Katarzyna Kryzia 1, AGH Akademia Górniczo-Hutnicza, Logistyka - nauka Proces dochodzenia odszkodowania za szkody górnicze w obiektach budowlanych świetle aktualnych przepisów prawa Wprowadzenie Eksploatacja wskutek przemieszczeń warstw stropowych górotworu do pozostawionych pustych przestrzeni w wyrobisku powoduje w nadległym górotworze przemieszczenia jego elementów. Na powierzchni terenu postępuje stopniowo powstanie charakterystycznej niecki. Kształt i rozmiary powstałych deformacji zależą od wielu czynników, z których podstawowe to grubość wybranego pokładu, wielkość powierzchni wybrania, rodzaj skał tworzących górotwór, czy sposób wypełnienia pustki poeksploatacyjnej. Zjawisku eksploatacji mogą towarzyszyć wstrząsy górotworu i zmiana występujących w nim stosunków wodnych. Na powierzchni w związku z tym następują przekształcenia hydrologiczne i przyrodnicze, zmienia się ukształtowanie terenu, występują przemieszczenia i deformacje powierzchni, a także inne istotne dla kształtowania zabudowy wpływy pośrednie eksploatacji. Podziemna eksploatacja górnicza niekorzystnie oddziałuje na tereny objęte szczególnie jej bezpośrednimi wpływami. Około połowa wydobywanego w Polsce węgla kamiennego pochodzi spod terenów intensywnie zagospodarowanych, dlatego powstawanie szkód w szczególności odnosi się do terenów zurbanizowanych, gdzie mogą powstawać uszkodzenia w infrastrukturze i w obiektach zagospodarowania powierzchni. Uszkodzenia obiektów powodują trwałe lub przejściowe obniżenie komfortu ich użytkowania. Sytuacja ta dotyczyć może zarówno obiektów niezabezpieczonych jak i zabezpieczonych przed wpływami eksploatacji górniczej na etapie ich projektowania i realizacji, przy czym w tym przypadku występuje na ogół mniejszy zakres skutków eksploatacji. Elementy kształtujące wpływ podziemnej eksploatacji górniczej na powierzchnię, a w konsekwencji na uszkodzenia obiektów zostały przedstawione na schemacie [5, 6, 7]. Rys. 1. Elementy kształtujące wpływ podziemnej eksploatacji na powierzchnie i obiekty budowlane. Źródło: [5]. 1 K. Kryzia AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie, Wydział Górnictwa i Geoinżynierii. E: kryzia@agh.edu.pl 288 Logistyka 4/2013
Eksploatacja pod terenami zurbanizowanymi wiąże się z powstawaniem dodatkowych kosztów eksploatacji z uwagi na ochronę powierzchni i uciążliwości dla mieszkańców terenów górniczych. Dlatego za względu na ten aspekt została unormowana kwestia wybierania złóż ze szczególnym uwzględnieniem ochrony terenów górniczych, a także określone wymogi ochrony obiektów przy optymalnym ich zabezpieczeniu i odpowiedniej profilaktyce górniczej. Zjawisko to jest ważnym zagadnieniem społecznogospodarczym dla właścicieli nieruchomości, zakładów górniczych oraz samorządów lokalnych i jest ono regulowane przepisami prawnymi. Obiekty budowlane na terenach górniczych W obiektach poddanych wpływom eksploatacji górniczej częstokroć występują oddziaływania sił pochodzących od deformującego się podłoża. Siły te są trudne do oszacowania zarówno ilościowego, jak i miejsca i czasu ich wystąpienia mogą powodować uszkodzenia obiektów. Na terenach górniczych w następstwie prowadzenia eksploatacji złóż występują najczęściej ciągłe deformacje i wstrząsy podłoża oddziaływujące niekorzystnie na budynki. Zjawiska te w przypowierzchniowej warstwie górotworu mogą stwarzać zagrożenie w zakresie bezpieczeństwa konstrukcji budynku, a także obniżenie komfortu jego użytkowania poprzez: uszkodzenie konstrukcyjnych i niekonstrukcyjnych elementów budynku, wychylenie budynków od pionu czy drgania budynku. W konsekwencji podczas ujawniania się wpływów górniczych mogą powstawać znaczne uszkodzenia obiektów budowlanych, wymagające bieżącej interwencji, by zapewnić dalszą możliwość ich bezpiecznego użytkowania. Natomiast po wystąpieniu wpływów eksploatacji górniczej niektóre obiekty wymagają dużego zakresu napraw i remontów [3, 5, 6]. Nowo realizowane obiekty budowlane na