ZESPOŁU KLASZTORNEGO W CHEŁMNIE

ZESPOŁU KLASZTORNEGO W CHEŁMNIE 1. LOKALIZACJA Dawny klasztor cysterek wraz kościołem, obecnie Klasztor Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo o powierzchni użytkowej 2,32 ha, malowniczo położony w najwyższym, północno-zachodnim punkcie Starego Miasta, urzeka swoim niepowtarzalnym pięknem połączenia średniowiecznej, krzyżackiej spuścizny i bogactwa wyposażenia wnętrz z późniejszych okresów. Od strony północnej i zachodniej otoczony średniowiecznymi murami, a od strony południowej i wschodniej XIX wiecznym ogrodzeniem ceglanym, dla dzisiejszego Chełmna stanowi najcenniejszy zabytek architektury i sztuki sakralnej. Po stronie północnej zespołu klasztornego, na stromej skarpie znajdują się ogrody i sady klasztoru, jak również w jego południowo zachodnim narożu. Pierwotne zabudowania klasztoru wznoszą się na skraju wysokiego brzegu pradoliny Wisły, grupują się wokół dwóch dziedzioców, z których wschodni przylega do kościoła i otoczony jest od wschodu i zachodu dwoma krótkimi skrzydłami o rodowodzie średniowiecznym oraz XIX- wiecznym skrzydłem południowym, nowsze obiekty usytuowane są od południa, wzdłuż zakola ulicy Dominikaoskiej i Klasztornej oraz w większej części przy zachodnim odcinku średniowiecznych murów obronnych. Dziedziniec zachodni otacza od północy skrzydło północne, od wschodu skrzydło zachodnie, od południa budynek mieszczący archiwum i mieszkania oraz od zachodu Dom św. Wincentego. Skrzydło południowe, połączone ze skrzydłem wschodnim i zachodnim, usytuowane jest wzdłuż ul. Dominikaoskiej, w miejscu pierwotnego skrzydła średniowiecznego. Budynek Oddziału Chłopców / Konwikt / znajduje się przy ul. Dominikaoskiej, na wschód od skrzydła południowego. Budynek z archiwum wraz z częścią mieszkalną przylega do południowo zachodniego naroża skrzydła zachodniego. Dom św. Wincentego, połączony ze skrzydłem północnym, jest usytuowany przy zachodnim boku dziedzioca zachodniego. Budynek pralni znajduje się przy głównej bramie wjazdowej, szczytem do ul. Klasztornej. Budynek klasztorny Ora et Labora usytuowany jest w północnej części ogrodu przyklasztornego. Budynek ogrodowy /dawny budynek izolacyjny/ znajduje się przy ul. Klasztornej. Budynek kostnicy usytuowany jest na terenie ogrodu w południowo zachodnim narożu zespołu klasztornego. Stodoła usytuowana jest przy zachodnim odcinku murów obronnych, zaś chlewnia po południowej stronie Domu św. Wincentego. Zespół pomocniczych budynków gospodarczych jest rozrzucony na terenie klasztoru. 3

Współczesne budynki pralni, kotłowni, suszarni i magazyny usytuowane są po zachodniej stronie Domu św. Wincentego oraz w północno zachodnim narożu zespołu klasztornego, przy wieży Mestwina i zachodniej części skrzydła północnego. 2. ZARYS HISTORYCZNY Kompleks klasztorny jest wpisany do rejestru zabytków pod numerem A/11/10 z 17.12.1929 r. W stanie pierwotnym zachowały się budynki z XIX w. Obiekty o rodowodzie średniowiecznym są przekształcone zarówno na elewacjach, jak i w wewnętrznym układzie. Najlepiej jest zachowana Wieża Mestwina. Początki klasztoru chełmioskiego nie są znane. Dokumenty dotyczące budowy kościoła i klasztoru nie zachowały się, ale architektura i styl zespołu klasztornego świadczą o wysokim poziomie kultury w zgromadzeniu chełmioskim. Według XIX- wiecznej teorii, nie popartej dowodami, jeszcze przed 1230 r. misyjny biskup pruski Chrystian sprowadził cysterki do Chełmna z pierwszego klasztoru na ziemiach polskich, powstałego w Trzebnicy w 1203 r. W dokumencie wystawionym przez biskupa chełmioskiego w 1285 r. potwierdzono nadanie dla cysterek w 1266 r. wszystkich swoich dóbr ruchomych i nieruchomych przez Bertolda z Czystego i jego żony Krystyny. Prawdopodobnie cysterki przybyły do Chełmna z inicjatywy biskupa chełmioskiego Fryderyka von Hausena i mistrza krajowego Ludwika von Baldensheima. Dokument z 1267 r. informuje o przejęciu przez zakonnice czterech działek budowlanych i bramy miejskiej, nadanych przez burmistrza i Radę Miejską, na prośbę biskupa chełmioskiego Fryderyka von Hausena i krzyżackiego mistrza krajowego Ludwika von Baldensheima, w zamian za utrzymanie straży w tej części miasta oraz ponoszenie kosztów napraw drewnianej konstrukcji obronnej i kosztów wzniesienia murów ceglanych. W dokumencie z 1272 r. wspomniany wyżej biskup chełmioski udzielił odpustu cysterkom z Himmelpforte nad Menem. Architektura kościoła klasztornego wskazuje na związki z tamtymi terenami. Z treści dokumentu księcia pomorskiego Sambora II z 1272 r. można przypuszczad, że w tym okresie istniały już jakieś budowle konwentu. W 1275 r. książę Sambor II nadał zakonnicom chełmioskim kościół parafialny św. Krzyża, cztery wioski, strugę i młyn. W 1282 r. papież Marcin IV objął pod swoją szczególną protekcję klasztor, jego dobra i dochody. W 1312 r. mistrz krzyżacki Karol z Trewiru obdarzył klasztor wsią Grabowo koło Świecia. Z 1388 r. pochodzi dokument o ustanowieniu wspólnoty klasztorów w Chełmnie i w Toruniu. W 1417 r. wielki mistrz Michał Kuchmeister nadał obu klasztorom częśd dochodów z kaplicy pielgrzymkowej w Zamartem koło Chojnic. 4

