Starostowie czarneńscy (1466-1772) - ich herby, pochodzenie, urzędy, koligacje rodzinne. Szkic heraldyczno-genealogiczny

Arkadiusz Kamiński (artykuł w pełnej wersji ukaże się w najnowszym numerze Szkiców Człuchowskich, WERSJA BEZ PRZYPISÓW) Starostowie czarneńscy (1466-1772) - ich herby, pochodzenie, urzędy, koligacje rodzinne. Szkic heraldyczno-genealogiczny Współcześnie Czarne jest siedzibą jednej z 7 gmin powiatu człuchowskiego, a na jego czele stoi burmistrz. Dawno minęły czasy, gdy rezydował tu starosta, będący w zasadzie tylko dzierżawcą okolicznej ziemi królewskiej, ale o tym niżej. Urząd starosty, jako urzędnika królewskiego, pojawił się na ziemiach polskich (najwcześniej w Wielkopolsce), pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, wprowadzony za wzorem czeskim przez Wacława II (król Czech, od 1300 r. także Polski). Do XVI wieku starostów posiadały już wszystkie ziemie koronne i litewskie. W całych Prusach Królewskich nie wykształcił się urząd starosty grodowego, tam bowiem jego funkcje przejęli wojewodowie, z większymi niż w Koronie uprawnieniami policyjno-sądowymi, a ich sąd posiadał charakter sądu grodzkiego (dla woj. pomorskiego w Skarszewach). Urząd starosty zalicza się więc do najstarszych, współcześnie funkcjonujących urzędów. Istniał do końca I Rzeczypospolitej, a po utracie niepodległości został reaktywowany dopiero w okresie II RP (1918-1939), jako podległy wojewodzie kierownik administracji ogólnej na terenie powiatu. Po II wojnie światowej istniał do 20 III 1950 r., kiedy został zastąpiony stanowiskiem przewodniczącego powiatowej rady narodowej. Urząd starosty, jako organ samorządu powiatowego, został przywrócony reformą administracyjną, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r.. Rada Powiatu wybrała wówczas na starostę człuchowskiego Aleksandra Gappę, który sprawuje tę funkcję do dziś. Początki starostów (a właściwie dzierżawców) w Czarnem wiążą się z ostatnim rokiem wojny trzynastoletniej, toczącej się pomiędzy Królestwem Polskim a Zakonem Krzyżackim. Wcześniej, już po akcie inkorporacji (6 III 1454 r.), król Kazimierz Jagiellończyk dokonał podziału administracyjnego obszaru Prus i zaczął wyznaczać pierwszych starostów. Jednak w odróżnieniu od Człuchowa, Czarne niemal przez całą wojnę nie znajdowało się w polskich rękach. Najpierw władzę sprawowali gdańszczanie, później Księstwo Pomorskie, a następnie dowódca krzyżacki Kasper Nostyc. Dopiero w sierpniu 1466 r. Czarne poddało się królowi polskiemu, który na starostę wyznaczył zaciężnego czeskiego Jerzego Tworkowskiego. Na mocy II pokoju toruńskiego (19 X 1466 r.) Czarne, tak jak cały obszar dawnej komturii człuchowskiej, znalazło się w granicach Prus Królewskich w województwie pomorskim. Terytorialnie i administracyjnie należało do powiatu człuchowskiego, jednak pod względem skarbowym, jako niewielka dzierżawa, stanowiło odrębną jednostkę. Podobnie przedstawiała się sytuacja dzierżawy białoborskiej (baldenburskiej). W II poł XVI w. w powiecie człuchowskim znajdowało się 121 osad, w tym 116 wiejskich i 5 miejskich. W lustracji z 1565 r. dzierżawa czarneńska oprócz miasteczka Hamersztyn (Czarne) posiadającego 112 włók ziemi, obejmowało dwa młyny, trzy wsie osiadłe - Domisław, Nadziejewo i Sokole, pustkę Dębienica, bagna Mokiernica oraz 2 folwarki. Starostami czarneńskimi byli wówczas Konarscy, którzy posiadali jeszcze dwie inne dzierżawy: Nową Wieś i Nowy Dwór. Od 1621 r. wieś Domisław została odłączona od tenuty czarneńskiej, do której już nie powróciła. Starostowie czarneńscy, podobnie jak białoborscy, byli w rzeczywistości wyłącznie tenutariuszami (dzierżawcami), czyli zarządcami posiadłości królewskich. Nie posiadali nawet takich uprawnień, jakie mieli starostowie niegrodowi w Człuchowie. Nie wymagano od nich składania rocznych rachunków, byleby regularnie opłacali wyznaczony czynsz dzierżawny. Do ich podstawowych obowiązków należało dbanie o budynki i obronność zamku. W zamian za poczynione przez nich nakłady finansowe, np. na naprawy zamku, król często pomniejszał wyznaczany im czynsz. Tenutariusze czarneńscy nie mieli obowiązku osiedlać się na terenie starostwa, jedni zamieszkiwali tu dłużej (jak np. Konarscy), inni zarządzali dzierżawą przez