terenach podlegających wpływom eksploatacji górniczej zgodnie z obowiązującym stanem prawnym [8, 11] powinny być przystosowane do przeniesienia dodatkowych obciążeń wynikających z wpływów powodowanych przez tą eksploatację. Zgodnie przepisami, na terenach podlegających wpływom eksploatacji górniczej, powinny być stosowane zabezpieczenia konstrukcji budynków, odpowiednie do stanu zagrożenia, wynikającego z prognozowanych oddziaływań powodowanych eksploatacją górniczą, przez które rozumie się wymuszone przemieszczenia i odkształcenia oraz drgania podłoża. Sposób, w jaki obiekty zostają zabezpieczone pod względem technicznym, rozstrzygają zazwyczaj projektanci obiektów zgodnie z art. 20 ustawy [11] korzystając z przepisów oraz zasad wiedzy techniczno-inżynieryjnej. Zaleca się, aby przed rozpoczęciem robót budowlanych inwestor powiadamiał o tym fakcie przedsiębiorcę i umożliwiał mu udział w odbiorach robót związanych z wykonywaniem zabezpieczeń przed wpływami eksploatacji górniczej [1, 2, 8, 11]. Obiekty istniejące, które na etapie budowy nie zostały zabezpieczone, przed podjęciem przez przedsiębiorcę górniczego eksploatacji na danym terenie powinny być zabezpieczone i odpowiednio przystosowane do przeniesienia dodatkowych obciążeń tak, aby była możliwość bezpiecznego ich użytkowania. W ochronie istniejących obiektów budowlanych na terenach górniczych zdefiniowane zostały kryteria użytkowe opisujące dopuszczalne deformacje i intensywności uszkodzeń, jakie mogą wystąpić w budynku użytkowanym zgodnie ze swoim pierwotnym przeznaczeniem. Mimo stosowanych zabezpieczeń, kontroli oraz profilaktyk górniczych i budowlanych w obiektach zlokalizowanych na terenach górniczych mogą powstać uszkodzenia wynikające z przekroczenia odporności danego obiektu skutkiem, których wystąpią szkody w budynkach. Najczęściej występującymi szkodami w budynkach powstałymi w wyniku podziemnej eksploatacja zasobów złóż węgla są między innymi pęknięcia, naruszenia ścian nośnych, osunięcia budynków, problem ze szczelnością dachu, ale także uszkodzenia instalacji. Przykładowe szkody w ścianach nośnych obiektów budowlanych wskutek działalności górniczej przedstawiono na fotografiach (rysunek 2) [3, 5, 6, 11, 14]. W diagnozowaniu szkód górniczych konieczne są wnikliwe analizy wpływu dokonanej eksploatacji górniczej na rejon lokalizacji obiektów. Profilaktyka i naprawa szkód górniczych są stosowane na szeroką skalę i posiadają już dużą tradycję zarówno praktycznej realizacji jak i w organizacji tej działalności. Od początków działalności górniczej ustalane zostawały zasady techniczne i zasady finansowania napraw szkód górniczych, określona zostawała również współpraca właścicieli nieruchomości, przedsiębiorców górniczych oraz władz samorządów lokalnych. Obowiązek stosowania zasad ochrony powierzchni przed szkodami górniczymi oraz naprawy uszkodzeń spowodowanych szkodami wyrządzonymi ruchem Logistyka 4/2013 289
zakładu górniczego uregulowane w Prawie geologicznym i górniczym omówione zostaną w dalszej części artykułu [1, 2, 7, 14]. Rys. 2. Szkody powstałe w ścianach nośnych obiektów budowlanych wskutek działalności górniczej. Źródło: fotografia własna. Uregulowania prawne w procesie dochodzenia odszkodowania Podstawowymi aktami prawnymi regulującymi kwestię dochodzenia odszkodowań za szkody górnicze są przepisy prawne rangi ustawowej, spośród których najistotniejsze to: ustawa Prawo geologiczne i górnicze z 9 czerwca 2011 r. obowiązująca od 1 styczna 2012 r. Kodeks Cywilny, ustawa z 13 kwietnia 2007 roku o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie czy Kodeks Postępowania Administracyjnego. Problem odszkodowań za szkody został szczegółowo zdefiniowany w Prawie geologicznym i górniczym w dziale ósmym Odpowiedzialność za szkody w artykułach 144 152 [4, 9, 12, 13]. Z artykułów 144 i 145 wynika iż podmiot, którego prawa majątkowe są zagrożone ruchem zakładu górniczego nie może sprzeciwić się zagrożeniom