W ostatnim dokumencie z 1429 r., określającym zakonnice jako cysterki, kaplica przeszła na własnośd obu klasztorów. List z 1461 r. opatki Barbary do biskupa informuje o stratach, jakie poniósł klasztor podczas wojny trzynastoletniej /1454 1466/. W dokumencie z 1480 r. odnotowano pierwszą wzmiankę o kościele klasztornym. Z 1483 r. pochodzi dokument, w którym benedyktynki są właścicielkami klasztoru. Przypuszcza się, że zmiana reguły z cysterskiej na benedyktyoską nastąpiła jeszcze przed 1439 r. 1517 r. wystąpienie Marcina Lutra, szybki rozwój reformacji. W klasztorze chełmioskim pozostały tylko dwie zakonnice. Okres kryzysu dawnych wartości, opuszczanie klasztorów, zahamowanie powołao, upadek życia zakonnego, rozdawanie majątku kościelnego, niszczenie budynków, epidemia zarazy. Po 1574 r. biskup Piotr Kostka chciał przekazad klasztor jezuitom. W 1578 r. zmarła ostatnia tutejsza benedyktynka. 1579 r. wstąpienie Magdaleny Mortęskiej do podupadłego klasztoru, nowej ksieni zgromadzenia. Dzięki jej wysiłkom, reformie reguły św. Benedykta, otwartości na sprawy kultury i sztuki, pokrewieostwu z wieloma rodzinami pomorskimi, nastąpiło odrodzenie konwentu. Przy klasztorze utworzono szkołę dla dziewcząt, w której uczono czytania, pisania, rachunków, śpiewu i haftowania. W kościele powstały nowe ołtarze, zakupiono obrazy, organy i sprzęty liturgiczne. Za życia Magdaleny Mortęskiej powstało 20 nowych klasztorów. W 1616 r. założyła w Poznaniu seminarium dla kształcenia kapelanów zakonnych. W 1626 1629 r. dobra klasztorne uległy spustoszeniu podczas wojny ze Szwecją. Po śmierci w 1631 r. Magdaleny Mortęskiej znaczenie klasztoru zmalało. W 1772 r., w wyniku I rozbioru Polski, Chełmno wraz z dobrami klasztornymi przeszło pod panowanie pruskie. Zabór pruski i wojny napoleooskie przyczyniły się do znacznego zubożenia klasztoru. Zakonnice były zmuszone do wyprzedaży majątku kościelnego w postaci wielu sreber i wotów. 4.VI.1821 r. władze pruskie wydały dekret o kasacie klasztoru. 24.VI.1821 r. król pruski Fryderyk Wilhelm III darował opustoszały kościół i klasztor wraz z częścią gruntów Zgromadzeniu Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo. 3. GENEZA POWSTANIA ZGROMADZENIA SIÓSTR MIŁOSIERDZIA ŚW. WINCENTEGO À PAULO W POLSCE 5