administratorów (m. in. Adolf Zeger/v. Seier wymieniany w r. 1648). Siedzibą starostów był dawny zameczek krzyżacki położony na lewym brzegu rzeki Czernicy, wśród rozlewisk i błot na północ od miasta. Na miejscu zrujnowanego zamku, Feliks Konarski pobudował nową siedzibę dwór starościński, opisaną przez lustratorów królewskich w roku 1565. Duże zniszczenia poczyniły XVII-wieczne wojny, więc przez wiele lat starostowie nie korzystali z niego. Za czasów starosty Franciszka Karola Weihera (1748-1763) na wzniesieniu zamkowym wybuchł pożar, który strawił dwór i cześć zabudowań. Dwór po przeprowadzonej przez niego odbudowie, był jak na ówczesne czasy bardzo solidny, budowany w pruski mur. Oprócz dworu, znajdowały się tam liczne zabudowania gospodarcze: stajnie, wozownia, owczarnia, stodoła, kurniki, browar i młyn. Zameczek zasłynął z bitwy stoczonej ze Szwedami w 1627 r. Po przejęciu ziemi człuchowskiej, władze pruskie rozebrały większość murów i budynków (zachowały się pozostałości murów obwodowych i baszty), a w 1850 r. radca Georg von Livonius pobudował na miejscu dworu starościńskiego piękny, murowany pałac, zachowany do dziś (ob. Dom Pomocy Społecznej). Dotychczas najpełniejszą listę starostów czarneńskich podał P. Czaplewski, nie jest ona jednak całkowicie kompletna i zawiera nieścisłości. Autor artykułu dokonał w niej wielu korekt i uzupełnień, ale ustalenia nie mają charakteru wyczerpującego i ostatecznego. Ogółem w Czarnem było 23 starostów wywodzących się 13 rodów (w tym młody król Zygmunt August): 1. Jerzy Tworkowski h. Odrowąż (VIII 1466 3 V 1499) 1

2. Kaspar Knut h. wł. (3 V 1499 między 1519 a 1526) 3. Piotr Knut h. wł. (między 1519 a 1526 - IX 1527) 4. Andrzej Knut h. wł. (IX 1527 -?) 5. Jan Janusz Kościelecki z Kościelca h. Ogończyk (? - 26 VI 1545) 6. Zygmunt August - król Polski z dyn. Jagiellonów (26 VI 1545 -?) 7. Feliks Konarski h. Kolczyk (11 VIII 1551 - V 1577 -?) 8. Barbara Konarska z Żelisławskich h. wł. (? - 3 III 1585) 9. Michał Konarski h. Kolczyk (3 III 1585-29 IV 1613) 10. Dorota Konarska z Rembowskich h. wł. (29 IV 1613-1622/3) 11. Andrzej Łapiński h. Lubicz (20 V 1623 pocz. 1627) 12. Andrzej Stanisław Sapieha h. Lis (1627 25 III 1646) 13. Michał Karol ks. Radziwiłł h. Trąby odm. (IV 1646 VIII 1656) 14. Izabella Radziwiłłówna z Sapiehów h. Lis (VIII 1656 1667) 15. Franciszek Weiher h. wł. (3 X 1667-15 VI 1677) 16. Magnus Ernest Weiher h. wł. (1677-7 I 1694) 17. Urszula Zofia Weiher h. wł. (1694 1702) 18. Jerzy Ernest i Franciszek Teodor Weiher h. wł. (1702-1716) 19. Franciszek Teodor Weiher h. wł. (1716 22 VII 1746) 20. Ernest Albrecht Weiher h. wł. (1746 1748) 21. Franciszek Karol Ernest Weiher h. wł. (1748 11 VI 1763) 22. Kazimierz Raczyński h. Nałęcz (14 XII 1764 1767?) 23. Aleksander Unruh h. wł. (1767 19 IX 1772) Pod względem pochodzenia terytorialnego, starostów czarneńskich można zaliczyć do trzech głównych grup: a) obywatele ziem pruskich, którzy posiadali tzw. indygenat: Rembowscy z Rębowa pod Gdańskiem, Żelisławscy z Żelisławek pod Gdańskiem, Konarscy z Konarzyn koło Chojnic, Knutowie (rodzina niegniazdowa pochodzenia najprawdopodobniej duńskiego, mająca włości w d. pow. człuchowskim), a także wywodzący się z ziemi lęborskiej niemiecki ród Weiherów posiadający liczne majątki na obszarze Prus Królewskich (przedstawiciele trzech różnych rodzin o tym nazwisku), b) przedstawiciele możnych i wpływowych magnackich rodów litewskich Sapiehów i Radziwiłłów, c) przedstawiciele znaczących rodów wielkopolskich i kujawskich Raczyńskich (wywodzących się z podwieluńskiego Raczyna, właściciele słynnego Rogalina), Unruhów (rodu niemieckiego pochodzącego ze Śląska i osiadłego u schyłku XVI w. w Wielkopolsce Międzychód, później też Kargowa) oraz Kościeleckich z Kościelca k. Inowrocławia. Spośród pozostałych - zaciężny czeski Jerzy Tworkowski wywodził się najprawdopodobniej z terenów nad górną Odrą, a Andrzej Łapiński z licznej, drobnej szlachty mazowieckiej (miejscowość Łapy nad rzeką Narew). Starostowie człuchowscy w zdecydowanej większości należeli do ścisłej elity Rzeczypospolitej Obojga Narodów i piastowali wysokie urzędy senatorskie (wojewodowie, kasztelanowie i ministrowie centralni). Tamtejsze starostwo zaliczało się bowiem do