spowodowanym ruchem zakładu górniczego, który jest prowadzony zgodnie z ustawą. Może on jednak żądać naprawienia wyrządzonej tym ruchem szkody, na zasadach określonych ustawą Prawo geologiczne i górnicze. Jeśli zaś nie są to szkody wyrządzone ruchem zakładu górniczego lub ustawa nie stanowi inaczej przedsiębiorca odpowiada za szkodę według zasad określonych w Kodeksie cywilnym. W granicach określonych ustawą właściciel nieruchomości może również domagać się zapobiegania szkodzie. Zgodnie z art. 146 odpowiedzialność za szkodę ponosi przedsiębiorca prowadzący ruch zakładu górniczego, wskutek którego wystąpiła szkoda. Nawet, jeżeli nie można ustalić, kto wyrządził szkodę, odpowiada za nią przedsiębiorca, który w dniu ujawnienia się szkody miał prawo prowadzić w obszarze górniczym, w którego granicach wystąpiła szkoda, działalność regulowaną ustawą. W sytuacji, gdy nie istnieje przedsiębiorca odpowiedzialny za szkodę ani jego następca prawny, za szkodę odpowiada Skarb Państwa reprezentowany przez właściwy organ nadzoru górniczego. W razie gdyby szkoda nastąpiła także z innych przyczyn niż ruch zakładu górniczego, odpowiedzialność wszystkich podmiotów jest solidarna. Naprawienie szkody w gruncie rolnym lub leśnym zdegradowanym lub zdewastowanym na skutek ruchu zakładu górniczego następuje w sposób określony przepisami oochronie tych gruntów. Z kolei art. 147 ustawodawca wprowadza obowiązek przywrócenia stanu poprzedniego, poprzez w szczególności dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju. Obowiązek ten ciąży na tym, kto jest odpowiedzialny 290 Logistyka 4/2013
za szkodę. Poszkodowany, za zgodą podmiotu odpowiedzialnego za szkodę, może wykonać obowiązek w zamian za zapłatę odpowiedniej kwoty pieniężnej. Również zgodnie z ustawą poszkodowany, który poniósł nakłady na naprawienie szkody winien otrzymać odszkodowanie uwzględniające wartości uzasadnionych nakładów (art. 148). Szkody, ze względu na długotrwały proces ujawniania się wpływów eksploatacji często powstają w późniejszym czasie nawet po zakończeniu działalności zakładu górniczego, dlatego też ustawodawca w ustawie z 2011 r. przeciął wszelkie kontrowersje związane z okresem przedawnienia i określił w art. 149, iż roszczenia przedawniają się z upływem pięciu lat od dnia dowiedzenia się o szkodzie. Przepisy o naprawianiu szkód określonych zgodnie z art. 150 należy stosować również odpowiednio do zapobiegania tym szkodom. W art. 151 ustawa nakłada na poszkodowanego obowiązek skierowania sprawy w pierwszej kolejności do postępowania ugodowego. Jeśli przedsiębiorca odmówi zawarcia ugody lub minie ustawowy termin poszkodowany może dochodzić praw w postępowaniu sądowym. Z przytoczonych powyżej artykułów ustawy [9] regulujących proces dochodzenia właściciela poszkodowanego do naprawienia szkody bądź to przez przywrócenie do stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej w pierwszej kolejności odbywa się poprzez dążenie do zawarcia ugody. Postępowanie ugodowe należy rozpocząć poprzez złożenie przez poszkodowanego wniosku do odpowiedniego zakładu górniczego z żądaniem zawarcia ugody. Wniosek taki w celu podjęcia szybszych działań przez zakład górniczy winien zawierać informację dotyczącą wskazania nieruchomości, wskazania tytułu prawnego do nieruchomości, dane właściciela lub osoby upoważnionej do reprezentowania, przedmiot szkody oraz formę odszkodowania naprawienie szkody lub wypłata odszkodowania. Perspektywa dokonania wyboru sposobu naprawienia szkody przez poszkodowanego jest innowacją i zmieniła poprzednio obowiązującą regulację wedle której w pierwszej kolejności zakład górniczy był zobligowany do naprawienia szkody górniczej przez przywrócenie stanu poprzedniego, dopiero jeśli nie było to możliwe lub koszty tego przywrócenia rażąco przekraczałby wielkość poniesionej szkody, naprawienie szkody następowało poprzez zapłatę odszkodowania. Postępowanie ugodowe toczy się między poszkodowanym a zakładem