemów społecznych, program profilaktyki uzależnień itp. Dokumenty te zawierają plany działań w danych obszarach. cechy charakterystyczne dokumentów urzędowych jako źródła danych: łatwo dostępne w miarę ujednolicone informacje wiemy jakiego rodzaju danych możemy się spodziewać dotyczą pojedynczych jednostek (instytucji, projektu, klienta) Warto zauważyć, że dokumenty urzędowe są danymi zastanymi, czyli nie mamy wpływu na to, co jest w nich zbierane, ale jest to bardzo bogate źródło informacji o wszelkich działaniach podejmowanych na najniższym szczeblu systemu pomocy społecznej, ponieważ są to informacje o działaniach podejmowanych przez samych klientów oraz przez najmniejsze jednostki. Zbiory danych statystycznych Przeprowadzając badania możemy korzystać z różnych zbiorów i baz danych, które najczęściej powstają w wyniku agregacji danych zbieranych na podstawie sprawozdań. Tak więc to, co różni zbiory danych od sprawozdań to przede wszystkim ilość danych: w sprawozdaniach najczęściej znajdujemy informacje o mniejszym zasięgu (np. terytorialnym), a zbiory danych dotyczą większej liczby osób lub zdarzeń. Nie jest to podział ostry, ponieważ wiele sprawozdań zawiera informacje o zasięgu ogólnokrajowym, np. sprawozdanie z realizacji Krajowego Programu Przeciwdziałaniu Przemocy w Rodzinie. Zbiory danych wykorzystywane w badaniach w pomocy społecznej dotyczą przede wszystkim klientów i instytucji pomocy społecznej (np. System Informatyczny POMOST), ale również sytuacji demograficznej i ekonomicznej ogółu społeczeństwa (statystyki GUS), a także działania innych instytucji działających w otoczeniu pomocy społecznej, np. organizacji pozarządowych, policji, szkół itp. Obecnie zbiory danych mają charakter informatycznej bazy danych, ale nie zawsze dane są dostępne dla wszystkich użytkowników. Niektóre zbiory danych są dostępne tylko dla wybranych użytkowników, np. dane z bazy Ocena zasobów pomocy społecznej, SI POMOST są dostępne tylko dla administratorów tych baz, więc nie dla przeciętnego użytkownika; tak samo GUS nie udostępnia wszystkich zbieranych w ramach statystyki publicznej danych dla ogółu społeczeństwa (niektóre dane są dostępne przez Bank Danych Regionalnych, niektóre można zakupić). Dane z GUS są publikowane w formie książkowej najpopularniejsze są corocznie wydawane roczniki statystyczne. Niektóre dane są dostępne przez internet jako bazy danych, które samodzielnie można analizować za pomocą dostępnych kategorii (np. repozytorium dostępne na stronie www.mojapolis.pl lub Internetowy Obserwator Statystyk Społecznych). Poniżej omawiam poszczególne zbiory danych, z których warto korzystać wykonując badania w różnych obszarach pomocy społecznej.