najbogatszych dóbr królewskich w województwie pomorskim, a równocześnie stanowiło najbardziej intratną królewszczyznę w całej Koronie. Niewielka dzierżawa czarneńska leżąca w granicach powiatu człuchowskiego nie stanowiła, aż tak dużego obiektu pożądania, choć jego dochody były niemałe. Nie brakuje wśród tamtejszych starostów osób wywodzących się ze znaczących i majętnych rodów. Status magnacki posiadali Radziwiłłowie, Sapiehowie, Raczyńscy i Kościeleccy. Wysoką pozycję w Prusach Królewskich miały rody Konarskich, a także Weiherów (status magnackiej i senatorskiej osiągnęła gałąź rodu wywodząca się od st. puckiego Ernesta, która przez niemal pół wieku trzymała w swych rękach Człuchów). Spośród starostów czarneńskich godności senatorskie zdobyli: Michał Konarski (kaszt. gdański kaszt. chełmiński woj. pomorski), Andrzej Stanisław Sapieha (kaszt. trocki kaszt. wileński), Kazimierz Raczyński (marsz. nadw. kor.) oraz Jan Janusz Kościelecki (kaszt. kowalski kaszt. inowrocławski kaszt. łęczycki kaszt. kaliski woj. inowrocławski woj. brzesko-kujawski woj. łęczycki). Podobnie jak w Człuchowie, również na zamku czarneńskim spotykamy kobiety, jako tenutariuszki dóbr królewskich (Barbara z Żelisławskich Konarska, Dorota z Rembowskich Konarska, Izabella z Sapiehów Radziwiłłowa oraz Urszula Zofia Weiher z linii tymieńskiej). Dzięki ius communicativum uzyskiwały prawo współwłasności i mogły korzystać z dóbr królewskich nadanych ich mężom, także po ich śmierci. W wyniku cesji i ius communicativum, prawo do posiadania dzierżawy czarneńskiej było przenoszone na współmałżonków, potomków czy powinowatych. Najdłużej starostwo znajdowało się w rękach Weiherów (1667-1763) oraz Konarskich (1551-1622/1623). Wielu spośród starostów wybierało karierę wojskową, osiągając wysokie stanowiska w hierarchii żołnierskiej, odznaczając się w rzemiośle wojennym, służąc zarówno w wojsku koronnym czy litewskim, jak również w wojskach obcych. Zaciężny czeski Jerzy Tworkowski walczył po stronie polskiej w wojnie trzynastoletniej. W r. 1581 Michał Konarski uczestniczył w wyprawie pskowskiej króla S. Batorego, za co został wynagrodzony nadaniem starostw hamersztyńskiego i białoborskiego. Opowiadał się on również za ufortyfikowaniem nadmorskich miast pruskich oraz wystawić silną flotę wojenną. Andrzej Stanisław Sapieha brał udział w bitwie chocimskiej (1621), później walczył ze 2

Szwedami w Inflantach i w Prusach Królewskich, gdzie odznaczył się w dwudniowej bitwie pod Tczewem (7-8 VIII 1627). Uczestniczył również w wyprawie smoleńskiej przeciw Moskwie (1633). Sporą karierę wojskową zrobił także Kazimierz Raczyński, który od rangi rotmistrza, awansował w 1768 r. na stopień generała wojsk koronnych. Szczególnie licznie w wojsku reprezentowani byli Weiherowie. Magnus Ernest ( 1694) wraz z bratem Teodorem (st. białoborski) byli rotmistrzami w kompanii arkebuzerów i walczyli z Turkami i Tatarami na Podolu w czasach Michała Korybuta Wiśniowieckiego. Znaczącą karierę wojskową zrobił Jerzy Ernest ( 1716), syn Magnusa Ernesta. Zaciągnął się do gwardii grenadierów landgrafa heskiego i szybko awansował do stopnia majora. Walczył w hiszpańskiej wojnie sukcesyjnej (1701-1714), na terenie Niemiec, Francji, Belgii i Włoszech. W bitwie pod Malplaquet (1709) został ciężko ranny, po czym trafił do niewoli. Po powrocie do domu zaciągnął się u króla polskiego, gdzie w stopniu pułkownika służył w regimencie piechoty hr. Flemminga. W 1715 r. wraz ze swym regimentem odpierał ataki Turków na Kamieniec Podolski. Wysokiej szarży wojskowej dorobił się również Franciszek Karol ( 1763), który został polskim gen. porucznikiem, o czym informuje nas inskrypcja na plafonie w kościele w Bińczu ( General-Lieutenant Ihro Königlichen Majestat von Polen, Starost von Hammerstein ). Niestety nie zachowały się szczegóły dotyczące przebiegu jego kariery wojskowej. Służbę żołnierską w wojsku koronnym wybrali również inni potomkowie Magnusa Ernesta synowie Mikołaj Albrecht i Krzysztof Dietrich oraz wnukowie: Mikołaj Henryk, Franciszek Ludwiki i Teodor Ernest. Jedynym rodem utytułowanym spośród starostów czarneńskich byli Radziwiłłowie, którzy tytuł książąt S.I.R (Sacrum Imperium Romanorum) otrzymali z nadania cesarza (w r. 1518 Mikołaj Amor