Od początków swojej działalności Siostry Miłosierdzia służyły najbiedniejszym, upośledzonym, cierpiącym i nieszczęśliwym ludziom dorosłym oraz potrzebującym wsparcia, ciepła i miłosierdzia opuszczonym dzieciom, podrzutkom i sierotom. Misję swoją wykonywały i wykonują nadal z pełnym poświęceniem i ogromnym heroizmem. 1620 r. założenie przez ks. Wincentego Depaul w Chatillon we Francji pierwszego Bractwa Miłosierdzia i Stowarzyszenia Pao. 1629 r. skupienie się zgromadzenia żeoskiego wokół Ludwiki de Marillac w Paryżu, który pozostał do dnia dzisiejszego siedzibą Domu Generalnego Sióstr Miłosierdzia. 1652 r. sprowadzenie szarytek z Francji do Polski przez królową Marię Ludwikę. Szarytki po przyjeździe do Polski stanowiły filię prowincji paryskiej, zależnej od przełożonych generalnych w Paryżu aż do 1711 r. 1662 r. zatwierdzenie przez konstytucje sejmowe fundacji szarytek, nadanych przez królową Marię Ludwikę /między innymi fundacji na Tamce w Warszawie/. 1684 r. na mocy kontraktu z kapitułą warszawską, szarytki objęły zarząd szpitalem św. Marcina przy ul. Piwnej. 1694 r. biskup Kazimierz Szczuka sprowadził poznane w Warszawie szarytki do Chełmna, przeznaczając częśd swojego majątku na szpital Sióstr Miłosierdzia. Siostry osiedliły się pierwotnie przy kościele farnym. Początkowo dom chełmioski liczył 4-6 sióstr. 1702 r. szarytki przeniosły się do nowego klasztoru przy ul. Sukienniczej 4. 1708-1711 r. w tym okresie wszystkie siostry chełmioskie dwie Polki i dwie Francuski padły ofiarą zarazy. 1711 r. przybycie na ich miejsce trzech szarytek z Warszawy. Powstanie polskiej prowincji Sióstr Miłosierdzia. Siostra de Bay objęła ster nowej prowincji jako pierwsza wizytatorka. 1774 r. władze pruskie wydały dekret, zabraniający porozumiewania się ze Stolicą Apostolską i przełożonymi zagranicznymi. Zakony w Prusach otrzymały nakaz wyboru własnych przełożonych. 1777 r. - modyfikacja wcześniejszego dekretu, pozwalająca zgromadzeniom nie posiadającym większej ilości domów zakonnych w zaborze pruskim na podleganie przełożonym za granicą. 1805 r. - przystąpienie władz pruskich do kasaty niektórych klasztorów 1806 r. - kasata klasztoru oo. Franciszkanów. 1806 r. szarytki otrzymały od króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III klasztor po skasowanym zakonie franciszkaoskim. 1821 r. - kasata benedyktynek chełmioskich. 1821 r. ten sam król pruski darował im kościół i klasztor należący wcześniej do benedyktynek. Przy klasztorze siostry utworzyły lecznicę, przekształconą później w szpital dla miasta i powiatu chełmioskiego, dom sierot, ochronka dla ubogiej dziatwy. 1845 r. przeniesienie do klasztoru szkoły elementarnej dla dziewcząt. 1854 r. uruchomienie w klasztorze wyższego zakładu dla panien wraz z internatem, liczącego około 200 uczennic i kształcącego dziewczęta na nauczycielki. 6

Przeprowadzenie większych prac remontowo adaptacyjnych. 1863 r. - przeniesienie domu centralnego prowincji poznaoskiej do Chełmna nad Wisłą. 1865 r. - objęcie przez s. Marię Balbinę Hanke stanowiska wizytatorki prowincji. Na okres jej rządów, aż do wybuchu Kulturkampfu, przypada wspaniały rozwój prowincji chełmioskiej. 1866 r. - w obręb klasztoru włączono 3 działki przy ul. Dominikaoskiej. 1868 r. - założenie nowicjatu w Chełmnie. 1875 r. w następstwie Kulturkampf w domu centralnym w Chełmnie rząd pruski zniósł szkołę powszechną żeoską, a w trzy lata później selektę wraz z pensjonatem. Ponad 450 dziewcząt musiało opuścid zakład szarytek. 1888 r. - włączenie zachodniego odcinka ul. Dominikaoskiej, niegdyś dzielącego klasztor od ogrodu. 1894 r. - objęcie po śmierci s. Hanke dwudziestopięcioletnich rządów w prowincji chełmioskiej przez s. Bronisławę Giersberg. 1897 r. - cały teren klasztoru otoczono murami. 1904 r. kilka sióstr wyjechało do pracy w Bazylii. 1906 r. s. Bronisława wystarała się u rządu pruskiego o prawa korporacyjne dla Zgromadzenia, dzięki którym Zgromadzenie mogło wobec prawa byd właścicielem poszczególnych placówek. Dom centralny z ogrodami i zabudowaniami zawdzięcza dzisiejszy wygląd s. Giersberg. Od 15.04.1991 r. Dom Prowincjalny Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia św. Wincentego à Paulo dla prowincji chełmiosko poznaoskiej. W zespole klasztornym znajduje się Dom Prowincjalny z władzami prowincji oraz Dom Zakonny. Siostry prowadzą Zakład Opiekuoczo Leczniczy dla Dzieci i Dorosłych, Infirmerię oraz Stowarzyszenie św. Wincentego à Paulo. W Domu św. Wincentego à Paulo siostry prowadzą Dom Pomocy Społecznej dla Dzieci oraz Punkt Samarytaoski dla ubogich. 7