górniczym, nie uczestniczą w nim organy państwowe czy samorządowe. Zgodnie z przepisami, jeśli poszkodowany nie określi dłuższego terminu, zakład górniczy w ciągu 30 dni powinien podjęć czynności zmierzające do zweryfikowania zasadności żądania poszkodowanego i podjąć decyzję o przystąpieniu do ugody lub o odrzuceniu wniosku. Podjęcie w tym terminie przez zakład górniczy faktycznych czynności zmierzających do zawarcia ugody jest natomiast wystarczające do uznania, że warunek wyczerpania postępowanie ugodowego nie został spełniony, pomimo iż w okresie 30 dni nie doszło do zawarcia ugody. Postępowanie ugodowe pozwala zapobiec masowemu napływowi wniosków do sądów powszechnych, których treść i zakres żądania nie są kwestionowane przez zakład górniczy. Równocześnie złożenie przez właściciela takiego wniosku do sądu z pominięciem procedury postępowania ugodowego skutkowałoby odrzuceniem powództwa z powodu jego przedwczesności. Zgodnie z dostępnymi danymi [15, 16, 17] ponad dziewięćdziesiąt procent wniosków o zawarcie porozumienia w drodze ugody dotyczącej naprawy szkód górniczych lub wypłaty odszkodowania zostaje pozytywnie rozpatrzone przez zakłady górnicze. Podstawą prawną do wykonania naprawy szkody lub wypłaty odszkodowania jest ugoda zawarta pomiędzy poszkodowanym, a zakładem górniczym. Ugoda niewątpliwie jest korzystna dla obu stron zakład górniczy nie ponosi dodatkowych kosztów procesowych, a poszkodowany szybciej uzyska należne mu zadośćuczynienia. Ugoda taka zawarta w formie aktu notarialnego stanowi tytuł egzekucyjny w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego [9, 12]. Z drugiej strony przyczynami, które najczęściej powodują zakończenie postępowania ugodowego bez jego zawarcia są: nie podjęcie czynności przez zakład górniczy w terminie 30 dni od skierowania przez poszkodowanego wniosku z roszczeniem wobec przedsiębiorcy lub upływ terminu dłuższego wskazanego we wniosku, odrzucenie wniosku przez zakład górniczy, ewentualnie brak zgody poszkodowanego na zawarcie ugody w wersji zaproponowanej przez zakład górniczy, brak związku przyczynowo skutkowego między powstałymi uszkodzeniami a eksploatacją górniczą, przedawnienie roszczeń. Logistyka 4/2013 291
Po wyczerpaniu toku postępowania ugodowego, w przypadku, gdy do ugody nie doszło, poszkodowany ma prawo skierować sprawę na drogę postępowania sądowego. W myśl przepisu art. 96 ust. 1 p.12 Ustawy o kosztach w sprawach cywilnych strona dochodząca naprawienia szkód spowodowanych ruchem zakładu górniczego, o których mowa w ustawie Prawo geologiczne i górnicze, nie ma obowiązku uiszczenia koszów sądowych. Wtedy dochodzenie roszczeń o naprawienie szkód wyrządzonych ruchem zakładu górniczego odbywa się na gruncie prawa cywilnego przez właściwy sąd powszechny. Zatem w sprawach spornych ugodę zastępuje prawomocny wyrok sądu powszechnego [10, 11]. Podsumowanie Prawo geologiczne i górnicze w sposób jednoznaczny reguluje, kto odpowiada za szkody powstałe w wyniku prowadzonej działalności górniczej i w jaki sposób skutki tej działalności powinny być zrekompensowane. Obowiązujące od dnia 1 stycznia 2012 roku regulacje prawne pozostawiają prawo wyboru sposobu naprawienia powstałej szkody stronie poszkodowanej, dopuszczając, poza dotychczas obowiązującą regułą naprawienia przez przywrócenie stanu poprzedniego sprzed powstania szkody, możliwość naprawienia szkody przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej Dochodzenie roszczeń o naprawienie szkód wyrządzonych ruchem zakładu górniczego odbywa się na gruncie prawa cywilnego, a zatem ewentualny spór między poszkodowanym a przedsiębiorcą podlega rozstrzygnięciu przez właściwy sąd powszechny, jednakże dopiero po wyczerpaniu postępowania ugodowego. Gwarancje te wynikają z faktu, że w sprawach o naprawianie szkód orzekają sądy powszechne, jeśli postępowanie ugodowe nie przyniosło rozstrzygnięcia, co powinno nastąpić w okresie do 30 dni. Do naprawiania szkód spowodowanych