Poloniae oraz w r. 1547 Mikołaj Rudy, a następnie Mikołaj Czarny, potwierdzone przez sejm RP w r. 1569). Byli wówczas jedyną rodziną uprawnioną do używania tytułu książęcego w Rzeczypospolitej nie mającą pochodzenia dynastycznego. Sapiehowie tytuł książęcy otrzymali decyzją sejmu dopiero w 1768 r. Również Kazimierz Raczyński (6 VII 1798 r. w Berlinie) oraz Aleksander Unruh (w r. 1802), tytuł hrabiowski otrzymali wówczas, kiedy nie posiadali już dzierżawy hamersztyńskiej. Herby starostów czarneńskich reprezentowane są przez 12 rodów szlacheckich (nie licząc Zygmunta Augusta z dyn. Jagiellonów), spośród których 11 to herby szlacheckie, a jeden książęcy (pięciopolowy herb Radziwiłłów). Starostowie należeli do następujących rodów herbowych (związkach opartych tylko na wspólnocie herbowej): Odrowąż, Ogończyk, Lubicz, Lis, Trąby, Nałęcz. Herby własne posiadały jedynie stare rody pomorskie (Konarscy, Rembowscy, Żelisławscy) oraz będące pochodzenia niemieckiego (Weiherowie, Unruhowie), czy duńskiego (Knutowie). Spis starostów czarneńskich opracowany według następującego schematu: nazwa i opis herbu; starostowie czarneńskich pieczętujący się danym herbem; pochodzenie rodu, z którego się wywodzili; najbliższa rodzina (rodzice, małżonkowie, dzieci) ze wskazaniem koligacji z innymi rodami; piastowane urzędy, posiadane starostwa. Używane w tekście symbole i skróty: * narodziny; śmierć; mł. zmarł młodo; x ślub; 1x pierwszy małżonek, 2x drugi małżonek; awans w hierarchii urzędniczej; kancl. kanclerz; het. hetman; gen. generał; płk pułkownik; mjr major; kpt. kapitan; rot. rotmistrz; marsz. marszałek; arcybp arcybiskup; bp biskup; woj. wojewoda; kaszt. kasztelan, podkom. podkomorzy; st. starosta, h. herb; kor. koronny; lit. litewski; ks. książę; hr. hrabia; zob. zobacz dalej; d. dawny; ob. obecny; wlk. wielki; wł. własny; poch. pochowany; bezpot. bezpotomnie. 1) Herb Knut/Knuth (własny/trzy Lilie) Herb własny, zwany również Trzy Lilie: w polu czerwonym trzy pasy srebrne tworzące rosochacz, pomiędzy nimi trzy srebrne lilie, każda w słup. Klejnot: trzy wojenne chorągwie ułożone w wachlarz, każda owija się wokół własnego drzewca. Labry czerwone podbite srebrem. Knutowie (Knuttowie, Knuthowie) h. wł. wywodzili się najprawdopodobniej z Danii, w nieznanych okolicznościach osiedlili się w Prusach, gdzie zaliczali się do rodzin niegniazdowych. Knutowie pisali się rozmaicie de Zeblyn, de Bobyelin, de Schelyn i de Sclebin. P. Czaplewski uważa wymienione nazwy za warianty tej samej miejscowości (Sebelin?), niemożliwej do zrekonstruowania. Jeszcze w XVII w. wymieniani są Knutowie piszący się z Giemeł (ob. Jarcewo k. Chojnic) w d. pow. człuchowskim Justyna Knut, żona woj. chełmińskiego Ludwika Mortęskiego h. wł. oraz Eufrozyna ( 30 VI 1648, poch. w Pelplinie w kaplicy Kosów), żona x1 st. borzechowskiego Jana Loki h. wł./rogala odm., x2 woj. chełmińskiego Jana Kossa h. wł. Najsłynniejszym z rodu Knutów był Samuel ( 1613), podskarbi nadworny J. Zamoyskiego i kanonik warmiński. Starostami czarneńskimi było trzech Knutów, o których posiadamy niewiele informacji dotyczących zarówno ich życia, jak i posiadanej rodziny: a) Kaspar Knut, dworzanin królewski ( między 1519 a 1526). Znany jest jego syn Andrzej (zob.). Pełnione urzędy: st. białoborski i hamersztyński. b) Piotr Knut (żył jeszcze w VI 1526), brat Kaspra (zob.). Znany jest jego syn Paweł (st. białoborski). Pełnione urzędy: st. białoborski i hamersztyński. c) Andrzej Knut ( przed 1545?), syn Kaspra (zob.). 3

2) Herb Kolczyk (własny/koło złamane) Konarscy (posiadali przydomek von Schlejzen) pieczętowali się herbem Kolczyk, zwanym inaczej Koło złamane, przez część heraldyków uważane za odmianę herbu Ossoria. W polu czerwonym fragment srebrnego dzwonu od wozu z dwiema szprychami i częścią piasty, barkiem do góry. Klejnot: zbrojna ręka wzniesiona, srebrna, trzymająca miecz. Labry czerwone podbite srebrem. Gniazdem rodowym Konarskich były Konarzyny w d. pow. człuchowskim. Znanymi przodkami byli Myślibor Malowy z Chojnic i Stanoch Malowy z Konarzyn, odnotowani w r. 1275 przy określaniu granic miejscowości Zwierzyniec nadanej Augustianom w Swornigaciach oraz Mirosław z braćmi, którym w 1326 r. wielki mistrz potwierdza nadania w Konarzynach