18 zbiory danych o pomocy społecznej SI POMOST Ocena Zasobów Pomocy społecznej zbiory danych statystycznych wykorzystywane w badaniach w pomocy społecznej zbiór danych GUS zbiory danych innych instytucji internetowe repozytoria danych Bank Danych Lokalnych Roczniki statystyczne portal: mojapolis.pl Internetowy Obserwator Statystyk Społecznych Zbiory danych o pomocy społecznej Gromadzeniem danych dotyczących pomocy społecznej zajmują się głównie dwie instytucje na poziomie centralnym tj. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej za pomocą systemu informatycznego POMOST oraz Główny Urząd Statystyczny. Na poziomie wojewódzkim dane zbierane są przez urzędy statystyczne poszczególnych województw, wydziały polityki społecznej urzędów wojewódzkich, regionalne ośrodki polityki społecznej6. W gminach i powiatach dane na temat klientów pomocy społecznej oraz świadczeń i kadry pomocy społecznej są zbierane przez jednostki organizacyjne pomocy społecznej, czyli m.in. ośrodki pomocy społecznej, powiatowe centra pomocy rodzinie, domy pomocy społecznej oraz takie instytucje jak centra integracji społecznej. Gminy, powiaty oraz samorządy wojewódzkie mają obowiązek przekazywać sprawozdania do wojewody, natomiast wojewoda przekazuje sprawozdania do ministra. Na poziomie ministerstwa dane przekazywane przez wymienione podmioty są gromadzone w zbiorach centralnych. Sprawozdania są przekazywane według określonych formularzy i w określonym terminie. Rysunek 7. Droga danych o pomocy społecznej sprawozdania z gmin (OPS) i powiatów (PCPR) sprawozdania z województw (wydziały polityki społecznej Urzędów Wojewódzkich) Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 6 Pod nazwą Regionalne Ośrodki Polityki Społecznej rozumiemy również właściwe departamenty urzędów marszałkowskich.

19 Największym zbiorem danych o pomocy społecznej jest System Informatyczny POMOST, którego zakres działania obejmuje najważniejsze aspekty funkcjonowania jednostek organizacyjnych pomocy społecznej. System gromadzi i przetwarza dane statystyczne o osobach i o działaniach podejmowanych na wszystkich poziomach organizacyjnych pomocy społecznej. Struktura Systemu POMOST odpowiada specyfice funkcjonalnej i organizacyjnej systemu pomocy społecznej. Tworzą ją trzy podsystemy funkcjonujące na poszczególnych poziomach organizacyjnych, co obrazuje schemat poniżej. Rysunek 8. Organizacja Systemu POMOST System centralny System wojewódzki Podstawowy System Informatyczny (PSI) tworzony przez PSI zainstalowany w MPiPS (Departament Informatyki i Departament Pomocy i Integracji Społecznej) współpracujący z systemami wojewódzkimi tworzony przez PSI gminne i powiatowe wraz z PSI zainstalowanym w odpowiednim wydziale urzędu wojewódzkiego przewidziany dla poszczególnych jednostek pomocy społecznej na poziomie gminy i powiatu są to systemy lokalne, które nie działają w krajowej sieci rozległej W SI POMOST zawarte są dane sprawozdawcze i statystyczne, co oznacza m.in., że nie ma w nich danych osobowych podlegających ochronie. W Systemie zawarte są przede wszystkim dane o osobach i rodzinach, którym zostały udzielone świadczenia oraz o formach udzielonej pomocy, są to dane uzyskane podczas wywiadów środowiskowych oraz zawarte w decyzjach o przyznanych świadczeniach. W tym zbiorze danych są również informacje o jednostkach organizacyjnych pomocy społecznej i ich pracownikach. Jakie dane znajdziemy w Systemie POMOST? świadczenia: rodzaj udzielonej pomocy, liczba świadczeń, wysokość świadczeń, liczba rodzin i osób w rodzinach, które otrzymały świadczenia, okres przyznawania świadczenia; klienci: np. wiek, wykształcenie, liczba osób w rodzinie, stan zdrowia, typ rodziny; powody przyznania pomocy. Na poszczególnych poziomach SI POMOST gminnym/powiatowym, wojewódzkim i centralnym działają odpowiadające ich specyfice moduły (aplikacje programowe), które obsługują funkcje właściwe dla każdego z trzech poziomów organizacyjnych Systemu Pomocy Społecznej. Innymi aplikacjami systemu informatycznego są Świadczenia rodzinne oraz Fundusz alimentacyjny, które zbierają dane ze sprawozdań gminnych i wojewódzkich z wykonywanych zadań w obszarze świadczeń rodzinnych oraz alimentacyjnych. Obowiązek sprawozdawczości obowiązuje również inne instytucje oraz jest związany z realizacją poszczególnych programów resortowych i rządowych takich jak: Program wieloletni Pomoc