eksploatacją złóż stosuje się przepisy Kodeksu Cywilnego. Powód w sprawach o odszkodowania nie ma obowiązku uiszczania opłat sądowych, a postępowanie toczy się na koszt przedsiębiorcy chyba, że roszczenie okaże się bezpodstawne. Jeśli zachodzi konieczność natychmiastowego zapobiegania szkodzie lub jej dalszym skutkom, sąd może nakazać bezzwłoczne podjęcie niezbędnych czynności. Ustawa z 9 czerwca 2011 r. wprowadza również jednoznaczny okres przedawniania wynoszący pięć lat od momentu dowiedzenia się o szkodzie. Podsumowując można stwierdzić, że nowa ustawa jest korzystna dla osób domagających się odszkodowania za szkody górnicze. Streszczenie Prowadzenie działalności górniczej powoduje, iż problem ochrony powierzchni i obiektów budowlanych przed szkodami wyrządzonymi ruchem zakładu górniczego dotyka wielu nieruchomości położonych na terenach objętych ich wpływem. Podziemna eksploatacja górnicza wpływa niekorzystnie na powierzchnię i obiekty jej zagospodarowania. W artykule przedstawiony został funkcjonujący w polskim górnictwie system prawny obejmujący identyfikację i formy zabezpieczenia roszczeń na wypadek wystąpienia szkód spowodowanych podziemną eksploatacją złóż kopalin. Słowa kluczowe: szkody górnicze, eksploatacja górnicza, odszkodowanie, prawo cywilne, ochrona terenów górniczych. PROCESS OF INVESTIGATION CLAIMS FOR MINING DAMAGES IN CONSTRUCTION OBJECTS UNDER CURRENT LAW Abstract Operation of mining activities makes the issue of the protection areas and buildings from damage caused to the mining plant affects many properties located in areas under their influence. Underground Mining adversely affects surface and objects of its development. In this paper is presented functioning of the Polish mining legal framework covering the identification, measurement and forms of security for the claims 292 Logistyka 4/2013
in the event of damage caused by the exploitation of mineral deposits. Keywords: mining damages, mining exploitation, compensation size, civil law, protection of mining areas Literatura [1] Instrukcja ITB nr 416/2006 Projektowanie budynków na terenach górniczych, Warszawa 2006. [2] Instrukcja ITB nr 364/2007 Wymagania techniczne dla obiektów budowlanych wznoszonych na terenach górniczych, Warszawa 2007. [3] Kawulok M.: Procedura postępowania w zakresie ochrony istniejących obiektów budowlanych na terenach górniczych, Miesięcznik WUG, nr 1/2007, s. 9 14. [4] Kodeks postępowania administracyjnego z 14 czerwca 1960 r. (Dz.U. 2000.98.1071). [5] Kwiatek J.: Ochrona obiektów budowlanych na terenach górniczych, Wydawnictwo Głównego Instytutu Górnictwa, Katowice 1998. [6] Popiołek E.: Ochrona terenów górniczych, Wydawnictwa AGH, Kraków 2009. [7] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 lutego 2012 r. w sprawie planów ruchu zakładów górniczych Dz. U. 2012 Nr 65 poz. 372. [8] Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie Dz. U. z 2002 r. Nr 75, poz. 690 z późn. zm. [9] Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze, Dz. U. 2011 nr 163 poz. 981. [10] Ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych Dz.U. z 2010 nr 90 poz. 594. [11] Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane Dz. U. z 2006 r. Nr 156, poz. 1118 z późn. zm. [12] Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny Dz.U.Nr 16, poz. 93 z późn. zm. [13] Ustawa z dnia 13 kwietnia 2007 roku o zapobieganiu szkodom w środowisku i ich naprawie Dz. U. 2007 nr 75 poz. 493. [14] Zasady i oceny możliwości prowadzenia podziemnej eksploatacji górniczej z uwagi na ochronę obiektów budowlanych, Instrukcja Głównego Instytutu Górnictwa Nr 12/2000. [15] http://www.kwsa.pl/pozostala_dzialalnosc/likwidacja_szkod/zasady_i_tryb_postepowania data aktualizacji: 30.06.2013. [16] http://www.tujastrzebie.pl/wiadomosci,jsw-placi-miliony-za-szkody-gornicze,wia5-3266-879.html data aktualizacji: 30.06.2013. [17] http://www.khw.pl/?d=3316 data aktualizacji: 30.06.2013. Logistyka 4/2013 293