i Sąpolnie Człuchowskim. Początkowo należeli do drobnej szlachty kaszubskiej, z czasem awansowali do roli majętnej, znaczącej i wielce zasłużonej rodziny dla Pomorza Gd. Dziesięciu przedstawicieli rodu sięgało po urzędy w Prusach Królewskich wojewodów, kasztelanów, podkomorzych, chorążych, miecznika oraz ławników i sędziów (w tym dwóch człuchowskich); czterech spośród nich uzyskało godności senatorskie: Michał (zob.), Stanisław ( 1625, woj. malborski), Samuel ( 1641,woj. malborski) i Stanisław ( 1757, kaszt. chełmiński). Ostatnim właścicielem rodowych Konarzyn i Konarzynek był podkom. malborski Mirosław Konarski ( 1657/1658), który w 1636 r. sprzedał je Janowi Wąglikowskiemu h. wł. Starostami czarneńskimi z rodu Konarskich byli: a) Feliks ( po 1577), żonaty z Barbarą Żelisławską h. wł. (zob.), córką podkom. chełmińskiego Michała i Anny Szpot h. wł./łabędź odm. Mieli liczne potomstwo, w tym 4 synów: Michała (zob.), Stanisława ( 1625, woj. malborski, x Lukrecja z Bystrzca Sokołowska h. Pomian, bezpot.), Feliksa (x Eufrozyna Sokołowska h. Pomian) i Dawida ( 1616, opat oliwski) oraz 5 córek, w tym: Justynę ( 1631, x Mikołaj Koss h. wł.) i Barbarę ( 1610, cysterka w Żukowie). Spośród 6 jego braci Krzysztof ( ok. 1574) był znanym dyplomatą i sekretarzem króla Zygmunta Augusta oraz Michał ( 1570/1577) - sędzią ziemskim człuchowskim. Pełnione urzędy: st. białoborski i hamersztyński. b) Michał (*ok. 1557-29 IV 1613), syn Feliksa (zob.) i Barbary Żelisławskiej h. wł. (zob.). Jego żoną (x przed 1593) była Dorota Rembowska h. wł. (zob.), z którą miał synów: Samuela (st. kiszewski) i Stanisława Kazimierza oraz 3 córki: Helenę (x Andrzej Łaszewski z Łaszewa h. Grzymała, st. białoborski), Katarzynę (x Andrzej Bouman Zaleski h. Godziemba, miecznik pruski) i Teresę Erdmundę ( 1658, x Reinhold Heidenstein h. wł. znany prawnik, historyk, kronikarz, dyplomata i sekretarz królewski). Pełnione urzędy: sekretarz króla Stefana Batorego, ochmistrz dworu królewicza Władysława IV, ochmistrz dworu królowej Konstancji, kaszt. gdański kaszt. chełmiński woj. pomorski, st. kiszewski, malborski, grudziądzki, białoborski i hamersztyński. 3) Herb Lis W polu czerwonym rogacina srebrna w słup, dwa razy przekrzyżowana w pas. Klejnot: pół lisa (połulis) czerwonego wspiętego. Labry czerwone podbite srebrem. Dewiza rodu: Crux mihi foederis arcus ( Krzyż mi łukiem przymierza ). Sapiehowie to magnacka rodzina wywodząca się od ruskich bojarów prawosławnych z ziemi smoleńskiej. W Horodle (1413) bojar Sunigajło został adoptowany przez przedstawiciela rodu Lisów z Polski Krystyna z Koziegłów, jednak nie udało się udowodnić pochodzenia rodu właśnie od niego. Pierwszym potwierdzonym historycznie protoplastą Sapiehów był Semen Sopiha, pisarz wielkiego księcia lit. Kazimierza Jagiellończyka. Pierwszym znaczącym przedstawicielem rodu był Iwan ( 1517), kanclerz królowej Heleny, woj. podlaski, założyciel miasta Kodeń i protoplasta młodszej linii Sapiehów, zwanej kodeńską. Jego bratem, a także protoplastą linii różańskiej (inaczej zwanej siewierską lub czerejską), starszej i bardziej znaczącej, był Bohdan ( ok.1512), sekretarz hospodarski Kazimierza Jagiellończyka. Twórcą politycznej i ekonomicznej potęgi rodu był Lew ( 1633), kanclerz i het. wlk. lit. Podkreśleniem świetności rodu i uznaniem jego zasług było nadanie w r. 1768 przez sejm tytułu książęcego dla całego rodu. Przedstawiciele obu gałęzi żyją do dziś. Z gałęzi różańskiej wywodzą się: a) Andrzej Stanisław (*1592 25 III 1646, poch. w Grodnie), brat woj. wileńskiego i het. wlk. lit. Pawła Jana ( 1665), najstarszy syn st. uświackiego Jana Piotra ( 1611) i Zofii Wejher h. wł. ( po 1631), córki st. puckiego Ernesta. Jego żoną (x 1622) była Anna Heidenstein h. wł. ( po 1673, córka Reinholda i Teresy Erdmundy Konarskiej), z którą mieli syna Leona Kazimierza ( mł. 1640) i córkę Izabellę Katarzynę (zob.). Pełnione urzędy: kaszt. trocki kaszt. wileński, st. uświacki (odstąpił je swemu bratu - Janowi), ryski, kokenhauski i marienhauski (w Inflantach), wołkowyski, hamersztyński. b) Izabella Katarzyna (*ok.1623 ok. 1685), córka Andrzeja Stanisława (zob.). Jej mężem był (x 1645) Michał Karol ks. Radziwiłł (zob.), z którym miała 3 synów. 4

4) Herb Lubicz W polu błękitnym podkowa srebrna ocelami w dół, z zaćwieczonym krzyżem kawalerskim złotym na barku i drugim takimż krzyżem pośrodku. Klejnot trzy pióra strusie. Labry niebieskie podbite srebrem. Łapińscy h. Lubicz wywodzili się z miejscowości Łapy nad rzeką Narew w dawnej ziemi bielskiej (ob. w woj. podlaskim). Kilkanaście okolicznych wiosek szlacheckich noszących nazwę Łapy, odznaczające się różnymi przezwiskami, zamieszkane były przez licznie rozrodzoną drobną szlachtę, głównie z rodu Lubiczów. Legendarnym protoplastą rodu był Łapa (Łappa) h. Lubicz, który osiadł tutaj w czasie kolonizacji mazowieckiej w XV wieku. Łapowie, jak większość rodów na pograniczu mazowiecko-litewsko-krzyżackim otrzymała nadania od książąt mazowieckich w pobliżu grodu Suraż, w zamian za posługę rycerską. Nazwisko Łapiński wyodrębniło się na przełomie XVI/XVII w., współcześnie bardzo popularne. Andrzej Łapiński, dworzanin Anny Wazówny ( przed 17 VI 1627). Zmarł nieżonaty. Pełnione urzędy: burgrabia krakowski (1615-1627), st. hamersztyński. 5) Herb Nałęcz W polu czerwonym nałęczka srebrna. Klejnot: pomiędzy rogami jelenia, panna w sukni czerwonej, z włosami rozpuszczonymi, złotymi, spowitymi nałęczką srebrną, trzymająca oburącz rogi. Labry czerwone podbite srebrem. Wersja hrabiowska miała dodatkowo trzymacze dwa czarne orły w złotych koronach oraz dewizę rodu: Vitam impendere vero ( Poświęcić życie prawdzie ). Raczyńscy herbu Nałęcz, to jeden z najbardziej znanych i najzamożniejszych rodów wielkopolskich. Ich historia sięga XV w. Uważa się, że wywodzili się z drobnej szlachty z podwieluńskiego Raczyna (od którego przejęli nazwisko) i Małyszyna. Status rodziny do poziomu średnioszlacheckiego podniósł sędzia grodzki nakielski Zygmunt ( 1662), gromadząc kilkanaście wsi w rejonie nadnoteckim. Dwaj jego synowie zapoczątkowali dwie odrębne gałęzie rodu: Franciszek Stefan ( 1689) linię kurlandzką (inflancką), a woj. poznański Michał Kazimierz ( 1737) linię wielkopolską, której rychło zapewnił status magnackiej. Z niej wywodził się st. hamersztyński Kazimierz, jeden z najmożniejszych (w r. 1818 wartość jego majątku wynosiła ponad 6 400 000 złp.) i najbardziej wpływowych magnatów epoki stanisławowskiej. Po III rozbiorze złożył hołd królowi pruskiemu (6 VII 1798 r. otrzymał od króla Fryderyka Wilhelma III tytuł hrabiowski) i osiadł w Rogalinie, który nabył w r. 1768 i gdzie pobudował słynny pałac. Potomkowie rodu żyją do dziś. Kazimierz Jan Nepomucen Raczyński, hrabia, kawaler Orderu Orła Białego i Orderu św. Stanisława, rosyjskiego Orderu św. Aleksandra Newskiego, pruskiego Orderu Orła Czarnego i Orderu Orła Czerwonego, gen. wojska kor. (*2 III 1739 Wojnowice - 25 XI 1824 Warszawa, poch. Woźniki Rogalin), syn Wiktora z Małyszyna ( 1764) i Magdaleny Działyńskiej h. Ogończyk ( 1743). Z żoną (x 4 IV 1761) Teresą Moszczeńską h. Nałęcz ( 1818), córką kaszt. santockiego Stefana, miał dwie córki: Magdalenę ( 1845, x Michał ks. Lubomirski h. Drużyna, generał-lejtnant wojska kor.) i Michalinę ( 1790, x Filip Nereusz Raczyński h. Nałęcz, gen. mjr wojsk kor.). Jego praprawnukiem był Edward ( 1993), prezydent RP na uchodźstwie w latach 1979 1986, którego potomkowie żyją do dziś. Pełnione urzędy: pisarz wlk. kor. st. generalny wielkopolski, marsz. nadw. kor., marszałek Rady Nieustającej, st. hamersztyński, zelgniewski (na Krajnie, Zelgniewo k. Piły) i czerwonogrodzki (na Podolu). 5

6) Herb Odrowąż (Odrzywąs) W polu czerwonym rogacina srebrna w słup, u dołu roztłuczona. Klejnot: na pawim ogonie rogacina jak na godle, w pas. Labry czerwone podbite srebrem. Herb pochodzenia czesko-morawskiego. Do Odrowążów należał zapewne zaciężny czeski Jerzy z Tworkowa, Tworkowski (v. Twerkaw), zwany również Jerzykiem. Pochodził najprawdopodobniej z Tworkowa, położonego nad Odrą, niedaleko Raciborza. Tworków stanowił własność rodu od poł. XIV aż do XV wieku. Nad górną Odrą znajduje się do dziś kilka miejscowości świadczących o bytności na tych terenach Odrowążów, a na Morawach kilkanaście miejscowości wciąż ma jego elementy w herbie. Jerzy z Tworkowa w okresie wojny 13-letniej walczył jako rotmistrz oddziałów zaciężnych po stronie polskiej. Prawdopodobnie to jego wyznaczył król jako starostę po opanowaniu Czarnego w sierpniu 1466 r. Brak pewnych informacji odnoszących się do jego rodziny. Podczas wojny 13-letniej walczyli Henryk i Hynek z Tworkowa (bracia?). 7) Herb Ogończyk (Ogon) W polu czerwonym połutoczenica srebrna, na której zaćwieczona takaż rogacizna w słup. Klejnot dwie ręce panieńskie w szacie srebrnej, wzniesione do góry. Labry czerwone podbite srebrem. Rodzina Kościeleckich z Kościelca koło Inowrocławia należała do jednych z najmożniejszych i najbardziej wpływowych polskich rodzin możnowładczych w XV-XVI w. Protoplastą Ogończyków Kościeleckich był woj. inowrocławski Janusz z Kutna, Skępego i Kościelca ( 1426). Z tego rodu pochodził Jan Janusz (*ok. 1490 Kościelec - między VII a 25 X 1545), syn woj. poznańskiego Stanisława ( 1534) i Oporowskiej h. Sulima, nieznanego imienia. Pierwszą małżonką (x przed 1513) była Katarzyna Pampowska h. Gozdawa, córka woj. sieradzkiego Ambrożego, z którą miał trzech synów: Andrzeja (woj. poznański, 1565, x Anna Łaska h. Korab), Stanisława ( 1541, x Regina Kościelecka h. Ogończyk) i Jana Janusza (woj. sieradzki, 1564, x Gertruda Danaborska h. Pałuka) oraz córkę Barbarę (x Stefan Grudziński h. Grzymała, chorąży kaliski). Drugi raz ożenił się (x przed 1534 r.) z Katarzyną ze Słupów Kcyńską h. Topór ( po 1546), z którą miał dwóch synów: Stanisława (kaszt. bydgoski, 1589/1590, x Anna Baranowska h. Łodzia) i Łukasza (bp poznański, 1597) oraz córki: Annę (x Jan Kamieniecki h. Pilawa, woj. podolski) i Elżbietę (1x NN Potocki h. Pilawa, 2x Sebastian Żórawiński h. Korczak, kaszt. halicki). Pełnione urzędy: kaszt. kowalski kaszt. inowrocławski kaszt. łęczycki kaszt. kaliski woj. inowrocławski woj. brzesko-kujawski woj. łęczycki, st. tucholski, nakielski, bydgoski, białoborski, hamersztyński, człuchowski. 8) Herb Radziwiłł (Trąby odmiana książęca) W polu złotym orzeł czarny z rozpostartymi skrzydłami o otwartym dziobie i łapach złotych i języku czerwonym. Na piersi orła tarcza sercowa czwórdzielna w krzyż; w polu I błękitnym trzy trąby czarne o okuciach złotych złączone ustnikami 2,1 (herb Trąby), w polu II czerwonym na barku podkowy złotej takiż krzyż, na ocelach podkowy z zaćwieczonymi krzyżami (herb Dąbrowa odm.), w polu III czerwonym dwie ryby brązowe w słup łbami ku górze (herb Wadwicz odm.), w polu IV błękitnym między rogami półksiężyca złotego takaż gwiazda sześciopromienna (herb Leliwa). Nad tarczą trzy hełmy z klejnotami w koronach. W klejnocie I orzeł czarny z korona złotą, w klejnocie II połulew złoty, w III poługryf złoty. Wszystkie labry czarne podbite złotem. Rodzina wielokrotnie wykorzystywała formę pierwotną herbu z roku 1518 r. - na piersi czarnego orła tarcza sercowa, na której w polu błękitnym trzy trąby czarne. Hasło rodu: Bóg nam radzi. Herbem Trąby odm. pieczętowali się Radziwiłłowie, litewski ród magnacki, jeden z najmożniejszych i najbardziej wpływowych w całej Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Wywodzili się od bojara Krystyna Ościka z Kiernowa ( ok. 1442/1443), który w akcie unii horodelskiej przyjął polski herb Trąby. Nazwa rodu wzięła się od jego syna, kaszt. wileńskiego Radziwiłła Ludwika ( 1477). Michał Karol wywodził się z linii Radziwiłłów na Nieświeżu, Klecku i Ołyce, zapoczątkowanej przez Mikołaja Czarnego ( 1565). Po jego śmierci synowie rozdzielili majątek ustanawiając ordynacje, a pierwszym ordynatem kleckim został ks. Albrycht ( 1592). Potomkowie rodu żyją do dziś. 6

Michał II Karol ks. Radziwiłł, III ordynat klecki (*ok. 1620 Kleck - VIII 1656), syn st. upickiego i II ordynata kleckiego ks. Jana Albrychta ( 1626) oraz Lawinii ks. Koreckiej h. Pogoń Lit. ( 1641). Jego żoną (x 1645) była Izabella Katarzyna Sapieha h. Lis (zob.), córka kaszt. wileńskiego Andrzeja Stanisława, z którą miał 3 synów: Stanisława Kazimierza ( 1690, marsz. wlk. lit., x Maria Katarzyna Krystyna de Béthune-Chabris, siostrzenica królowej Marii Kazimiery, bezpot.), Michała ( ok. 1672) oraz Jana ( w dzieciństwie). Pełnione urzędy: chorąży wlk. lit. krajczy wlk. lit. podczaszy lit., st. hamersztyński i wołkowyski. 9) Herb Rembowski (własny/jelita Pruskie) Herb własny, zwany inaczej Jelita Pruskie, wg A. Znamierowskiego będący odmianą herbu Bełty. W polu czerwonym oszczep (albo rohatyna) srebrna w słup, na niej dwie strzały w krzyż skośny, srebrne. Klejnot: dwa skrzydła orle, czarne, jedno na drugim, w prawo. Labry czerwone podbite srebrem. Rembowscy (Rębowscy) należeli do znaczniejszych rodzin pomorskich. Swoje gniazdo rodowe posiadali w Rębowie pod Gdańskiem. Najbardziej znanymi przedstawicielami rodu byli opaci pelplińscy: Leonard I ( 1590), Adrian ( 1601) i Leonard II ( 1649). Siostrą opata Leonarda I była Dorota Rembowska ( 1622/1623), córka Krzysztofa i Anny Bux h. Gozdawa odm. Zamężna (x przed 1593) z woj. pomorskim Michałem Konarskim h. Kolczyk (zob.), z którym miała 3 synów i 3 córki. 10) Herb Unruh/Unrug (własny/lew) Herb własny, zwany też Lew. W polu złotym lew czerwony wspięty z podwójnym ogonem. Klejnot: trzy pióra strusie, czerwony pomiędzy dwoma złotymi. Labry czerwone podbite złotem. Unruhowie (Unrugowie) herbu wł. należeli do znaczącego niemieckiego rodu rycerskiego wywodzącego się z Turyngii, skąd w ciągu wieków rozprzestrzenili się na wschód. Jako pierwszy na polskiej ziemi osiedlił się, wywodzący się ze śląskiej gałęzi rodu, Krzysztof Unruh ( 1622), kalwin z Nowego Szczawna w Księstwie Żagańskim. W roku 1597 kupił Międzychód z okolicznymi majętnościami od woj. poznańskiego Jana Ostroroga h. Nałęcz. Otrzymał również polski indygenat. Jego syn Jerzy w 1641 r. nabył Kargowę (daw. Unrugowo, niem. Unruhstadt), która pozostawała w rękach rodu do 1837 r.. Synowie Jerzego dali początek dwóm gałęziom rodu. Młodsza wywodząca się od Aleksandra ( 1668), szybko się polonizowała, czego wyrazem była zmiana nazwiska na Unrug. Z tej linii pochodził kontradm. Józef Unrug, słynny dowódcy Floty i Obrony Wybrzeża w 1939 r.. Aleksander Unruh wywodził się ze starszej gałęzi rodu zapoczątkowanej przez jego dziadka, Krzysztofa II ( 1689). Początkowo silnie związani z Polską, pełnili ważne urzędy (m. in. starostowie gnieźnieńscy i wałeccy), jednak szybko wrócili do niemieckiej tożsamości i pierwotnej formy nazwiska Unruh. Potomkowie rodu żyją do dziś. Aleksander Unruh, hrabia od 1802 r., właściciel rodowej Kargowy (*1726-1806), wnuk st. gnieźnieńskiego i wałeckiego Krzysztofa II ( 1689), syn ppłk. wojsk polsko-saskich i st. wałeckiego Karola ( 1763) oraz Anny Schlichting h. wł.. Był żonaty (x 23 IX 1753) z Anną Marią Wilhelminą Augustą de Berlepsch h. wł. (*27 VIII 1735-5 IX 1798), córką starosty Turyngii Eryka ( 1749) i Joanny Eleonory von Brühl ( 1697). Jego syn Maurycy był wicedyrektorem Mennicy Państwowej (1792-1794). Pełnione urzędy: szambelan JKM, dyrektor Mennicy Państwowej (1765-1794), st. zelgniewski i hamersztyński. 11) Herb Wejher (własny/ Pomerzanin, Skarzyna) Herb własny, zwany również Pomerzanin lub Skarzyna: na tarczy srebrnej dwie niebieskie belki, jedna pod drugą, na każdej trzy zęby białe w pas. Powyżej trzy róże czerwone, również w pas. Klejnot - trzy srebrne strusie pióra. Labry czerwone po prawej i niebieskie po lewej (lub tylko czerwone), podbite srebrem. Pierwotna forma herbu Weiherów z linii tymieńskiej: w polu czerwonym srebrna pieczęć w słup zwieńczona pawim ogonem, w niej utkwione ukośnie trzy srebrne strzały. Klejnot panna w czerwonej sukni z rozpuszczonymi blond włosami, która w obu rozwartych rękach trzyma czarne orle skrzydła. Labry czerwone podbite srebrem. Przedstawiciel tej linii Franz Georg I ( 1696), w ślad za swym bratem Wolffem Albrechtem, osiedlił się w ziemi lęborskiej i w nieznanych okolicznościach przyjął herb zamieszkujących już tam Weiherów, który używany był przez następne pokolenia. Weiherowie (Wejherowie, Weyherowie) należeli do starej niemieckiej szlachty, której gniazdo rodowe znajdowało się w okolicach Würzburga we Frankonii. Starostowie czarneńscy wywodzili się trzech różnych rodzin, które osiadły na ziemi lęborskiej kolejno w XIV w. (linia Weiherów z Gęsi i Wrześcienka), w XV w. (linia z Łeby i Nowęcina) oraz w II poł. XVII w. (linia tymieńska). Pierwszą historyczną osobą z rodu osiadłą na ziemi lęborskiej był Mikołaj Weiher ( ok. 1398), który w 1347 r., otrzymał od wielkiego mistrza Henryka von Dusemera 22 łany we wsi Gęś. Zapoczątkował linię na Gęsi i Wrześcienku, z której starostami czarneńskimi byli: Magnus Ernest i jego potomkowie, aż do Franciszka Karola Ernesta, który w 1763 r. zmarł bezpotomnie. 7